Niccolo Machiavelli. Virtu και ερμηνευτικά κάτοπτρα. Σπουδή στη νεοτερική και σύγχρονη πολιτική θεωρία του Ρεπουμπλικανισμού

312 Pages·4.625 MB·Greek

by  ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ

Η βιβλιογραφία για το βίο και το έργο του Niccolò Machiavelli τείνει
να αποκτήσει διαστάσεις μίας ξεχωριστής Βιβλιοθήκης (Index
Machiavelli). Η ανά χείρας Μονογραφία εντάσσεται δημιουργικά
στην ακαδημαϊκή και ερευνητική προοπτική του εν λόγω Index
και ως εκ τούτου στοχεύει να προσδώσει στο περίφημο «ζήτημα
Machiavelli» ένα ακόμη ερμηνευτικό έρεισμα προς περαιτέρω
μελέτη, στο λίαν εξειδικευμένο και απαιτητικό σύστημα της
μακιαβελλικής virtù, με έμφαση στο ρεπουμπλικανικό επιχείρημα,
που αποτελεί, αναφανδόν, ένα από τα μείζονα φιλοσοφικά και
θεωρητικά αντίπαλα δέη του νεοτερικού φιλελευθερισμού στη
σύγχρονη φάση της Πολιτικής Θεωρίας.
Σπύρος Μακρής
NICCOLÒ MACHIAVELLI
“virtù”
και ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΚΑΤΟΠΤΡΑ
Σπουδή στη νεοτερική και σύγχρονη
πολιτική θεωρία του ρεπουμπλικανισμού
NICCOLÒ MACHIAVELLI
“VIRTÙ” και ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΚΑΤΟΠΤΡΑ
ISBN: 978-960-08-0472-0
Πρώτη έκδοση: Φεβρουάριος 2009
Copyright © Σπύρος Μακρής
Copyright © Ε κδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, έτος ιδρύσεως 1891
Κεντρική διάθεση: Σόλωνος 116, 106 81 Αθήνα
Τ: 210 3833434, F: 210 3832294
E: [email protected], S: www.isideris.gr
Επιμέλεια κειμένου: Σπύρος Μακρής
Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: Φωτεινή Σκουρή
Μακέτα εξωφύλλου: Φωτεινή Σκουρή
Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών χλωρίου και φιλικό προς το περιβάλλον.
Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελ-
ληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις
διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ
γραπτής άδειας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανα-
τύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή,
αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και
η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.
«… Το απόβραδο επιστρέφω στο σπίτι και εργάζομαι
στο σπουδαστήριό μου. Στην είσοδο αποβάλλω τα ενδύματά
μου και φορώ τη βασιλική αυλική στολή μου.
Έτσι με τον πρέποντα τρόπο ενδεδυμένος, διαβαίνω
τις αρχαίες πύλες, όπου οι άνθρωποι της αρχαιότητας
με δέχονται με αγάπη και όπου τρέφομαι με την μόνη τροφή
για την οποία γεννήθηκα. Δεν ντρέπομαι να συνομιλώ μαζί
τους και να τους ερωτώ για τα αίτια των πράξεών τους.
Αυτοί συγκινημένοι απαντούν. Επί τέσσερις ώρες
δεν με ενοχλεί τίποτα, λησμονώ τα βάσανά μου·
η πενία δεν με τρομάζει και ούτε ο θάνατος με φοβίζει.
Μεταφέρομαι στην κοινωνία τους …»
Niccolò Machiavelli,
Απόσπασμα από την Επιστολή στο Francesco Vettori, 1513
Πηγή: Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Σελ.
ΧΑΡΤΗΣ, ΣΧΗΜΑΤΑ, ΠΙΝΑΚΕΣ
ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ................................................. 13
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ MACHIAVELLI ............................... 19
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ................................................................ 21
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
La questione del Machiavelli. ............................................ 27
Συγκειμενικά, φιλοσοφικά και θεωρητικά ζητήματα .... 27
I. To συγκείμενο της Ιταλικής Αναγέννησης ................. 27
ΙΙ. Το βιογραφικό και εργογραφικό συγκείμενο ............ 59
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Σημασιολογικές προσεγγίσεις ............................................. 73
1.1. Το ζήτημα της μεταφραστικής απόδοσης
του όρου virtù ......................................................... 73
1.2. Από την πλατωνική αρετή στη μακιαβελλική
virtù. Η φιλοσοφική ανάγνωση
της Hannah Arendt ................................................ 82
1.3. Η περιπέτεια των σύγχρονων σημασιολογικών
προσεγγίσεων ........................................................ 92
1.3.1. Η virtù ως σωματική υγεία ........................... 92
1.3.2. Η virtù ως αντικείμενο θεωρητικής
και φιλοσοφικής συζήτησης .......................... 96
1.3.3. Μία μεταμοντέρνα ανάγνωση της virtù ....... 99
9
10 ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Κειμενικές προσεγγίσεις .................................................... 111
2.1. Ο Καίσαρας Βοργίας και η virtù του κυβερνάν
στον Ηγεμόνα (1513) ............................................ 111
2.2. Η ρεπουμπλικανική virtù στις Διατριβές
πάνω στα πρώτα δέκα βιβλία του Τίτου Λίβιου
(1513-1518) ........................................................... 128
2.3. Η στρατιωτική virtù στο Περί της Τέχνης
του Πολέμου (1518-1520) ..................................... 148
2.4. Η στρατιωτική virtù ως μυθοπλασία:
Η περίπτωση του Castruccio Castracani (1520) ... 156
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
Ερμηνευτικές προσεγγίσεις ................................................ 163
3.1. Εισαγωγικά ............................................................ 163
3.2. Μαρξισμός και Κριτική Θεωρία ........................... 166
3.2.1. Ο γιακωβίνος Machiavelli του Antonio
Gramsci (1929-1935) και η έννοια
της κομματικής virtù ..................................... 166
3.2.2. Ο «μοναχικός» Machiavelli του Louis
Althusser (1962-1986) και η virtù
της πολιτικής ανάγνωσης ............................. 176
3.2.3. Ο Machiavelli των Horkheimer
και Kamenev ................................................. 189
3.3. Φιλελευθερισμός και Ρεπουμπλικανισμός ............ 194
3.3.1. Ο πλουραλιστής Machiavelli του Isaiah
Berlin (1953) και η ηθική της virtù ............... 196
3.3.2. Η Σχολή του Καίμπριτζ και ο μακιαβελλικός
ρεπουμπλικανισμός ....................................... 200
3.4. Πολιτικές και Διεθνολογικές Ερμηνείες ............... 231
3.4.1. Ο Machiavelli ως θεωρητικός της raison
d’ état του Friedrich Meinecke (1924) .......... 231
3.4.2. O Machiavelli ως «Γαλιλαίος της Νέας
Πολιτικής Επιστήμης» του Ernst Cassirer
(1946) ........................................................... 235
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ VIRTÙ ΣΤΟ MACHIAVELLI 11
3.4.3. Η «Μακιαβελλική Πολιτική Επιστήμη»
του Harvey C. Mansfi eld (1998) .................. 238
3.4.4. Η virtù ως θεωρία της πολιτικής επιτυχίας
στο Machiavelli της Janet Coleman (2000) .. 239
3.4.5. Ο διεθνολογικός Machiavelli του Martin
Wight (2005) ................................................. 241
3.5. Φιλοσοφικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις:
Από το Spinoza στο Leo Strauss ........................... 246
3.6. Οι αναφορές για το Machiavelli στη Νεοελληνική
Βιβλιογραφία από τη σκοπιά της Ιστορίας
και της Θεωρίας των Πολιτικών Ιδεών:
Από το Νεοκλή Καζάζη στον Πασχάλη
Κιτρομηλίδη .......................................................... 260
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Machiavelli, virtù και πολιτική φιλοσοφία ........................ 283
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ......................................................... 299
ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ
ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΩΝ ................................................ 315
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ....................... 319
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ
ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΩΝ .......................................................... 325
ΧΑΡΤΗΣ, ΣΧΗΜΑΤΑ, ΠΙΝΑΚΕΣ
ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
Σελ.
Χάρτης της Ιταλίας στον ύστερο 15ο αιώνα ................... 17
Σχήμα 1. Από την ηγεμονική στη θεσμική virtù ...... 142
Σχήμα 2. Η πυραμιδική απεικόνιση
της μακιαβελλικής virtù ............................ 151
Σχήμα 3. Το δέντρο του νεοτερικού κράτους:
Μεταξύ ισχύος και ηθικής ......................... 286
Πίνακας 1. Οι λέξεις-κλειδιά της Αναγέννησης ........... 34
Πίνακας 2. Ο οίκος των Μεδίκων ................................ 46
Πίνακας 3. Από την τέχνη του κυβερνάν
στην κρατική σκοπιμότητα.
Η μακιαβελλική virtù ως μεταβατική
έννοια προς τη νεοτερικότητα ................... 55
Πίνακας 4. Πιθανές μεταφραστικές αποδόσεις
της virtù στα σύγχρονα ελληνικά .............. 80
Πίνακας 5. Η πλατωνική αρετή και η μακιαβελλική
virtù ........................................................... 87
Πίνακας 6. Η έννοια της ίδρυσης στον άξονα
Ιδεαλισμός-Ρεαλισμός ............................... 92
Πίνακας 7. Η μεταφορά της αλεπούς
και του λιονταριού στο Machiavelli .......... 105
13
14 ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ
Πίνακας 8. Virtù και fortuna στο Machiavelli
ως παίγνιο μηδενικού αθροίσματος ........... 124
Πίνακας 9. Τα βασικά είδη της virtù
στο μακιαβελλικό corpus ........................... 134
Πίνακας 10. Τα βασικά στοιχεία της στρατιωτικής
virtù ........................................................... 156
Πίνακας 11. Φιλελευθερισμός και Ρεπουμπλικανισμός:
Θεμελιώδεις αξίες ...................................... 210
Πίνακας 12. Ο Δωδεκάλογος του μακιαβελλικού
ρεπουμπλικανισμού ................................... 213
Πίνακας 13. Όψεις της ρεπουμπλικανικής virtù
στη Σχολή του Καίμπριτζ .......................... 216
Πίνακας 14. Η θεωρία της virtù ως θεωρία
της πολιτικής επιτυχίας: Βασικές αξίες ..... 240
Πίνακας 15. Ο Μachiavelli στη φιλοσοφική
γενεαλογία της Διεθνούς Θεωρίας ............ 243
Πίνακας 16. Μακιαβελλικοί, Γκροτιανοί, Καντιανοί .... 244
Πίνακας 17. Ο ορισμός της virtù ως αξιοσύνης
από τον Παναγιώτη Κονδύλη .................... 265
Φ1. Πορτραίτο του Sir John Hawkwood
(Πίνακας του Paolo Uccello) ..................... 18
Φ2. Ο Niccolò Machiavelli την περίοδο
που ήταν Γραμματέας της Φλωρεντίας ..... 23
Φ3. Ο Niccolò Machiavelli μεσήλικας
και προς το τέλος της ζωής του ................. 24
Φ4. Ο Cesare Borgia, το πρότυπο
του μακιαβελλικού Ηγεμόνα ..................... 25
Φ5. Ο Κάρολος Η΄ και η αυλή του ................... 57
Φ6. Το προσκύνημα των Μάγων
(Πίνακας του Sandro Botticelli) ................ 58
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ VIRTÙ ΣΤΟ MACHIAVELLI 15
Φ7. Ο Αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός Α΄
και η οικογένειά του .................................. 70
Φ8. O Lorenzo de Medici υποδέχεται
τις Τέχνες και τις Επιστήμες
στη Φλωρεντία .......................................... 71
Φ9. Πάπας Αλέξανδρος ΣΤ΄, πατέρας
του Καίσαρα Βοργία .................................. 108
Φ10. Ο Girolamo Savonarola εικονιζόμενος
σε μπρούντζινο μενταγιόν ......................... 109
Φ11. Πανοραμική άποψη της αναγεννησιακής
Φλωρεντίας ................................................ 126
Φ12. O Άγιος Jerome εν ώρα μελέτης
(Πίνακας του Antonello Da Messina) ....... 127
Φ13. Γέρος και Νέος (Πίνακας του Domenico
Ghirlandaio) ............................................... 146
Φ14. Πορτραίτο του Δόγη Leonardo Loredan
(Πίνακας του Giovanni Bellini) ................ 147
Φ15. Πορτραίτο Κυρίας ως Λουκρητίας
(Πίνακας του Lonenzo Lotto) .................... 161
Φ16. Η νίκη του Αλεξάνδρου
(Πίνακας του Albrecht Altdorfer) .............. 162
Φ17. Πορτραίτο οικογένειας
(Πίνακας του Maerten Van Heemskerck) .. 192
Φ18. Η εύρεση του Μωυσή
(Πίνακας του Paolo Veronese) .................. 193
Φ19. Οι Πρέσβεις (Πίνακας του Hans Holbein
The Younger) ............................................. 229
Φ20. Η βάπτιση του Χριστού
(Πίνακας του Piero Della Francesca) ........ 230
Φ21. Προσωπογραφία του Κόζιμο Α΄
των Μεδίκων (Πίνακας του Agnolo
Bronzino) ................................................... 281