Table Of Content

„Jest u nas pewien rodzaj szczycenia się swoim «lalc- twem» w kwestiach tzw. «sztuk plastycznych», szczycenia się fałszywego, przy jednoczesnym, pozornie ukrytym przekonaniu o swym głębokim znawstwie. Jeśli ktoś nie znający Bacha, Beethovena 1 innych starszych mistrzów, nie mający muzycz nej kultury, usłyszy balet Stra wińskiego na przykład, dozna tylko dzikiego drapania po nerwach i nic więcej; muzycz nie tego nie pojmle. Jeśli ktoś nie rozumiejący Czystej For my w obrazach, na przykład włoskich prymitywów, ujrzy obraz Picassa i będzie szukał tam przedmiotów, musi zbał- wanieć albo uznać wszystkie nowe formy za blagę. Kwe stia nie jest tak prosta i, aby wydawać sądy, trzeba się wpierw nauczyć patrzeć 1 ro zumieć całą sztukę, a jak Bię do tego zabrać, postaramy się to w przybliżeniu ukazać”. NOWE FORMY W MALARSTWIE SZKICE ESTETYCZNE TEATR PISMA FILOZOFICZNE I ESTETYCZNE WARSZAWA 1974 Stanisław Ignacy WITKIEWICZ NOWE FORMY W MALARSTWIE SZKICE ESTETYCZNE TEATR Opracował oraz przypisami opatrzył JAN LESZCZYŃSKI PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Okładkę i obwolutę projektował KRZYSZTOF RACINOWSKI Redaktor techniczny HALINA OLSZEWSKA Korektorki MAŁGORZATA BUDKOWA, WANDA ROGATKOWA Copyright by Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1974 Printed in Poland Państwowe Wydawnictwo Naukowe Wydanie I. Nakład 6000+280 egz. Ark. wyd. 31,5 Ark. druk. 28 + 3 wkl. Papier ilustr. kl. III, 70 g 70x100 cm. Oddano do składania 5. III. 1974 r. Podpisano do druku we listopadzie 1974 r. Druk ukończono w październiku 1974 r. Zamówienie nr 146/74. S-65/1086. Cena zł 90,— Drukarnia Narodowa w Krakowie ^'7¿i- Od redakcji Polska filozofia dwudziestolecia międzywojennego wydała trzy co najmniej ory ginalne ontologie: Kotarbińskiego, Ingardena i Witkiewicza oraz dwie oryginalne estetyki Ingardena i Witkiewicza. Stanisław Ignacy Witkiewicz jest twórcą systemu filozoficznego nazwanego przez siebie monadyzmem biologicznym oraz koncepcji estetycznej, którą nazwał teorią Czystej Formy. „Te i tym podobne pytania nie pozwalają mi zająć względem niej postawy sta nowczej negacji lub wyraźnej solidarności — pisał o filozofii Witkiewicza Tadeusz Kotarbiński — nie wiem jeszcze czy z ewentualnego dalszego jej opracowania wyłoni się jasne i nowe słowo w dziejach ontologii spekulatywnej, czy też ujawni się raczej, że u jej podstaw leży nowe nieporozumienie. Bo taki bywał częstokroć los systemów z tej dziedziny... Ba, prawdę mówiąc, żaden z nich nie uniknął dotąd ta kiego losu. Ten pośród innych domaga się uwagi publicznej i słusznie mu się ona należy za intensywność i uporczywość włożonego wysiłku, za wielostronność obję tej perspektywy, za odrębny styl myślowy, za oryginalność koncepcji podsta wowej, a przede wszystkiem za bezkompromisową rzetelność w dążeniu do prawdy.” We wspomnieniu o Witkiewiczu swoje pierwsze zetknięcie z jego estetyką Wła dysław Tatarkiewicz opisywał: „Koło 1927 przeczytałem jego Szkice estetyczne i zachwyciłem się. Nie byłem pewien, czy teoria jego jest prawdziwa, ale pewien, że jest oryginalna, konsekwentna, sugestywnie wyrażona: ta teoria sztuki była sama dziełem sztuki — wybrałem ją do czytania w Seminarium estetycznym, które wów czas prowadziłem w Warszawskim Uniwersytecie”. Filozofia Witkiewicza wyróżniała się tym, że obierała indywidualistyczny a za razem pluralistyczny punkt wyjścia nie dochodząc jednak do wyników spirytualis tycznych, ujmowała rzeczywistość ze stanowiska materialistycznego. Estetyka je go zaś była skrajnie formalistyczna, kładąca główny nacisk na formalne wartości dzieła sztuki. Witkiewicz sam podkreślał związki estetyki ze swymi ogólnymi po glądami filozoficznymi, powstała ona jak gdyby w wyniku wprowadzenia filozofii do teorii sztuki. Jednorodność uderza zresztą we wszystkich sferach aktywności twórczej Witkiewicza — zarówno teoretycznej, jak i artystycznej — wynikają one ze wspólnego światopoglądu „zarówno własne życie Witkiewicza, jak i cała niemal jego artystyczna twórczość podlegały filozoficznej obsesji w niezwykłym nasileniu” (J. Leszczyński). Jego dzieło obejmuje teksty literackie, krytyczne, estetyczne i filozoficzne sensu VI Od redakcji stricto. Pisma filozoficzne i estetyczne zawierają ponad 100 artykułów i rozpraw oraz pięć obszernych prac: Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie Istnie nia, Zagadnienie psychofizyczne, czyli o materializmie, witalizmie i monadyzmie, Nowe formy w malarstwie..., Szkice estetyczne i Teatr. Rozwój filozoficzny Witkiewicza dokonał się w trzech fazach. W fazie pierwszej do 1914 r. następuje stopniowa krystalizacja poglądów filozoficznych Witkiewicza na gruncie kilku inspiracji. W okresie tym znajduje się on głównie pod wpływem Corneliusa, ale w pewnym stopniu także i Schopenhauera. Jedynymi teoretycznymi pismami z tego okresu są filozoficzne rozprawki: O dualizmie (1903) i Marzenia im- produktywa (1903); dowodzą one sporej erudycji młodego autora. Fazę drugą (1915—1932) zapoczątkowuje przełom w rozwoju intelektualnym Wit kiewicza, polegający na ukształtowaniu ostatecznym założeń systemu filozoficznego. Lata 1917—1932 poświęcił jego sformułowaniu. Po pięciu kolejnych redakcjach gotowe było główne dzieło tego okresu Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie Istnienia (wyd. 1935). Witkiewicz pisał: „Główniak mój przerabiałem pięć razy od roku 1917, pzepisując go za każdym razem zupełnie na nowo, przy czym zasadnicze idee pozostały absolutnie niezmienione”. Dzieło to przynosi skończony system filozoficzny. W recenzjach pisano (Kotarbiński, Metallmann), że jest ono trudne i niekiedy niejasne, choć wolne zupełnie od programowego niezrozumialstwa, znamionuje je oryginalność myśli, bezkompromisowość w dążeniu do prawdy i rze telność w uzasadnianiu tez; podkreślano także ogromne możliwości konstrukcyjne autora. Okres ten cechuje również obfita twórczość estetyczna. Głównymi pracami tego etapu są: Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia (wyd. 1919), Szkice estetyczne (wyd. 1922), Teatr. Wstęp do teorii czystej formy w teatrze (wyd. 1923), O czystej formie (wyd. 1932). Jednocześnie w prasie literackiej ogłasza Wit kiewicz w tym czasie ponad 30 artykułów teoretycznych i teoretyczno-polemicznych z zakresu estetyki a także kilka rozpraw krytycznych. W okresie tym powstały ponadto liczne artykuły filozoficzne drukowane w pismach niespecjalistycznych. M. in. trzy serie artykułów o tematyce ogólnofilozoficznej obejmujących: 1. dziesięć artykułów o wpływie nauk filozoficznych na ogólną kulturę umysłową epoki, ogło szonych w krakowskim „Kurierze Literackim i Naukowym”; 2. osiem artykułów na tematy metodologiczne — o logice i intuicji — ogłoszonych tamże oraz 3. pięć arty kułów o stosunku wzajemnym filozofii, nauki i religii, opublikowanych przez kra kowski „Zet”. Faza trzecia (1933—1939) jest okresem, który Witkiewicz poświęcił prawie wy łącznie twórczości filozoficznej. Opracował i wyjaśniał kwestie szczegółowe swego systemu wyłożonego schematycznie we wspomnianej wyżej książce oraz przepro wadził krytykę innych myślicieli, szkół i doktryn, dokonaną z własnych pozycji. Dwutorowość badań filozoficznych w tym okresie ukazują wyraźnie jego pisma. Witkiewicz drukuje teraz swoje prace przede wszystkim w periodykach filozoficz nych: „Przeglądzie Filozoficznym”, „Ruchu Filozoficznym” i „Kwartalniku Filozo ficznym”. Liczne rozprawy filozoficzne ukazują się jednak nadal, podobnie jak w okresie poprzednim, w pismach niespecjalistycznych. Z tych lat pochodzi także rękopis najdojrzalszego i najobszerniejszego dzieła filozoficznego Witkiewicza zaty tułowanego Zagadnienie psychofizyczne, czyli o materializmie, witalizmie i mona dyzmie. Praca ta — główna pozycja ineditów Witkiewicza — stanowi drugą i ostat nią jego książkę filozoficzną. Powstała w latach 1932—1939, składa się z trzech części. Część I i II, „pozytywna”, poświęcona jest analizie problemów szczegóło wych systemu filozoficznego Witkiewicza: — redukcjonizmowi, przyczynowości, mo-