Table Of Content

Norrøn grammatikk i hovuddrag Odd Einar Haugen Norrøn grammatikk i hovuddrag Preliminær utgåve Bergen 2009 © Odd Einar Haugen 2008–2009 Preliminær utgåve, 15. september 2008 Revidert utgåve, 16. juni 2009 Den preliminære utgåva vart revidert på nokre mindre punkt og på nytt lagt ut på nettet 15. januar 2009 (ytterlegare revidert 23. januar 2009, 10. mars 2009 og 16. juni 2009). Karin Fjellhammer Seim, Trondheim, og Astrid van Nahl, Vettel- schoß, skal ha mange takk for at dei har gjort forfattaren merksam på feil og uhel- dige døme i teksten. Takk også til Ivar Berg, Trondheim, for å ha peika på feil i framstillinga. Sats: Odd Einar Haugen Skrift: Andron Corpus (tekst), Gill Sans (titlar) og Myriad Pro (figurar) Omslag: Bas Vlam Trykt hos Allkopi, Bergen Forfattaren av boka har motteke stønad frå Norsk faglitterær forfatter- og oversetterforening (NFF) Innhald Forord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Kap. 1 Bakgrunn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Kap. 2 Lydlære . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Kap. 3 Ord og reglar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Kap. 4 Substantivisk bøying . . . . . . . . . . . . . 47 Kap. 5 Gradbøying . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Kap. 6 Adjektivisk bøying . . . . . . . . . . . . . . 69 Kap. 7 Pronominell bøying . . . . . . . . . . . . . 79 Kap. 8 Verbal bøying . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Kap. 9 Valens og rammer . . . . . . . . . . . . . . . 110 Kap. 10 Leddstilling og kongruens . . . . . . . 121 Kap. 11 Omformingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Kap. 12 Kategoriar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Ordliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Ordregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Forkortingar og teikn adj. = adjektiv pron. = pronomen adv. = adverb prop. = proprium (eigennamn) a(kk). = akkusativ sbj. = subjunksjon bl.vb. = blanda verb s(in)g. = singular(is) d(at). = dativ st.vb. = sterkt verb det. = determinativ sv.vb = svakt (lint) verb dvs. = det vil seie subj. = subjekt el. = eller tilsv. = tilsvarar f. = feminint substantiv t.d. = til dømes fem. = feminin genus urn. = urnordisk fig. = figur utg. = utgåve g(en). = genitiv vb. = verb ind. = indikativ vs. = versus, motsett inf(in). = infinitiv vsa. = ved sida av jf. = jamfør kap. = kapittel * rekonstruert eller uakseptabel k(on)j. = konjunktiv ° u-omlyd kl. = klasse ⁺ i-omlyd m. = maskulint substantiv > utviklar seg til (diakront) m.a. = mellom anna → går til (i regelformuleringar) mask. = maskulin genus ~ vekslingar, t.d. vatn ~ vǫtn n. = nøytralt substantiv = likeverdige former n(om). = nominativ ≈ nesten likeverdige former norr. = norrønt ▷ eksempel følgjer nøytr. = nøytral genus ▸ tilvisingsteikn i ordliste obj. = objekt | skiljeteikn mellom eksempel part. = partisipp || skiljeteikn innanfor ein perf. = perfektum paragraf pers. = person [ ... ] teikn i lydskrift etter IPA- pl(ur). = plural(is) alfabetet pp.vb. = preterito-presentisk verb ˈ ... primærtrykk pred. = predikativ ˌ ... sekundærtrykk prep. = preposisjon pres. = presens sentralt paradigme pret. = preteritum mindre viktig paradigme Forord Denne grammatikken er ei kortare utgåve av Grunnbok i norrønt språk (4. utg. 2001), som med sine 320 sider kjennest for stor for mange. Her er sidetalet halvert, men det meste av innhaldet i grunnboka er på plass, trass i nedskjeringa. Det som eg først og fremst har teke ut, er dei allmenne delane av grunnboka, som i si tid vart skriven med tanke på fjernstudentar som ikkje hadde noko grunnlag i språkvitskap. Dernest er ein del av den syntaktiske teorien skoren ned, særleg omtalen av dei semantiske rollene. Men disposisjonen er den same, nummerer- inga av dei fonologiske reglane like eins. Målet har vore at dei to bøkene skal vere på talefot, og at dei lesarane som har arbeidd med den kortare utgåva, skal kunne gå til grunnboka og finne fyldigare omtale av mange trekk i grammatikken. Etter- som dei allmenne delane er skorne så sterkt ned, har eg valt å leggje til ei ordliste med forklaringar på dei språkvitskaplege termane i boka. Det er ikkje brukt fonemskrift i denne grammatikken, slik som i grunnboka, utan at eg trur det er så stort tap med det. Det vi kallar klassisk norrønt – frå 1200-talet – har ein svært lydrett ortografi, slik at skriftbiletet ligg tett opp til talespråket slik det ein gong var. Derfor er det ikkje så mykje å vinne ved å leggje til fonemskrift, i motsetnad til omtalen av dei fleste moderne språk, der det kan vere stor avstand mellom uttale og ortografi. I denne grammatikken har eg valt å bruke lengdeteikn over alle lange vokalar, også ‘ǽ’. Slik gjorde Adolf Noreen det i sin Altnordische Grammatik (siste utgåve 1923) og slik er det gjort i Ordbog over det norrøne prosasprog (København 1989–). Men lesarane må vere merksame på at enn så lenge har nesten alle tekstutgåver ‘æ’ utan aksent (slik også grunnboka), og den lange ‘ǿ’ er ofte attgjeven med teiknet ‘œ’ (t.d. i serien Íslenzk fornrit). I denne grammatikken ser altså dei lange vokalane slik ut: á, é, í, ó, ú, ý, ǽ, ǿ. Alle illustrasjonane er nyteikna for denne utgåva, og oversynet over vokal- systemet og omlydane er nokre stader gjort enklare. Nytt er det også at grammatikken er utstyrt med fargar på paradigma, slik at dei viktigaste paradigma har mørkare farge. Formlæra er forenkla nokre få stader, men har det same målet som i grunnboka, at bøyingssystemet skal vere nesten fullstendig dekt. Ordregisteret 8 Forord er av den grunn lengre enn det ein finn i tilsvarande innføringsgrammatikkar. Slik sett plasserer denne grammatikken seg ein stad mellom dei kortaste innførings- bøkene og dei store, heildekkjande grammatikkane. Både grunnboka og denne grammatikken byggjer på standardverka i faget, som er Marius Nygaard, Norrøn syntax (1905), den før nemnde Adolf Noreen Altnordische Grammatik og Ragnvald Iversen, Norrøn grammatikk (1923, revidert 1973). Eg kan seie det same i dette forordet som eg skreiv i grunnboka, nemleg at eg gong på gong har fått sanne ordtaket om at dei gamle er eldst. Den som gjev seg i kast med å skrive om norrønt språk, har eit uvanleg godt fundament å stå på, og det er få spørsmål som desse standardverka ikkje gjev svar på. Eg har snarast sett det som mi oppgåve å forenkle og omtolke den tradisjonelle framstillinga der eg har vore i stand til det. I lydlæra har eg også i denne grammatikken lagt vekt på å skilje mellom ei dia- kron og ei synkron framstilling. Omlyd blir såleis presentert både som eit språk- historisk fenomen og som ein synkron realitet i norrønt. I morfologien har eg gjeve avkall på den tradisjonelle klasseinndelinga på grunnlag av dei urnordiske stammesuffiksa, og i staden lagt til grunn ei synkron inndeling. Denne inndelinga er elles basert på bøyingstypologi og ikkje på ordklasser, som hittil har vore det vanlegaste. Men det er i praksis fullt samsvar mellom den historisk baserte inndelinga og mi inndeling, og til hjelp for dei som kjem til å arbeide med eldre litteratur på feltet, har eg føydd til namna på dei tradisjonelle klassene i parentes. I syntaksen har eg henta nesten alle døma frå typiske pensumtekster, og heile vegen har eg føydd til omsetjing. Så langt råd er, har eg følgt terminologien i Jan Terje Faarlund, Svein Lie og Kjell Ivar Vannebo, Norsk referansegrammatikk (1997). I forordet til grunnboka har eg takka dei som inspirerte meg og hjelpte meg med arbeidet, og eg skal ta opp att desse namna her, denne gongen i alfabetisk rekkjefølgje: Jardar Eggesbø Abrahamsen, ✝ Bjarne Fidjestøl, Kristian Emil Kris- toffersen, Olav Nedrebø, Helge Sandøy, Karin Fjellhammer Seim og Arne Torp. I samband med denne utgåva skal eg føye Torodd Kinn til lista; han har lese gjennom manuset med redaksjonelt falkeblikk og berga meg frå fleire mistak (men skal ikkje ha skulda for det som står att). Til slutt skal eg få takke Norsk faglitterær forfatter- og oversetterforening (NFF), som gav meg eit stipend som har gjort at eg har kunna koste litt ekstra på denne preliminære utgåva, ikkje minst eit omslag som kalligrafen Bas Vlam har ansvaret for. Det er inspirert av den eldste norske boka vi har, AM 619 4° frå kort etter 1200. Bergen, 15. september 2008 Odd Einar Haugen 1 Bakgrunn Norrønt språk § 1 Avgrensing og inndeling. Norrønt er det språket som vart talt og skrive i Noreg og på Island i mellomalderen, forutan i dei andre norrøne busetnadene (Grønland, Færøyane, Shetland, Orknøyane, og delar av Hebridane, Man, Irland, Skottland og Nordvest-England). Bakover i tid blir grensa trekt rundt år 700 mot det eldre språksteget, urnordisk, og framover i tid mot mellomnorsk rundt år 1350 (svartedauden). Då den nye generasjonen av skriveføre etter svartedauden først overtok rundt 1370, har også dette årstalet vore brukt som grense mellom gammalnorsk og mellomnorsk. På Island, der språket utvikla seg mindre enn i Noreg, blir norrønt rekna like fram til 1500-talet. I vikingtida var det langt på veg eit felles språk i Norden, dǫnsk tunga, eller dansk tungemål, som det er kalla hos Snorre Sturlasson. Enkelte dialektskilnader var det likevel, og vi skil såleis mellom ei austnordisk og ei vestnordisk grein av nordisk språk. Til austnordisk høyrer gammaldansk og gammalsvensk, og til vestnordisk høyrer gammalnorsk og gammalislandsk, som vist i fig. 1:1. Heilt fram til byrjinga på 1400-talet var den språklege og litterære fellesskapen mellom Noreg og Island så klar at det er naturleg å tale om eit felles norrønt språk og ein tilsvarande felles litteratur. Etter kvart auka derimot avstanden til dansk språk, og frå rundt 1100 kan vi truleg rekne med ei ny inndeling av dei nordiske språka. Dansk skilde seg då såpass klart frå dei andre nordiske språka at ein kan skilje mellom ei sørnordisk grein (dansk) og ei nordnordisk grein (islandsk, norsk og svensk), som vist i fig. 1:2. Dette var situasjonen i høgmellomalderen, altså i perioden 1100–1300. Det er frå denne tida vi har dei fyldigaste litterære kjeldene. Det er også på denne tida at vi talar om “klassisk” norrønt språk. § 2 Runealfabetet. Vår kjennskap til norrønt språk byggjer på ei rik samling av skriftlege kjelder, særleg etter innføringa av det latinske alfabetet på slutten av 1000-talet. Før ca. 1150 har vi likevel ikkje overlevert anna enn runeinnskrifter. Det eldre runealfabetet på 24 teikn gjekk av bruk på 700-talet og vart skift ut med 10 Kap. 1 Fig. 1:1 Inndeling av dei nordiske språka før ca. 1100 eit alfabet på berre 16 teikn, det yngre runealfabetet. Dei eldste norrøne tekstane er på få unntak nær skrivne med dette alfabetet. Eggja-steinen, der innskrifta er i eldre runer, medan språket må kallast norrønt, står i ei mellomstilling. Frå 1000- talet av vart ein del teikn i det yngre runealfabetet forsynte med punkt (punkterte eller stungne runer), slik at talet på runeteikn auka og på lag fall saman med bokstavteikna i det latinske alfabetet. Det yngre runealfabetet vart brukt gjennom heile den norrøne språkperioden, noko ei rekkje funn frå Bryggen i Bergen viser. § 3 Innføringa av det latinske alfabetet. I Noreg vart det latinske alfabetet teke i bruk for å skrive norrønt språk ein gong på 1000-talet, kan hende i styringstida til Olav Kyrre (konge 1067–1093). Innføringa skjedde truleg noko seinare på Island; vinteren 1117–18 veit vi at islendingane skreiv ned lovene sine, men det kan vere at det latinske alfabetet også her vart teke i bruk noko før 1100. Engelsk hadde då vore skriftfest med latinske bokstavar i fleire hundre år. Den norrøne skrift- festinga skjedde under engelsk påverknad i samband med den kristne misjonen. I gammalengelsk vart alfabetet utvida med to teikn, som også vart overtekne i nor-