Nouveau Riche aan de Nieuwe Haven

233 Pages·2016·22.31 MB·Dutch

West-Friese

Archeologische
Rapporten 87
Nouveau Riche aan de Nieuwe Haven
Archeologisch onderzoek naar woon- en pakhuizen
en het kantoor van de WIC tussen de Paktuinen en
Nieuwe Haven in Enkhuizen
C.P. Schrickx & D.M. Duijn
Met een bijdrage van J. Brozius

West-Friese Archeologische Rapporten 87
Nouveau Riche aan de Nieuwe Haven
Archeologisch onderzoek naar woon- en pakhuizen en het
kantoor van de WIC tussen de Paktuinen en Nieuwe Haven
in Enkhuizen
C.P. Schrickx & D.M. Duijn
Met een bijdrage van J. Brozius
Hoorn 2016
Colofon
West-Friese Archeologische Rapporten 87
Titel: Nouveau Riche aan de Nieuwe Haven. Archeologisch onderzoek naar woon-
en pakhuizen en het kantoor van de WIC tussen de Paktuinen en Nieuwe
Haven in Enkhuizen.
OM-nummer: 47426
Projectnummer: 372
Opdrachtgever: Scholtens Groep
Centrumcoördinaat: 148.281 / 523.766
Auteurs: C.P. Schrickx (senior-archeoloog, Archeologie West-Friesland)
D.M. Duijn (archeoloog, Archeologie West-Friesland)
J. Brozius (freelance historicus)
Redactie: M.H. Bartels (senior-archeoloog, Archeologie West-Friesland)
Veldwerk: C.P. Schrickx (senior-archeoloog, Archeologie West-Friesland)
D.M. Duijn (archeoloog, Archeologie West-Friesland)
M. Kossen (veldtechnicus, Archeologie West-Friesland)
S. Gerritsen (senior-archeoloog, Archeologie West-Friesland)
A. Aarts (archeoloog)
A. Weel (medewerker Archeologie West-Friesland)
E. van Paridon (vrijwilligig medewerker Archeologie West-Friesland)
C. Aay (veldtechnicus, Archeologie West-Friesland)
K. Kiestra (vrijwillig medewerker Archeologie West-Friesland)
T. van Meurs (vrijwillig medewerker Archeologie West-Friesland)
P. Oudheusden (vrijwillig medewerker Archeologie West-Friesland
F. Pennekamp (vrijwillig medewerker Archeologie West-Friesland)
E. Winters-Ran (vrijwillig medewerker Archeologie West-Friesland)
L. de Sitter-Homans (vrijwillig medewerker Archeologie West-Friesland)
T. Perger (medewerker Archeologie West-Friesland)
K. Zwaan (vrijwilliger)
J. van Kouwen (stagiair Universiteit van Leiden)
N. Tuinman (stagiair Universiteit van Leiden)
T. Timmer (stagiair Saxion Hogeschool, Deventer)
M. Schooneman (vrijwilliger)
O. Ooievaar (vrijwilliger)
Determinatie keramiek: C.P. Schrickx en D.M. Duijn
Determinatie kleipijpen: J. van Oostveen (zelfstandig onderzoeker)
Determinatie leer: A. Vissie-Hoogland en E. Winters-Ran (vrijwillig medewerkers Archeologie
West-Friesland)
Determinatie metaal: C.P. Schrickx en F. Postma (vrijwillig medewerker Archeologie West-
Friesland)
Determinatie overig: C.P. Schrickx
Determinatie botanisch: L. de Sitter-Homans
Fotografie objecten: F. Schinning (archeoloog, Archeologie West-Friesland) en C.P. Schrickx
Kaartmateriaal: D.M. Duijn, C.P. Schrickx en M. Kossen
Opmaak: D.M. Duijn
© Archeologie West-Friesland 2016
Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, film,
fotokopie, digitaal of geautomatiseerd systeem zonder voorafgaande toestemming van de copyrighthouders
en de auteurs.
De uitgever heeft de inhoud met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld. Ondanks deze
zorgvuldigheid kunnen gegevens zijn veranderd of onjuist zijn weergegeven.
Inhoudsopgave
1. Inleiding 7
2. Historische achtergrond 11
2.1 Korte geschiedenis van Enkhuizen 11
2.2 Historische ontwikkeling plangebied 13
2.2.1 De periode tot 1590 13
2.2.2 Ophoging en huizenbouw 15
2.2.3 Bewoningsgeschiedenis 19
2.2.4 Het complex van de WIC 26
2.2.5 De 19de en 20ste eeuw 33
2.3 Enkhuizen en de West-Indische Compagnie (John Brozius) 40
2.3.1 Het plan van Usselincx 40
2.3.2 De West-Indische Compagnie en de zoutvaart 41
2.3.3 De West-Indische Compagnie en de slavenhandel 44
2.3.4 de stand van zaken in 1629 48
2.3.5 Vizier op Brazilië 50
2.3.6 De kamer van Enkhuizen 53
2.3.7 Het verval 56
2.3.8 Memorie van 1670 57
2.3.9 De doorstart 58
2.3.10 Het faillissement van de Compagnie 60
2.3.11 Een Enkhuizer slavenschip 61
2.3.12 Het fregat Paramaribo 63
2.3.13 De nalatenschap van de West-Indische Compagnie 65
3. Doel en methode van het onderzoek 67
3.1 Archeologisch vooronderzoek 67
3.2 Onderzoeksopdracht 68
3.3 Methode 69
3.4 Verstoringen 76
4. De periode tot 1590 79
4.1 Bodemopbouw 79
4.2 Stadsgracht 80
4.3 Afvalstort in de walkant 82
4.3.1 Keramiek 83
4.3.2 Metaal 88
4.3.3 Leer 92
4.3.4 Conclusie 93
5. Inrichting en huizenbouw vanaf 1590 95
5.1 Inrichting terrein 1590 95
5.1.1 Ophoging 95
5.1.2 Vondsten uit het ophogingspakket 96
5.1.3 Afsteken van de erven 101
1
5.2 Het Waaigat 104
5.2.1 Inleiding 104
5.2.2 Perceel 1: een huis aan het Waaigat (circa 1596?) 104
5.2.3 Perceel 2: een huis aan het Waaigat (circa 1596) 106
5.2.4 Steeg achter de percelen aan het Waaigat 111
5.2.5 Conclusie Waaigat 112
5.3 Perceel 4: een huis langs de Nieuwe Haven (circa 1595) 115
5.3.1 Funderingen 115
5.3.2 Kelder en vloer 116
5.3.3 Waterkelders 117
5.3.4 Steeg 125
5.3.5 Deelconclusie perceel 4 125
5.4 Perceel 5: een huis langs de Nieuwe Haven (circa 1596) 126
5.4.1 Sporen voorafgaand aan bouw huis 126
5.4.2 Funderingen en kelder 135
5.4.3 Vloeren en wanden 139
5.4.4 Waterkelders 141
5.4.5 Diverse vondsten in en rond huis 144
5.4.6 Deelconclusie perceel 5 144
5.5 Perceel 6: een pakhuis langs de Nieuwe Haven (circa 1597) 147
5.5.1 Funderingen en een ophoging 147
5.5.2 Deelconclusie perceel 6 149
5.6 Perceel 7: een huis langs de Nieuwe Haven (circa 1592) 151
5.6.1 Funderingen en deuropeningen 152
5.6.2 Bedstedes 157
5.6.3 Vloeren, stookvloeren en goten 161
5.6.4 Plaatsje met waterput 170
5.6.5 Deelconclusie perceel 7 175
5.7 Perceel 8: een huis langs de Nieuwe Haven (circa 1615) 178
5.7.1 Funderingen 179
5.7.2 Kelder 182
5.7.3 Deelconclusie perceel 8 183
5.8 Perceel 9: een huis langs de Nieuwe Haven (circa 1600-1610) 187
5.8.1 Sporen voorafgaand aan bouw huis 188
5.8.2 Funderingen 190
5.8.3 Kelder 192
5.8.4 Bak en waterkelder 193
5.8.5 Deelconclusie perceel 9 195
5.9 Perceel 10: een huis langs de Nieuwe Haven (circa 1593) 198
5.9.1 Funderingen van het huis 198
5.9.2 Binnenmuren van het huis 201
5.9.3 Vloeren, goten en bedstedes in het huis 206
5.9.4 Aanbouw 209
5.9.5 Plaatsje achter het huis 212
5.9.6 Afvalkuil 220
5.9.7 Deelconclusie perceel 10 224
5.10 Perceel 11: schuren langs de Nieuwe Haven (circa 1593) 230
2
5.10.1 Schuren 230
5.10.2 Overige structuren op het perceel 232
5.10.3 Deelconclusie perceel 11 239
5.11 Perceel 12: een huis langs de Nieuwe Haven (circa 1594) 242
5.11.1 Funderingen en trap 243
5.11.2 Vloeren, stookvloeren en goten in het huis 250
5.11.3 Werkplaats achter het huis 258
5.11.4 Aanbouw achter het huis 261
5.11.5 Steeg, putten en afvalkuilen naast en achter het huis 266
5.11.6 Deelconclusie perceel 12 291
5.12 Perceel 13: een huis langs de Nieuwe Haven (circa 1595-1600) 298
5.12.1 Funderingen van het huis en een kelder 298
5.12.2 Het erf 302
5.12.3 Gebouw aan de noordzijde van het perceel 305
5.12.4 Een nieuw gebouw aan de noordzijde van het perceel 316
5.12.5 Deelconclusie perceel 13 319
5.13 Perceel 14 en 15: twee pakhuizen langs de Nieuwe Haven 327
5.13.1 Perceel 14: een pakhuis langs de Nieuwe Haven (circa 1602) 327
5.13.2 Perceel 15: een pakhuis langs de Nieuwe Haven (circa 1597) 334
5.13.3 Structuren uit de 19de eeuw 336
5.13.4 Deelconclusie perceel 14 en perceel 15 338
5.14 Perceel 17: een werkplaats aan de Paktuinen (circa 1615) 344
5.14.1 Ophoging voorafgaand aan bouw houten loods 344
5.14.2 Een houten loods 345
5.14.3 Het erf 347
5.14.4 Deelconclusie perceel 17 353
5.15 Perceel 18: een perceel aan de Paktuinen 356
5.15.1 Gebouw 356
5.15.2 Het erf 357
5.15.3 Deelconclusie perceel 18 359
5.16 Perceel 19: een perceel aan de Paktuinen 363
5.16.1 Het erf 363
5.16.2 Deelconclusie perceel 19 368
5.17 Perceel 20: een huis aan de Paktuinen (circa 1601) 372
5.17.1 Funderingen 372
5.17.2 Het erf 374
5.17.3 Deelconclusie perceel 20 374
6. Het kantoor van de WIC 377
6.1 Funderingen 377
6.2 Binnenplaats 379
6.3 Deelconclusie 381
7. Vondstmateriaal 383
7.1 Aslaag (1610-1625/30) op perceel 18 en 19 383
7.1.1 Keramiek 383
7.1.2 Bouwkeramiek 415
3
7.1.3 Tabakspijpen (Jan van Oostveen) 416
7.1.4 Glas 417
7.1.5 Metaal 419
7.1.6 Leer 422
7.1.7 Hout 427
7.1.8 Divers 428
7.1.9 Conclusie 428
7.2 Tonput S202 (1600-1620) op perceel 12 430
7.2.1 Keramiek 430
7.2.2 Glas 432
7.2.3 Metaal 432
7.2.4 Hout 432
7.2.5 Overig 434
7.2.6 Conclusie 434
7.3 Waterput S200 (1760-1790) op perceel 12 435
7.3.1 Keramiek 435
7.3.2 Tabakspijpen 436
7.3.3 Bouwkeramiek 437
7.3.4 Glas 437
7.3.5 Metaal 437
7.3.6 Hout en leer 438
7.3.7 Overig 439
7.3.8 Conclusie 439
7.4 Losse vondsten 441
7.4.1 Keramiek 441
7.4.2 Metaal 442
8. Houten elementen 449
8.1 Hergebruikt scheepshout 449
8.2 Houten tonnen, kuipen en emmers 467

9. Synthese 485
9.1 Inleiding 485
9.2 Ontwikkeling van het gebied 486
9.2.1 De periode vóór 1590 486
9.2.2 Bouwrijp maken van het terrein in 1590 487
9.2.3 Omstreeks 1595 487
9.2.4 Omstreeks 1600 489
9.2.5 Omstreeks 1615 490
9.2.6 Omstreeks 1650 491
9.2.7 Omstreeks 1700 492
9.2.8 De kadastrale kaart van 1823 492
9.3 Onderzoeksthema’s 486
9.3.1 Funderingswijzen 494
9.3.2 Houtgebruik 495
9.3.3 Ambacht 497
9.3.4 Keramiek uit de Gouden Eeuw 497
4
10. Beantwoording onderzoeksvragen 502
11. Publiciteit 509

12. Literatuur 512
Catalogus keramiek
Aslaag op perceel 18 en 19 517
Tonput S202 585
Waterput S200 588
Bijlagen
Bijlage 1 Perceel 16-18 WIC-kantoor
Bijlage 2 Fasekaart 1595
Bijlage 3 Fasekaart 1600
Bijlage 4 Fasekaart 1615
Bijlage 5 Fasekaart 1650
Bijlage 6 Fasekaart 1700
Bijlage 7 Fasekaart 1823
Bijlage 8 Profielen 1 t/m 5
Bijlage 9 Profielen 6 en 7
Bijlage 10 Tekeningen scheepshout
Bijlage 11 Tekeningen scheepshout
Bijlage 12 Tekeningen scheepshout
Bijlagen digitaal (www.archeologiewestfriesland.nl)
Bijlage 13 Determinatielijst keramiek
Bijlage 14 Determinatielijst bouwkeramiek
Bijlage 15 Determinatielijst glas
Bijlage 16 Determinatielijst metaal
Bijlage 17 Determinatielijst leer
Bijlage 18 Determinatielijst been
Bijlage 19 Determinatielijst natuursteen
Bijlage 20 Determinatielijst hout
Bijlage 21 Determinatielijst schelp
Bijlage 22 Determinatielijst bot
Bijlage 23 Determinatielijst overige
Bijlage 24 Rapportage dendrochronologisch onderzoek (S. van Daalen)
Bijlage 25 Rapportage kleipijpen (J. van Oostveen)
Bijlage 26 Rapportage botanisch onderzoek (L. de Sitter-Homans)
Bijlage 27 Allesporenkaart 1:100
5
Afb. 1.1 De ligging van het plangebied binnen West-Friesland (boven, rode stip) en binnen het centrum
van Enkhuizen (onder, blauwe vlak).
6