Nevevi Kırk Hadis Şerhi

288 Pages·2010·3.44 MB·Turkish

İBNİ RECEB (736-795 H)

ASRI VE İLMİ ESERLERİ

Şahsiyeti

O İmam hafız, fakih, Abdurrahman bin Receb es Selami, el-Bağdadi, sonra Dimeşk’li, Ebul Ferec, Zeynüddin, İbni Recebi
Hanbeli diye meşhurdur. H. 736, M. 1335’te Bağdat’ta doğdu. Dimeşk’te yetişti ve oradanda H. 795, M. 1393’te vefat etti.
Babus sağir kabristanlığından şeyh Ebul Ferec Abdul vahid bin Muhammed Şirazi’nin yakınına defnedildi.

İlimde Yetişmesi, Asrı ve Özellikleri

İbni Receb köklü, ilmi, fıkhi hadisçi bir aile ortamında yetişti. Akidede, fıkıh, usul, hadis, edeb, tarih ve zühdde büyük
alimlerin elinde yetişti ve bu dallarda sivrildi, şeyhlerinin üstüne çıktı, ilmi şahsiyeti eşsiz eserleriyle ayrılmıştır, yenilikçi,
tenkidçi ve tahkikçiydi. Babasıyla ilim için çok seyahatlar yaptı, şeyhlerle karşılaştı ve bu şeyhler kendisine icazet verdiler,
derslerini Dimeşk’taki (Şam) büyük Emevi camisinde verdi.
Hicri sekizinci yüzyılda yaşadı. Haçlı, Tatar ve Moğo harblerinden hemen sonra davetçi, ıslahçı, güvenilir öğütçü örneğiydi.
Allaha davette, ümmetin ıslahında hikmet ve güzel öğütlerle selefin edebini üstlenmişti.
İrşada, öğretmeye, geri kalmışlığı sünnetten uzaklaşmayı ve cehaleti kovma hususunda, seçkin, islami, ilmi şeylere tabsi olan
öğrenciler yetiştirme hususunda çok hırslıydı.
O ahlakıyla, takvasıyla ihlas, dil iffeti , ilmi güvenirliği, tam bir edeble düzeltmede dikkatıyla, tevazusuyla, kin etmemesiyle
apayrıydı. İlmi, ameli ve iyilikte bulunmayı severdi.
Akidesi selefi idi, diğerlerine kuvvetli tesir ederdi. Bu kendi ve talebelerinin kitablarından anlaşılıyor. Mesela öğrencisinin
“Zeynüddin ve bakiyyetüsselef ve nasihul müslimin” isimli, kitabı, ve hadis şerhleri ve ihlas suresinin tefsiri gibi. Zehebi
O’ndan dolayı şöyle dedi: “Şeyhimiz dünyada makamları terkeden, zahid, salih alimlerden biriydi, çünkü acıda olsa hakkı
söylüyordu”

Şeyhleri ve Öğrencileri

İbni Recep başarılı bir ilim halkasıyla farklıydı, şeyhlerinden (hocalarından) etkilendi ve öğrencilerini etkiledi, asrının
alimlerinden öğrendi ve öğrendiğini öğrencilerine öğretti, o sadece alıcı ve nakledici değildi, o yenileyici ve ilme yeni bilgiler
katan biriydi. O ilmi rivayet ve dirayetle meşhur güvenilir hocalardan almaya çok hırslıydı. İbni Hacer (ed-Dürer’ül-Kamine)
adlı eserinden onun tercümesi hakkında şöyle dedi:
“Şeyhleri çok oldu, ve kendi nefsi için faydalı olan şeyhler çıkardı.”

En Meşhur Şeyhlerinden

- Ebu’l-Fadl Abdülmü’min bin AbdulHakk el-Katii el-Bağdadi (739 H).
- Muhammed bin Ahmet bin temam es-Salihi (741 H).
- Şerefüddin Ebu Muhammmed Abdurrahim bin Abdulah el-Bağdadi el-Hanbeli (741 H).
- Aluddin Ebu’l-Hasan Ali bin Züynül Minca (750 H).
- Alauddin Ahmet bin Abdülmü’min eş-Şafii en-Nevei (749 H).
- Alauddin Ahmet bin Abdulmü’min eş-Şafii en-Nevei (749 H),
- Şemsuddin İbni Kayyim el-Cevziyye Muhammed bin Ebi Bekir bin Eyuyyup ez-Zer (751)
- Davut bin İbrahim el-Attar (752 H) Muhammed bin İsmail el-Habbaz 756 H)
Şemsuddin ibni Natib Muhammed bin Ebi Bekir bin İbrahim ed-Dimeşki (745 )
- Osman bin Yusuf bin Ebi Bekir en-Nüveyri el-Maliki (757 H).
- Muhamed bin Muhammed el-Kalansi (765 H)

En Meşhur Öğrencilerinden

- İbnil Munsifi Şemsuddin Ebu Ubeydillah Muhammed bin Halil ed-Dimeşki (803 H)
- İbnil Liham el-Hanbeli Alauddin Ebul Hasan Ali bin Muhammed ed-Dimeşki Vaktinde Hanbelilerin şeyhidir (803H).
- Muhammed es-Sadi Şemsuddin Ebu Abdullah Muhammed bin Muhammedes Sadi el-Ensari (820 H).
- İzzüddin el-Makdisi Muhammed bin Behaeddin Ali bin İzzüddin Süleyman elMakdisi Salihiye ‘deki Muzafferi camisinin
hatibi (820 H)
- Ali bin Muhammed el-Hatbi Şemsuddin elHanbeli, Muhaddis, Kahirede vefat etti (825 H)
- Şemsuddin İbni Zehre Muhammed bin halid bin Musa el-Hımsi, el-Hanbeli (830 H).
- İbni Nasrullah Muhibbuddin Ahmet bin Nasr el-Bağdadi, kadılar kadısı ve Mısır müftüsü (844 H).
- Ebu, Şa’r Zeynuddin Abdurrahman bin Süleyman el-Hafız (844 H).
- İbnir Ressam Şihabüddin Ebul Abbas Ahmet bin Ebi Baekir, Haleb ve Hama’da kadılar kadısı (baş kadı) (844 H).
- Ez-Zerkeşi Ebu Zer Abdurrahman bin Muhammed el-Mısri el-Hanbeli (846 H).
- İbnir Ressam Şihabüddin Ebul Abbas Ahmet bin Ebi Bekir, Haleb ve Hama’da kadılar kadısı (Baş kadı) (844H).
- Ez-Zerkeşi Ebu Zer Abdurrahman bin Muhammed el-Mısri el-Hanbeli (846 H).
- Şemsuddin el-Makdisi Muhammed bin Ahmet Mekke’de Hanbelilerin kadılar kadısı (855 H).
-Alaaddin Ali bin Mahmud Hama’da (771H) doğdu, Hanbeli kadısı, hafız Hama ve Dimeşk’in kadılığını yaptı, Kahire’de
sekizinci yüzyılın ortalarında vefat etti. Şihabüddin Ahmed bin Ali İbn Muhammed el-Ensari el-Hanbeli ed-Dimeşki es-
Salihi (864 H).

İlmi Eserleri

İbni Recep çeşitli islami ilimlerde çok sayıda eserler bıraktı, tefsir akide hadis, fıkıh, tarih, ahlak ve fezail dalında eserleri
vardır.
Tefsirde: O’nun bazı sürelerde tefsiri vardır. Nasr ve İhlas, ve fatiha suresilerini tefsiri var, besmele ve fatihanın irabı var.
Birde el-istiğna bil kuran eseri var fakat kayıptır.
Akide: O’nun el yazma ‘et Tevhid) isimli bir kitabı var, birde “Muhtasaru Şuabil İman” kitabı var, bu kayıptır.
Hadiste: Fethu’l Bari Şerhi sahib’il Buhari’si var el yazması fakat tamamlamamıştır, şerhu Cami’it Tirmizi’si var, ilelis
sağırla alakalı el-Mektebetüz Zahiriyyede, kitabın geri kalanı kayıptır, Şerhu ilelit Tirmizi Irak ve Dimeşk’te basıldı.
Bu kitabı “Camiul ulum vel-Hikem” Mısır ve Lübnan’da basıldı.
Nuril iktibas min mişkati vasiyyetin Nebi (s.a.v)’li İbni Abbas Mısır’da basıldı.
“İslam garib olarak başladı” hadisini şerheden bir risale, el yazması. O’nun bir çok hadis şerhlerinde risalelere var.
Bazıları: “el-Hikemül Cedire bil izaati min kavlin nebi (s.a.v):
“Kıyamete yakın kılıçla gönderildim” Enes (r.a)’in ihlas hadisinin şerhi, (eksik tercüme)
Fıkıhta: O’nun bir çok kitabı var. Bazıları “el-Kavaidül fıkhiyye” (160) kaide içeriyor. Fıkıhta çok önemli bir kitapdır. Bu
kitap basılmıştır. piyasadadır.
(eksik)
“Buğyetül insan fi vezaifi ramazan” risaledir. Orucun ve ramazanın son ongününü faziletlerinden bahseder, matbudur.
“El İstihrac fi ahkamil haraç” matbudir, “Ahkamul havatim ve ma yetealleku biha” buda matbudur, İbni Ebi Ya’la’nın
“Tabakatül Hanabile”sine zeyl yapmış, buda matbudir, iki cüzdür.
O’nun sekiz fıkhi risalesi var fakat matbu değildir. Cuma günü namaza çağrıldığı zaman, namaz, sinirlinin boşaması, bir
kelimede üç boşama, dört mezhebten başkasına tabi olmak, gaib olan ümmü veledlerin evlendirilmesi, nezir ve yeminlerin
hakikatı, boşamayı doğuma bağlama, şarkıları dinleme meselesi konularıdır. (bahsedilen sekiz risale)
Fezailde: O’nun yirmiden fazla eseri vardır, onlardan bazılı olanlar:
“Letaifil mearif fil Mevasimil am minel-vezaif”, Fadlu ilmiş slef ala ilmil halef”, et-Tahvif minennar ve’t-tarif bi hali daril
bevar Kabrin şiddetleri “el fark beynen nasihati vet ta’yiir, İstinbaşaku neslimil ünmin nefehati riyadul kuds” “Zemmül harm
ve şaribinha” zemmül mal vel-cah “Abdülmelik bin Ömer bin Abdül Aziz’in siyreti” Matbu olmayan” Kıyamet gününü
afetleri” Şamın faziletleri” el-ilmam fi fadli beytillahil haram, el-istiytan fika ya’tesimbihil abd mineş şeytan “ ihtiyaru ebrar”
el-Başaretül uzma fi enne hazzal mü’minminen humma”, Kalp katılığının kınanması” risale fi halii zil hicce” tesliyetü
nüfusun nisa ve ricalinde fakdıl etfal,” “Risale fi manal ilm” “sadakatüssirri ve beyanu fadliha”
Hulasa: İbni Recep Hanbeli altı ilimde tasnif yaptı: Tevhid, hadis, tefsir, fıkıh, vaz’z ve irşad ve tercümeler hakkında.
Allah İbni Receb’e kabrine serinlik verecek şekilde rahmet etin, ilmiyle ümmeti faydalandırsın. O gerçekten ilmiyle amel
eden, takvalı, yüksek ahlak sahibi seçkin alimlerdendir. (1)
Doktor Vehbe Zühayli

BİRİNCİ HADİS

AMELLER NİYETLERDİR

Mü’minlerin emiri Ebu Hafs Ömer bin Hattab (r.a)’dan, dedi ki:
“Rasulullah’ı (s.a.v) işittim buyurduki:
“Ameller niyetlere göredir, herkese niyet ettiği vardır, kimin hicreti Allah ve rasulü neyse, hicreti Allah ve
rasulünedir, kiminde hicreti kazanmak istediği bir dünyalık veya nikahlanmak istediği bir kadın içinse hicretide
hicret ettiği şeyedir” Buhari ve Müslim rivayet etti.1
Bu hadisi Yahya bin Said el-Ensari, Muhammed bin İbrahim et-Temimi den, O’da Alkame bin Ebi Vakkas el-Leysi’den
O’da Ömer bin Hattab (r.a)’dan rivayet etmiştir. Bu yoldan başka sahih bir yolla rivayet yoktur, Ali İbnil Medini ve
başkasıda öyle dedi.
Hattabi2 dedi ki: “Hadis ehli arasında bu hususta ihtilaf olduğunu bilmiyorum” Bununla birlikte Ebu Said ve başkası
tarafından da rivayet edildi. Ve çok yolllarla rivayet edildiği söylendi, Fakat (S: 24) bunlardan biri hafızlar yanında sahih
değildir. Sonra Ensari’den çok sayıda insan rivayet etti, ondan ikiyüzden fazla ravinin rivayet ettiği söylenir. Denildi ki:
O’ndan yediyüz ravi rivayet etti.4 Onların ileri gelenlerinden: İmam Malik, Sevri, Evzai, İbnil Mübarek, Leys bin Sa’d,
Hamad bin Zeyd, Şube ve İbni Uyeyne ve başkaları.
Alimler sahihliğinde ittifak ettiler ve kabul ile karşıladılar. Buhari Sahih’i ne bununla başladı ve bunu hitab ve giriş
makamında kıldı ve bununla Allah’ın rızası istenilmeyen her amelin batıl olduğuna işaret etti, ne dünyada nede ahirette
faydası olmadığına işaret etti, bunun için Abdurrahman bin Mehdi dedi ki:
“Eğer bir kitap yazmış olsam ve o kitabın babları olsa, her babta Ömer bin Hattab’ın “Ameller niyetlere göredir” hadisini
koyardım. Yine ondan rivayet edildi dedi ki: Kim kitap tasnif etmek isterse “Ameller niyetlere göredir” hadisiyle başlasın.”
Bu hadis dinin üzerinde döndüğü hadislerden biridir. Şafii’den şöyle dediği rivayet ediyor:
“Bu hadis ilmin üçte biridir. Fıkıhtan yetmiş baba giriyor.”5 İmam Ahmet (r.a)’den şöyle dediği rivayet ediliyor:
“İslamın temeli üç hadis üzerinedir: Ömer (r.a) hadisi:
“Ameller niyetlere göredir” Ayşe (r.a) hadisi:
“Bu işimizde ondan olmayan bir şeyi kim ortaya çıkarırsa o reddolunur” Ve Numan bin Beşir hadisi:
“Helal açıktır, haram açıktır.”1
Hakim dedi ki: “Bize Abdullah bin Ahmed, o da babasından rivayetten anlattılar. İmam Ahmed:
“Ameller niyetlere göredir.”
“Sizden birinizin yaratılışı anasının karnında kırk gün toplanır.”
“Kim dinimizden olmayan bir şey icad ederse o reddolunur”
Bu hadisler hakkında dedi ki: “Her tasnifte bu hadislerle başlamak gerekir, çünkü bunlar hadislerin asıllarıdır.”
İshak bin Raheveyh’ten rivayet edildi dedi ki:
“Dört hadis dinin temellerindendir: Ömer (r.a) hadisi:(S:25)
“Ameller niyetlere göredir.”,
“Helal açıktır, haram açıktır.”,
“Sizden birinin yaratılışı anasını karnında kırk gün toplanır.”,
“Bizim bu işimizde dinimizde ondan olmayan bir şeyi yaparsa o reddolur.”
Osman bin Said, Ebu Said’den rivayet etti, dedi ki:
“Peygamber (s.a.v) bütün ahiret işlerini bir cümlede topladı:
“Bizim bu işimizde ondan olmayan bir şeyi kim ortaya çıkarırsa o reddolunur”, dünya işlerinde bir cümlede topladı:
“Ameller niyetlere göredir” Bu iki hadis her baba girer.
(1) Hadis sahihtir, meşhurdur, altı imam (Kütübi Sitte sahibleri (Buhari, Müslim, Ebu Davud, Tirmizi, Nesai, İbni Mace) Darekutni, Malik,
Ahmet, İbni Hibban ve Beyhaki el-Marifet’te 17 sahaden rivayet ettiler. (Nasburraye, Zeylai 1/301) hakikatla bu hadis mütevatirdir 30
sahabeden rivayet edilmiştir. (Nazmul Metenasirfil hadisi mütevatir, Cafer el-Kattani S: 17)
(2) Tergib ve Terhib: 1/57
(3) Darekutni, Hattabi İbni Asakir, Malik’ten Abdul Aziz bin Ebi Ravadda yoluyla tahric etti, doğrusu İbni Ebi Hatim’in el-lilel’inde 1/131
zikrettiği gibidir. Bunun rivayetçisi Malik O’da Yahya bin Said’den o’da Muhammed bin İbrahim et-Teymi’den O’da Alkame bin
Vakka’tan o’da Ömer’den O’da Rasulullah (s.a.v)’dandır. (Telhisul habir 1/55) (4) Ebu İsmail el-Herevi Abdullah bin Muhammed el-
Ensari dedik:
Bu hadisi Yahya bin Said’in ashabından yediyüz kişiden yazdım.
(5) Geçen iki kaynak.
(6) Fehu’l-Bari 1/11
Müslimin şerhine bak: 13/53
İbn Dahak el-Iyd’in Nevevi’nin kırk hadis şerhi
Ebu Davud’dan rivayet edildi, dedi ki: “Müsned hadise baktım ve onun dört bin hadis olduğunu gördüm, sonra da dörtbin
hadisin etrafında döndüğü şeye baktım, dört hadis üzerinde döndüğünü gördüm: Nu’man bin Beşir hadisi:
“Helal açıktır, haram açıktır” Ömer (r.a.) hadisi:
“Ameller niyetleri göredir” Ebu Hureyre (r.a) hadisi:
“Allah güzeldir, ancak güzeli kabul eder. Allah peygamberlere emrettiğini mü’minlerede emretmiştir” ve
“Kendini ilgilendirmeyen şeyleri terketmesi, kişinin islamının güzelliğindendir.” Dedi ki:
“Bu dört hadisten herbirinde ilmin dörtte biri vardır.”
Ebu Davud (r.a)’dan rivayet etti, dedi ki:
“Rasulullah (s.a.v) dan beş yüz bin hadis yazdım, o hadislerden, bu kitabın içerdiğini seçtim, yani sünen kitabını seçtim bu
kitapta dört bin sekizyüz hadis topladım. Bundanda insana dini için dört hadis yeter: Birincisi:
“Ameller niyetlere göredir” İkincisi:
“Kişinin kendini ilgilendirmeyen şeyleri terk etmesi islamının güzelliğindendir” Üçüncüsü:
“Mü’min kendi nefsi için razı olduğu bir şey için kardeşi (din kardeşi) içinde razı olmazsa kâmil mü’min olamaz”
Dördüncüsü:
“Helal açıktır, haram açıktır”
O’ndan başka bir rivayette, dedi ki:
“Fıkıh beş hadis üzerine dönüyor:
“Helal açıktır, haram açıktır”
“Ne zarar vermek vardır, nede zarar görmek vardır”
“Ameller niyetlere göredir.”
“Din nasihattır”
“Sizi yasakladığım şeyden kaçınınız, ne ve size emrettiğim şeyi gücünüz yettiğince yapınız”
Yine O’ndan başka bir rivayette, dedi ki:
“Sünnetlerin her dalda asılları dört hadistir:(S: 26)
“Ameller niyetlere göredir”,
“Helal açıktır, haram açıktır”,
“Kişinin kendini ilgilendirmeyen şeyleri terketmesi islamının güzelliğindendir.”
“Dünyada zahid ol ki Allah seni sevsin, insanların elindekine zahid ol ki, insanlar seni sevsin”
Hafız Ebil Hasen’den: Tahir bin Müfevviz el-Meafiri el-Endülüsi7: Bizim yanımızda dinin direği yaratılmışların en
hayırlısının sözünden, dörttür:
“Şüphelerden sakın ve zahid ol, ve seni ilgilendirmeyeni terket, niyetlerle amel edin.”
Rasulullah (s.a.v’in şu kavli:
“Ameller ancak niyetlere göredi”
Başka bir rivayettede:
“Ameller niyetlere göredir”
“Ameller niyetlere göredir” sözünün takdirinde ihtilaf ettiler: Müteahhirinin (sonraki dönem alimleri) çoğu taktirinin:
“Ameller niyetlerle sahihtir, veya muteberdir (geçerlidir) veya niyetlerle makbuldür” dediler. Buna göre, amellerle niyete
ihtiyaç duyan şer’i ameller murad edilmiştir, fakat yemek, giymek v.b adetler, emaneti geri verme, kefil olunan şeyleri verme,
ödünç ve gasbedilmiş şeyleri geri verme gibi niyete ihtiyacı olmayan şeylerde niyete gerek yoktur, bütün bunlar burada
zikrolunan genel amellerden özel kılınır (yani bunlar ayrıdır, söylenildiği gibi niyete ihtiyaçları yoktur). Diğerleride dedi ki:
“Bilakis burada ameller genel manasıyladır, ve onlardan hiç bir şey özel hükme tabi kılınmaz. Bazıları bunu cumhurdan
hikaye, etti, her halde mütekaddimin (önceki alimler’in cumhurunu murad ediyor.) bu söz İbn-i Ceriri Taberi ve Ebu Talibi
Mekki ve bu ikisinden başka mütekaddiminin sözlerinden vakiddir.” İmam Ahmed’in sözünün zahiride böyledir. Ahmet bin
Hanbel rivayetinde dedi ki:
“Bence namaz, oruç sadaka veya her hangi bir iyiliği yapmadan önce niyetin daha önce olması hoştur. Peygamber (s.a.v.)
buyurdu ki:
“Ameller niyetlerledir” Bu bütün işlerde gelir.
Fadl bin Ziyad dedi ki: “Ebu Abdullah’a yani İmam Ahmede amelde niyetten sordum, dedim ki:
“Niyet nasıldır?” dedi ki: İnsanların istemediği bir amel yapmak istediği zaman, nefsini ilaçlamasıdır. Ahmet ibn Davud el
Harbi dedi ki: (S: 27)
“İmam Ahmet oturken Yezid bin Harun Ömer (r.a)’ın Ameller niyetler iledir hadisinden bahsetti.” Ahmet (r.a) Yezid’e dedi
ki: Ey Ebu Halid bu boğulmadır.
(6) Zehebi, Siyeri A’lamün Nübela’da ondan dolayı dedi ki: O İmam, hafız, tenkidçi, tecvidçi, Ebul Hasen Tahir bin Müfevviz bin Ahmet
bin Müfeviz el Mea firi eş Şatibi, Ebu Ömer İbni Abdil Berrin öğrencisidir.. (Yarım satır eksik)
İbni Abdilberr temhid 9/102.
Süresi Ebu Davud muhaddime sayfa: 201 5274 hadis içermektedir.

Bu söze göre, sözün takdiri:
Ameller niyetlerle vakidir veya hasıldır, bu durumda ancak ameli yapanın kasdıyla ihtiyari amellerden haber vermek olur,
ondan sonraki (Herkes için niyet ettiği vardır ise şeriatın hükmünden haber vermek olur, oda: Ameli yapanın amelinden payı
niyetidir, eğer niyeti salih ise amelide salihtir ve ecri vardır, eğer niyeti bozuk ise, amelide bozuktur, ve günahı vardır.
“Ameller niyetlerdirin takdirinin şöyle olmasıda muhtemeldir: Ameller salih veya fasit, makbul veya reddolunmuş, sevab
verilmiş veya verilmemiş oluşu niyetlerledir, bu durumda şeri hükümden haber vermek olur. O’da Amellerin salih veya fasid
oluşu niyetlerin salih veya fasid oluşuna göredir, Rasullulah’ın (s.a.v) şu kavli gibidir:
“Ameller ancak sonralarıyladır”1 Yani salih veya fasid oluşu, kabulü veya edilmeyişi, sana göredir. Daha sonraki
“Herkese niyet ettiği vardır.” Sözü ise: Kişinin ancak amelinden niyet ettiği hasıl olur, eğer hayra niyet etmişse onun için
hayır hasıl olur, eğer şerre niyet ettiyse onun için şer hasıl olur. Bu halis olarak ilk cümlenin tekrarı değildir, birinci cümle
amelin salih veya fasid oluşu o amelin icadını gerektiren niyetle olduğuna işarettir, ikinci cümleyse amele verilen cevab salih
niyete göredir, ceza ise niyetin bozukluğuna göredir.
Niyeti mübah olabilir, amelde mübah olur ve ne sevab nede ceza bu amelde olmaz. Amel haddi zatında: Salih, fasid ve
mübah oluşu kişiyi o amele sevkeden niyetine göredir, amel yapanın sevabı, cezası ve selametinde niyete göredir.
Bilki: Niyet sözlükte kasd ve iradenin bir çeşididir. Alimlerin kelamında niyet iki manada kullanılır:
Birincisi mana: İbadetleri birbirinden ayırt etmek manasındadır, mesela öğle namazını ikinci namazından ayırt etmek gibi,
ramazan orucunu diğer oruçlardan ayırmak gibi (S: 28) cünüblükten dolayı yıkanmayı, serinlemek ve temizlenmek vb.
gayesiyle yıkanmaktan ayırt etmek gibi. Bu niyet fakihlerin kitaplarında çokça bulunuyor.
İkinci mana: Kastedilen ameli ayırt etmek, (Kim için yapıldığını) amelle kasdolunan sadece şeriki olmayan Allah’mıdır,
yoksa hem Allah hemde başkasımıdır? Bu ariflerin kitaplarında ihlas üzerinde konuştukları niyettir, bu çokça selefin
kelamından bulunur.
Ebu Bekir bin Ebid dünya bir kitap yazdı ve kitaba: “Kitabul ihlasi venniyyeti” ismini verdi. Ve bu niyeti murad etti. Bu
niyyet peygamber (s.a.v)in kelamından bazan, Niyyet, bazan irade ve bazanda buna yakın lafızlarala zikri tekrarlanan
niyyettir. Buna yakın lafızlarda fakat niyyet lafzıyla değil, Kur’anı Kerimde niyetin zikri çok geçmektedir.
Niyet, irade kasd vb’yi ayıranlar (farklı manadadır riyetler) niyyeti fakihlerin zikrekttikleri ilk manaya has
zannettiklerindendir. Onlardan bir kısmı dedi ki: Niyyet niyyet edenin fiiline hastır, irade has değildir. İnsan Allah’tan
bağışlanmayabilir ve onu niyyet etmeyebilir, aynen bunun gibi.
Peygamber (s.a.v’)’in ve selefin kelamında niyyetin ikinci manada murad edildiğini zikrettik (Çoğunlukla) o vakit irade
manasındadır. Bunun için Kur’anda çoğu zaman irade lafıyla tabir edilir, Allah tealanın şu kavlinde olduğu gibi: (Sizden
kiminiz dünyayı, kiminizde ahireti irade eder (murad eder, ister) (2)- (Siz geçici dünya malını istiyorsunuz, halbuki Allah
(sizin için) ahireti istiyor) (3) (Kim (yalnız) dünya hayatını ve zinetini istemekte ise, işlerinin karşılığını orada onlara tam
olarak veririz ve orada onlar için bir zarara uğratılmazlar. İşte onlar, ahirette kendileri için ateşten başka hiç bir eşyaları
olmayan kimselerdir. (Dünyada) yaptıklarıda boşa gitmiştir; yapmakta oldukları şeyler zaten batıldır) (4)
______
(1) Buhari Sehl bin Sa’d esSaidi’den tahric etti, Eshehani İbni Abbas’tan (r.a) tahric etti, hadis sahihtir. Tergib ve terhib: 4/95
(2) Ali İmran suresi, ayet: 152 (3) Enfal suresi, ayet 67 (4) Hud suresi, ayet: 15-16
Ve Allah tealanın şu kavli gibi: (Kim ahiret kazancını istiyorsa, onun kazancını artırırız. Kimde dünya karını istiyorsa onada
dünyadan bir şeyler veririz. Fakat onun ahirette bir nasibi olmaz) (1) (Herkim çarçabuk geçen dünyayı dilerse ona, yani
dilediğimiz kimseye dilediğimiz kadarını dünyada hemen verir, sonrada onu, kınanmış ve kovulmuş olarak gireceği
cehenneme sokarız.
Kimde ahireti diler ve bir mü’min olarak ona çalışırsa, işte bunların çalışmaları makbüldür) (2), (Rızasını isteyerek sabah
akşam rablerine yalvaranları kovma) (3) Sabah akşam rablerine O’nun rızasını dileyerek dua edenlerle birlikte candan sebat
et. Dünya hayatının süsünü isteyerek gözlerini onlardan çevirme. (4), (Allah’ın rızasını isteyenler için, bu, en iyisidir. İşte
onlar kurtuluşa erenlerdir.) (5), (İnsanların mallarında artış olsun diye verdiğiniz zekata gelince, işte zekatı veren o kimseler,
evet onlar (sevablarını ve mallarını ) kat kat artıranlardır) (6)
Bazen Kur’anda o ibtiğa (Rızasını istemek lafzıyla tabir edilir, Allah tealanın şu kavlinde olduğu gibi: (Yüce rabbının
rızasını istemekten başka) (7) (Allahın rızasını kazanmak ve ruhlarındaki cömerttiği kuvvetlendirmek için, mallarını hayra
sarfedenlerin durumu, bir tepedeki kurulmuş güzel bir bahçeye benzerki, üzerine bol yağmur yağmışda iki kat ürün vermiştir.
Bol yağmur yağmasa bile bir çisinti düşer (de yine ürün verir). Allah yaptıklarınızı görmektedir) (8), (Yapacağınız hayırları
ancak Allah’ın rızasını kazanmak için yapmalısınız) (9), (Onların fısıldaşmalarının çoğunda fayda yoktur. Ancak bir sadaka
yahutda insanların rızasını düzeltmek isteyenin fısıldaşması) müstesna . Kim Allahın rızasını elde etmek için bunu yaparsa,
biz ona yakında büyük bir mükafat vereceğiz.) (10)
İnsanların fısıldaşmalarından iyiliği emretmek hariç hayrı nefyetti, iyiliktende sadaka ve insanlar arasını düzeltmeyi
hususunda zikretti, çünkü bu ikisinin faydası umumidir. bu bu şekilde fısıldaşmanın hayır olduğuna delil oldu, fakat bu fiile
sevabıda Allahın rızasını istemeye has kıldı.
İyiliği emretmeyi sadakadan kıldı, insanlar arasını düzeltmeyide hayır kıldı, eğer Allahın rızası istenmezse fayda olmaz ve
insanlar için ihsan ve hayır hasıl olmaz. İyiliği emredene nisbetleyse: Eğer Allahın rızasını kastetmişse, onun için hayır olur
ve sevablanır, eğer bunu (Allahın rızasını) kastetmemişse onun için hayır olmamış olur ve sevabta alamaz. Bu namaz kılıp,
oruç tutup ve Allahı zikredipte dünya malını isteyenin tersinedir, çünkü onda tamamen hayır yoktur çünkü bu fiile günahta
verilmekle ne fiilin habibine nede başkasına bir faydası yoktur, çünkü bunun faydası başkasına geçici değildir, ancak biri bu
hususta kendine uyarda oda bu ibadetleri yaparsa bu müstesnadır. Selefin kelamında bu mananın niyet olarak
isimlendirilmesi çoktur, Biz bazısını zikredeceğiz, İmam Ahmed ve Nesai’nin Ubade bin Samit (r.a)’ten taric ettiği, gibi,
peygamber (s.a.v) buyurduki: “Kim Allah yolunda savaşırda ancak bir ikal (devlerin kaçmasın diye ayaklarına geçirilen
halka)a lmayı niyet ederse ve onun için niyet ettiği vardır.” (11)
İmam Ahmet İbni Mesud (r.a) hadisinden tahriç etti, peygamber (s.a.v) buyurduki: “Ümmetimin şehidlerinin çoğu yatak
ashabıdır (yatmayı sever, savaşmayı sever, Allahın sevgisini nefislerinin sevgisini tercih ederler aşağı dip nottaki açıklamayı
burda zikrettim, mütercim) iki saf arasında nice ölenler vardır, niyetlerini Allah daha iyi bilir.” (12)
_______
(1) Şura suresi, ayet: 20 (2) İsra suresi, ayet: 18-19, (3) Enam suresi, ayet: 52
(4) Kehf suresi, ayet: 28, (5) Rum suresi ayet: 38, (6) Rum suresi, ayet: 39 (7) Leyl suresi, ayet: 20, (8) Bakara suresi ayet:
265, (9) Bakara suresi, ayet: 272
(10) Nisa suresi, ayet: 1214, (11) Ahmed, Nesai, Hakim İbni Hibban ve Darimi tahric etti, hadis sahihtir, merfudur. (12)
Hadis zayıftır, Ahmed tahriç etti.
İbni Mace Cabir bin Abdullah’tan tahric etti, peygmaber (s.a.v) buyurduki: “insanlar niyetleri üzere haşrolunurlar. (1) Ebû
Hureyre (r.a)den rivayet edildi, peygamber (s.a.v) buyurduk: “Beytullaha biri sığınacak, ve üzerine ordu gönderilecek
(Mekke ile Medine arasında beyda’ denilen yerde yer yarılıp içine batacak” Ey Allahın resulü! Bu ordu içinde bulunup
Mekke’ye zorla gönderilenlerin durumu nasıl olacak?, dedim “Onlarda diğerleriyle beraber toprağı batırılacaklar.
Sonra kıyamet gününde niyetlerine göre diriltileceklerdir” buyurdu. (4).
Yine Ayşe (r.a)’den rivayet edildi, Peygamber (s.a.v)’den bu manada bir rivayet bu rivayette: ‘Bir helakla helakla helak
olacaklar, fakat ayrı ayrı yerlerden çıkacakardır. Allah onları niyetlerine göre tiriltecektir. (5)
İmam Ahmet ve İbni Mace Zeyd bin Sabitten (r.a) tahric etti, peygamber (s.a.v) buyurduki: (Kimin gayesi dünya ise Allah
onun halini darmadağan eder, fakirliğini iki gözü arasında kılar, dünyadanda kendisine ancak yazılan takdiri kadar gelir,
kiminde niyeti ahiret ise, Allah onun işini toplar, zenginliğini kalbinde kılar, dünya burnunu sürte ona gelir. İbni Mace’nin
lafzıdır. (6)
Ahmed’in lafzı ise: ‘Kimin gayesi ahiretse, kimin niyyeti dünya ise Bunu İbni Ebid dünya’da tahric etti, onun lafzı: “Kimin
niyeti ahiretse, kimin niyeti dünya ise şeklindedir.
Sahihayn’de Sa’d bin Ebi Vakkas’tan rivayet edildi, peygamber (s.a.v) buyurduki: Sen Allahın rızasını isteyerek verdiğin her
nafakadan sevab alırsın, hatta hanımın ağzına koyduğun lokmadan bile” (7)
İbni Ebid dünya Ömer (r.a)’den munkatı bir senedle rivayet etti, Ömer (r.a) dedi ki: “Niyeti olmayanın amelide yoktur, ecri
hesab etmeyenin ecride yoktur. Yani Allah katında amelinin ecrini hesab etmeyen onu umarak yapmayanın ecri yoktur. Yine
zayıf bir isnadla İbni Mesuddan şöyle dediğini rivayet etti:
“Amelsiz söz fayda vermez, söz ve amel niyetsiz fayda vermez, (S:32) Söz amel ve niyyet ancak sünnete uyarsa fayda verir.”
Yahya bin Ebi Kesir’den rivayet edildi, dedi ki: Niyeti öğreniniz, çünkü o amelden daha mübalağılıdır. (8) Zübeyd el
Yami’nin öyle dediği rivayet edildi: “Benim her şeyde niyetim olması hoşuma gider, hatta yeme ve içmede bile” Yine ondan
şöyle dediği rivayet edildi: “Hayır murad ettiğin her şeyde niyyet et, hata ihtiyaç gidermeye çıktığında bile Davudu Taiden
rivayet edilir, dedi ki: Hayrın tamamını güzel niyyetin topladığını gördüm, hayır olarak işlemesinde o niyyet sana yeter.
Davud dedi ki: “İyilik takvanın azmidir, eğer bütün azaları dünyayla alakalı olsada bir gün onun niyyeti onu yine aslına
döndürecekir. Süfyanı Sevri’den şöyle dediği rivayet edilir: Niyyeti düzeltmekten zor bir şey yapmadım, çünkü değişiyor”
(9) Yusuf bin Esbat’tan rivayet edilip, dediki “Neyeti fesaddan kurtarmak, amel edenlere uzun
çalışmadan daha şiddetlidir.
_________
Hadis sahihtir, İbni Mace tacric etmiştir. (2) Hadis hasendir, Ahmed ve İbni Mace tahric etmiştir. (3) Yine İbni Asakir’de
Ömer (r.a)den şu lafızla tahric etti: Savaşanlar niyetler üzere diriltilir. Bunu Ebu Ya’la ve Taberani’de rivayet etti ve o
rivayet zayıftır, Heysemi dedi ki: Rivayet içinde Cabir el Cu’fi var o zayıftır, başkasında dedi ki: İçinde Amr bin Emr var
yalancıdır, İbni Hibban dedi ki: O rafizidir, uydurma rivayetler yapıyor. (4) Hadis sahihtir Müslim tahric etti. (5) Hadis
sahihtir, Buharî ve Müslim rivayet etti. (6) Hadis sahihtir, Ahmet tahric etti. (7) Hadis sahihtir, muttefak aleyhtir. (8) Mürsel
hadistir, sahih değildir, Ebu Nuaym bunu el Hilye’de zikretti. (9) Ebu Nuaym Hilyetül evliya: 7/62’de buna yakın bir
rivayetle rivayet etti.
Mutarrif bin Abdulah’tan rivayet edildi, dedi ki: “Kalbin dürüstlüğü amelin dürüstlüğüyledir, amelin dürüstlüğün niyetin
dürüstlüğüyledir” Bazı selefin şöyle dediği rivayet edilir: “Kimin amelinin kamil olması hoşuna giderse, niyyetini
güzelleştirsin, Allah teala kula niyeti güzel olduğu zaman ecir verir, Hata Lokmaya bile ecir verir, İbni Mübarek dedik: Nice
küçük amel vardır ki niyyet onu büyütür, nice büyük amel vardır ki niyyet onu küçültür İbn-i Aclan dedi ki: Amel ancak üç
şeyle düzgün olur: takva, iyi niyyet ve isabet. Fudayl bin İyad dedi ki: Allah senden ancak niyyetini ve iradeni istiyor” Yusuf
bin Esbat dedi ki: Allahı tercih etmek O’nun yolunda savaşmaktan daha üstündür. Bütün bunları İbni Ebid dünya el ihlas ve
niye kitabıda (1) tahric etti.
Yine munkatı bir isnadla Ömer (r.a)’ın şöyle dediğini rivayet etti: Amellerin en hayırlısı Allahın farz kıldığını eda etmektir,
Allahın haram kıldığından sakınmak ve Allah katındakine sadık niyyet etmektir”
Böylece İmam Ahmed’in İslamın temeli üç hadistir sözünün manası bilinmiş oldu: Ameller niyyetlerledir hadisi, “Kim
bizim bu işimizde dinimizde ondan olmayanı icad ederse o reddolunur harisi ve “Helal açıktır, haram açıktır hasidir. Çünkü
dinin tamamı ya emir fiilleri, ya haramların terki ve şüphe anında durmaktan ibarettir, bunun tamamını Nu’man bin Beşir’in
hadise içermiştir.
Buda iki şekilde tamamlanır: Birincisi: Amel zahirde sünnete uygun olmalıdır. Bu manayı, ayşe (r.a)’ın hadisi içermiştir. Kim
bizim bu işimizde dinimizde ondan olmayın icad ederse reddolunur”
İkincisi: Amel ile Allah’ın rızası kasdedilmelidir. Bunuda Ömer (r.a) hadisi içermiştir: Ameller niyyetlerledir” Fudayl (O
hanginizin daha güzel amel yapacağını sınamak için ölümü ve hayatı yaratmıştır) (2) bu ayet hakkında dedi ki: Hanginiz daha
ihlaslı, daha isabetli bunu sınamak için. (3) Ve dedi ki: Eğer amel doğru olsa, ihlaslı olmasa kabul olmaz, ihlaslı olsa doğru
olmasa yine kabul olmaz, ancak doğru ve ihlaslı olursa kabul olur. İhlaslı olan: Alah için olandır, Doğru olanda: Sünnet üzere
olandır. Fudayl’in bu sözüne Allah tealanın şu sözü delildir: “Her kim Rabbine kavuşmayı umuyorsa, iyi iş yapsın ve
Rabbine ibadette hiç bir şeyi ortak koşmasın (4)
Bazı arifler dedi ki: Onlar iradeleriyle üstün oldular, oruçla ve namazla üstün olmadılar.
Kimin hicreti Allaha ve rasulü neyse hicreti Allah ve rasulünedir, kimin hicretide elde etmek istediği bir dünyalık veya
nikahlanmak istediği bir kadına ise, onun hicretide hicret etmş olduğu şeydir.
Peygamber (s.a.v) amellerin niyyetere göre olduğunu ve amel yapanın amelinden payının hayır olsun, şer olsun niyyeti
olduğunu haber verdi. Bu iki kelime kapsamlıdır ve iki külli (genel) kaidedir ve ondan hiç bir şey hariç kalmaz, bu kaideden
sonra peygamber (s.a.v) bir misal zikretti ve şekilleri bir ve salih veya fasid oluşları niyetlere göre farkı olan bir mibal
zikretti, sanki şöyle buyurdu: Diğer ameller bu misal üzeredir.
Hicretin aslı: Şirk beldesini terkedip islam beldesine intikal etmektir. (S: 34) Muhacirlerin Mekke’nin fethinden önce
Medine’ye hicret ettikleri gibi, onlardan bazıları daha önce, Necaşi’nin memleketi Habeşiştana hicret etmişlerdir. Peygamber
(s.a.v) bu hicretin maksadları ve niyyetlere göre değişeceğini bildirdi. Kim islam dinini öğrenmek ve küfür diyarında açığa
çıkaramadığı dini açığına çıkarmak için Allah ve rasulünün sevgisinden dolayı hicret ederse bu gerçekten Allaha ve rasulüne
hicret eden kimsedir, Allah ve rusülüne niyyet ettiği hicretin gerçekleşmesi övünç olarak kendine yeter. Kimin hicretinde şirk
diyarından islam diyarına elde etmek istediği bir dünyalık veya islam diyarında evlenmek istediği bir kadın içinse, hicretinde
hicret ettiği şeyedir, Onun için, birincisi: Tacirdir, ikincisi: Düğürdür hiç biri muhacir değildir.
(1) Aynı şekilde Ebu Nuaym Elhilye’de 2/ 199’da zikretti: (2) Mülk suresi, ayet: 2 (3) Mealimüt tenzil, Beğavi, Hazin tefsir
hamişiyle 7/10 (4) Kehf, ayet 110.
Hicret ettiği şeyedir kavlinde o hicret edenin taleb ettiği dünya işini küçük görme vardır, çünkü onu lafzıyla zikretmedi. Allah
ve rasulüne hicret birdir, onda çokluk yoktur, onun için yarın cevabını yine şart cevabıyla tekrarladı. (Şart ve cevabu şart
nahiv kurallarındandır, mütercim) Dünya işleri için hicret sınır getirilemez, bazan insan mübah bir dünya talebi, bazan da
haram bir dünyalık talebi için “Hicreti hicret ettiği şeyedir” buyurdu. Yani hangisi olursa olsun.
İbni Abbas’tan ‘Mü’min kadınlar hicret ederek size geldikleri zaman, onları imtihan edin. Allah onların imanlarını daha iyi
bilir. (1) ayeti hakkında şöyle dediği rivayet edilir. Bir kadın peygamber (s.a.v)’e geldiği zaman ona eşinden buğz ettiği için
veya başka bir yere arzu duyduğu için ve dünyayı hicret ettiğine dair yemin ettirdi. Bunu İbni Ebi Hati ve İbni Ceriri ve
Bezzar müsnedinde tahric etti. Tirmizi’de bazı kitabının nüshalarında muhtasar olarak tahric eti.
Veki’ A’meş’ten, O’da Şakik’ten rivayet etti, dedi ki: (S: 35) Bedevi bir Arab Ümmü Kays denilen bir kadınla nişanlandı,
kadın o erkek hicret etmeden kendisiyle evlenmeyi reddetti, adamda hicret etti ve o kadınla evlendi, biz o adamı Ümmü
Kays’ın muhaciri diye isimlendirmiştik, Abdullah bin Mesud dedi ki: “Kim birşey isteyerek hicret ederse o onundur (2). Bu
siyak bunun peygamber (s.a.v) zamanında değilde İbni Mesud zamanında olmasının gerektiriyor, fakat Süfyanı Sevri yoluyla
Ameşten ve Ebu Validen oda İbni Mesuddan rivayet etti, İbni Mesud dedi ki: Bizim içimizde Ümü kays denilen bir kadınla
nişanlanmış bir adam vardı, adam hicret edinceye dek kendisiyle evlenmeyi reddetti, ve oda hicret etti ve onunla evlendi, biz
onu Ümmü Kaysin muhaciri diye isimlendimiştik. İbni Mesud dedi ki: “Kim bir şey için hicret ederse onun için o vardır.
Peygamber (s.a.v) ‘in “Kimin hicreti elde etmek istediği bir dünyalık veya nikahlanmak istediği bir kadın içinse
buyurmasının sebebi Ümmü Kays’ın muhaciri kıssadır diye meşhur olmuştur. Bunu muharinin çoğu kitapların da
zikretmiştir, bizi buna salih bir asıl göremiyoruz. Allah en iyisini bilir. Diğer amellerde hicret gibidir, salih veya fasid oluşu
niyete göredir, cihad, hac v.b gibi. Rasullah (s.a.v)’e insanların cihaddaki farklılığı , cihadla asdedilenin riya, cesaretlilik
göstermek ve milliyetçlikten dolayı olabileceği sorun ve bunlardan hangisini Allah yolunda olduğu soruldu, buyurduki: Kim
Allahın kelam yüce olsun diye savaşırsa o Allah yolundadır” Bununla sormuş oldukları bütün dünyevi maksadları çıkmış
oldu. Sahihaynde Ebu Musal Eşariden rivayet edidi: Bir bedevi Arab peygamber (s.a.v)’e geldi ve: Ey Allahın rasulü! Bir
adam ganimet için, bir adam zikrolunmak için, bir adamda değeri bilincin diye savaşıyor kim Allah yolundadır? dedi,
Rasulullah (s.a.v): Kim İlahi kelimetullah için savaşırsa o Allah yolundadır” buyurdu. Müslimin rivayetinde ise: Rasulullaha
(s.a.v) bir adamın kahramanlık, bir adamın hamiyyet bir adamın gösteriş için savaştığı ve bunların hangisinin Allah yolunda
olduğu soruldu.. Ve hadisi zikretti. Yine O’nun bir rivayetinde: Bir adam sinirinden, bir adamda hamiyyetinden dolayı
savaşıyor denildi. (3)
Nesai Ebu Ümame hadisinden tahric etti dedi ki: Bir adam peygambere (s.a.v) geldi ve (S:36) Bir adam hem sevab hemde
anılmak için savaşıyorsa onun için ne vardır?, dedi. Rasullulah (s.a.v) buyurduki: Hiçbir şey sonra rasullullah (sav) buyurdu
ki Allah teala amelden ancak halis olanı ve kendi rızası istenilerek yapılanı kabul eder. (4)
Mümtehine suresi, ayet: 10 (2) Hadis mevkuf ve sahihtir, Taberani el kebir’de rivayet etti. (3) Hadis sahihtir, Ahmed ve
kütübü sitte ashabı tahric etti. (4) Hadis sahihtir, Hakim doğrulamıştır, Münziri dedi ki: İsnadı güzeldir.
Ebu Davud Ebu Hureyre hadisinden tahric etti, bir ada dedi ki: Ya rasullah bir adam cihad yapmak ve dünya malından bir
malda istiyor? Rasullullah (sav) “Ona ecir yoktur” buyurdu. Adam aynı şeyi üç defa tekrarladı peygamber (sav) (Ona ecir
yoktur” buyuruyordu. (1)
İmam Ahmed ve Ebû Davud Muaz’in Cebelden tahric etti, peygamber (s.a.v) buyurduki: Savaş iki türlüdür: Birincisi kişinin
Allah rızasını taleb ederek yaptığı savaştır. Bu maksadla savaşan imama itaat eder, en kıymetli malını harcar, arkadaşlarına
kolaylık gösterir ve fesattan kaçınır. O kişinin uyumasıda uyanıklığıda ecirdir. Ancak böbürlenmek, gösterişte bulunmak için
çarpışmak, imanın asi olmak ve yer yüzünde fesat çıkarmak için savaşan kişi ise yeteri sevabla bile dönmez. (2)
Ebu Davud (3) Abdullah bin Amr’ın şöyle dediğini tahric etti: Ya rasullulah bana ichad ve gazveden haber ver dedim:
Buyurdu ki: Eğer sabrederek, ecri bekleyerek savaşırsan Allah seni sabrederek ve ecrini bekleyerek diriltir, eğer gösteriş
yaparak ve çokluk için (mal çokluğu ister vaziyett diriltir, sen hangi hal üzere savaşırsan veya öldürürlürsen Allah seni o hal
üzere diriltir”
Müslim Ebu Hureyreden tahric etti dedi ki: Peygamber (s.a.v)’in şöyle buyurduğunu işittim: “Kıyamet günü hüküm verilecek
insanların ilk şehid edilen adamdı, o getirilir. Allah teala ona nimetlerini bildirir oda itiraf eder, Allah teala bu nimetler içinde
ne yaptın? Buyurur, O’da: Senin yolunda şehid edilene dek savaştım, der. Allah: Yalan söyledin, sen cesaretli denilsin diye
savaştın ve dinil dedi . Sonra onun için emir verir, ve ateşe atılıncaya dek yüz üstü çekilir. Ve ilim öğrenmiş bir adam ve bu
ilim öğretmiş, kuran okumuş adam getirilir. Allah ona olan nimetlerini bildirir oda itiraf eder, Allah: Bu nimetler içinde ne
amel yaptın? buyurur. O’da: İlim öğrendim, öğrettim ve seni rizan için kuran okudum der? Allah Yalan söyledin, sen ilmi
alimdir denilsin diye öğrendin, öğrendin, kuranı kari’dir denilsin iye öğrendin ve denildi de, sonra onun için emir verir, ve
ateşe atılıncaya dek, yüzüstü çekilir. Ve Allahın kendisine genişlik ve her sınıftan mal verdiği kimse getirir. Allah ona
nimetlerini bildirir, oda itiraf eder. Allah: Bu nimetler içinde ne amel yaptın? buyurur. O’da verilmesini sevdiğin her yola
senin rızan için verdim der. Allah: Yalan söyledin, fakat sen bunu cömerttir denilsin diye yaptın, ve denil dediğinde
buyurur. Sonra onun için emir verir ve ateşe atılıncaya dek yüz üstü çekilir. (3)
Yine bir hadiste geçer Muaviyeye bu hadis ulaşınca ağladı ve bayıldı, ayılınca, Allah ve rasulü doğru söylemiştir, dedi ve
Allah teala buyurduki, dedi: “Kim yalnız dünya hayatını ve zinetini istemekse, işlerinin karşılığını orada onlara tam olarak
veririz ve orada onlar hiç bir zarara uğratılmazlar. İşte onlar ahirette kendileri için ateşten başka hiç bir şeyleri olmayan
kimselerdi. (4)
Allah rızasından başka bir gayeyle ilim öğrenmeye tehdit variddir. İmam Ahmed, Ebu Davud ve İbni Mace Ebu Hureyre
(r.a)’den tahric ettiler, O’da peygamber (s.a.v)’den rivayet etti, peygamber (s.a.v) buyurduki: “Kim Allahın rızası istenilecek
ilimden, geçici dünya malından bir şey elde etmek için öğrenirse, kıyamet günü cennetin kokusunu bulamaz. (5)
(1) Hadisi Hakim ve Zehebi doğruladı. (2) Hadis sahihtir. Ebû Davud, Nesai, Hakim ve Beyheki Şuabul imanda tahric etti:
(3) Hadis sahihtir. Ahmed Müslim ve Nesai bu lafızla tahric etti, bu hadisin Tirmizi’de 2383 nolu hadiste başka bir lafzıda
vardır. Tirmizi dedi ki: Bu hadis hasen garibtir. (4) Hud suresi ayet: 15-16 (5) Hadis sahihtir, Hakim İbni Hibban ve Zehebi
ve
doğrulamıştır.
Tirmizi Ka’b bin Malik’ten tahric etti, Peygamber (s.a.v) buyurduki: Kim (S: 38) beyinsizlerle çekişmek veya işlemlerle
mücadele etmek, veya insanların teveccühünü kazanmak için ilim talep ederse Allah onu cehenneme girdirir. (1) İbni Mace,
İbni Ömer , Huzeyfe ve Cabir (r.a)’den bu manada tahric etti, Cabir’den rivayet edilenin lafzı: “İlmi alimlere övünmek,
cahillerle çekişmek için öğrenmeyiniz, ve ilimle kendinize meclisler seçmeyiniz, kim bunu yaparsa ona ateş, vardır. (2) İbni
Mesud dedi ki: İlmi üç şey için öğrenmeyin: Beyinsizlerle çekişmek için, fakihlerle mücadele için, ve insanların teveccühünü
kazanmak için (öğrenmeyiniz), sözünüzle ve fiilinizle Allah katındakini isteyiniz, çünkü ondan başkası gider o kalır” (3)
Umumi olarak Allah rızasından başka bir gageyle yapılan şeyler hakkında tehdid varid oldu, İmam Ahmedin (4) Übeyy bin
Ka’bdan tahric ettiği, gibi, peygamber (sav) buyurduki: Bu ümmeti aydınlıkla, dinle, yükseklikte, zaferle ve yeryüzünde
yerleştirilmekle müjdele, onlardan her kim ahiret amelini dünya için yaparsa, ahirette onun nasibi yoktur.
Bilki Allah rızasından başka bir gayeyle yapılan amellerin kısımları var: Bazan halis gösteriş ve dünyevi bir maksad için
olabilir, münafıkların namazlarındaki hali gibi, Allah tealanın buyurduğu gibi: (Namaza kalktıkları zaman tembel tembel
kalkarlar, insanlara gösteriş yaparlar (5), Allah teala buyurdu ki: (Yazıklar olsun o namaz kılanlara ki onlar namazlarını
ciddiye almazlar). (6) Yine Allah teala kafirleri şu ayetinde halis riya ile vasıflandırdı: Çalım satmak, insanlara gösteriş
yapmak ve (İnsanları) Allah yolundan alıkoymak için farzında nerdeyse mü’minde olmaz, (S: 39), belki zekat, hac ve bu ikisi
gibi zahiri amellerde olur ve faydası kendinden başkasına geçecek şeylerde olabilir. Bu ibadetlerde ihlas güçtür, gösterişle
yapılan amelin boşa gideceğinde müslüman şüphe etmek ve gösterişçi Allahın gazabına ve cezasına müstehak olur.
Bazan amel Allah için olur ve riyada da girer. Eğer riya temelinde girmiş se sahih naslar amelin batıl olacağına ve boşa
gideceğine işaret etmektedir. Sahihi Müslimde Ebû Hureyre (r.a)’den rivayet edildi, Peygamber (s.a.v) buyurdu ki: Allah
teala şöyle buyurdu: Ben ortağa hiç ihtiyacı olmayanım. Kim bir amel işleyip de benden başkasını o amelde ortak yaparsa,
onu kendi şirkiyle başbaşa bırakırım” İbni Mace de şu lafızla tahric etti: Ben o amelden beriyim ve o amel ortak koştuğu
içindir (8) İmam Ahmed, Tirmizi ve İbni Mace Ebi Sa’d bin Ebi Fedale’den tahric etti, Rasullah (s.a.v) buyurduki: Allah
teala içinde şüphe olmayan günde öncekileri ve sonrakileri topladığı zaman bir manada seslenir: Kim Allah için yaptığı
amelinde başkasını ortak yapmışsa sevabını ondan istesin, çünkü Allah ortağa hiçbir ihtiyacı olmayandır. (9)
Bezzar müsnedinde (10) Dahhak bin Kaystan tahric etti, peygamber (s.a.v) buyurduki: Allah azze ve celle buyururki ben
şeriklerin en hayırlısıyım, kim benimle beraber bir ortak kılarsa o yaptığı amel şerik (ortak) içindir, (s: 40) Ey insanlar!
Amellerinizi Allaha halis kılın, Allah amellerden ancak kendine halis olanı kabul eder. Bu Allah ve sılai rahim hakkı için,
demeyiniz, o dediğiniz şey sali rahim için olur ve allah için ondan bir şey olmaz, bu Allah ve sizin yüzünüz hürmetinedir
demeyiniz, o sizin yüzünüz içindir, ve ondan Allah için bir şey yoktur.
___________
(1) Süyutinin zikrettiği gibi hadis hasendir, fakat senedde İshak bin Yahya bin Talha var o zayıftır, Zehbinin dediği gibi,
Darekutni de metrüktür dedi. (2) Hadis sahihtir. İbni Mace, İbni Hibbban ve Haikm tahrici etti. (3) Hadis İbni Mesuda
mevkuftur, fakat manası merfudur.(4) Hadis sahihtir, Ahmed, İbni Hiban, Hakim ve Beyheki şuabeul imanda tahric etmiştir.
(5) Nisa, ayet: 142 (6) Maun suresi, ayet: 4-5 (7) Enfal, ayet: 47 (8) Hadis sahitir, Ahmet, Müslim ve İbni Mace tahric etti.(9)
Hadis hasindir, Ahmed Tirmizi ve İbni Mace tahric etti. (10) Bezzer şeyhi İbrahim bin mihsar’dan rivayet etti, İbni Hibban ve
başkası güvenilir, dedi, fakat onda zayıflık var geri kalan adamlar sahih rivayet adamlarıdır.
Nesai Ebu Ümame el Bahili’den.0 tahric etti: Bir adam peygamber (s.a.v)e geldi ve : Ya rasullah bir adam ecir almak ve
anılmak için savaşıyor, görüşünüz nedir? dedi. Rasullah (s.a.v): “Ona hiçbir şey yoktur” buyurdu, adam soruyu üç defa
tekrarladı, rasulullah (s.a.v) “Ona hiç bir şey yoktur. buyurdu, sonra Allah amelden ancak kendine halis olanı ve rızası
istenilerek yapılanı kabul eder buyurdu. (1)
Hakim (2) İbni Abbas (r.a)’tan etti, dedi ki: Bir adam: Ey Allahın rasulü ben vakfede durmak ve hem Allahın rızasını
kazanmak, hemde değerim, bilinsin istiyorum, dedi, Rasullah (s.a.v) şu ayet inene kadar hiç sevap vermedi. (Her kim rabbine
kavuşmayı umuyorsa, iyi iş işlesin ve Rabbine ibadette hiç kimseyi ortak tutumasın)(3)
Amele riya karıştığı zaman amelin batıl olacağı manasında rivayetedilen seleften bazıları: Ubade bin Samit, Ebud derda,
Hasen, Said bin el Müseyyeb... ve başkaları. Kasım bin Muhaymera’nın(4) mürsellerinden, Peygamber (s.a.v) buyurduki:
“İçinde hırdal tanesi kadar riya bulunan ameli Allah kabule tmez. Selefin bu konuda ihtilaf olduğunu bilmiyoruz.
Çalışmasına mesela hizmetinin karşılığında ücret almak, veya ganimatten bir şey almak gibi riya dışında bir şey karışsa,
bununla ecri noksanlaşır, tamamen batıl olmaz.
Sahihi Müslimde Abdullah bin Amr’dan rivayet edildi, peygamber (s.a.v) buyurduki: (Savaşçılar bir ganimet elde ederlerse,
ecirlerinin üçte ikisini acele alırlar, hiç bir ganimet elde edemezlerse, ecirleri tam olur. (6)
Geçen hadisler cihadıyla geçici dünyalık isteyene ecir olmadığına işaret etmiştir, tabi buda cihaddan maksadı sadece dünyalık
ise böyledir. İmam Ahmet dedi ki: “Kim cihad karşılığını bir şey alırsa: Eğer sadece dirhemler (para) için çıkmışsa sanki dini
için çıkmış gibi almasında birbeis yoktur, kendisine bir şey verilirse alır. Abdullah bin Amrın şöyle dediği rivayet edilir.
Sizden biriniz savaşmaya azmettiği zaman ve Allahta kendisine bir rızık ihsan ettiği zaman bunda bir sakınca yoktur, fakat
eğer birini dirhem verildiği zaman savaşırsa, verilmediği zaman savaşmazsa onda hayır yoktur”
Evzai’de aynısını söyledi: “Savaşçının niyyeti savaşsa bunda bir sakınca yoktur”
Kendisi için veya başkası için hacca gidipte bir şey alanda böyledir. Mücahidden, devecinin ücretlinin ve taciri haccı
hakkında böyle dediği rivayet edilir: (O hac tamdır, ecirlerinde bir noksanlık yoktur, buda kasıdları asıl olarak hac olduğu
zaman manasına hamlolunur.
Eğer amelin aslı Allah içinse, sonra niyyetine riya karışmışsa, ve eğer bu bir hayl ise ve onuda defetmişse ittifakla hiç zarar
vermez, eğer bu riya düşüncesi devam ederse amelini ibtal eder mi, yoksa zarar vermez ve asıl niyyeti üzere mükafat
görürmü? Bu meselede selef alimleri arasında ihtilaf var, İmam Ahmed ve İbni Cerir, bununla amelinin bozulmamasının
ümid ederim ve ilk niyyet ile mükafat görür demişlerdir, bu Haseni Basridende rivayet edilir.
Hadisle delil gösterilir: Bir adam: Ey Allahın rasulü Beni Selim’nin hepsi savaşıyor, bazıları dünya için, bazıları destek için,
bazılarıda Allahın rızasını dileyerek savaşıyor onlardan hangisi şehiddir? dedi “Eğer asıl işleri Allahın kelamı yüce olsun diye
ise hepsi (şehiddir) buyurdu.
(1) Hadisin tahrici az önce geçti, hadis sahihtir. (2) Hakim mürsel olarak Abdullah bin Mübarekten tahric etti. (3) Kehf, ayet:
110 (4) İbni Hacer O’nun hakkında takribüttehzib: 2/120 dedi ki: Ebu Urve elHemedani el Kufi, sika, faziletli, üçüncü
tabakadandır, (h) 100’de vefat etti. (5) Hadis mürseldir Ebu Nuaym Elhilyede Yusu fbin Esbattan rivayet etti, ehliyle: 8/240
(6) Hadis sahihtir, Müslim, Ahmed, Ebu Davud ve İbni Mace tahric etti.
İbni Cerir bu ihtilafın sonu başıyla irtibatlı olan namaz, oruç ve hac gibi amelde olduğunu zikreder. Sonu başıyla irtibatlı
olmayan zikir, malı infak etmek, kıraat, ilim yayma gibi ameller ise, sonradan ortaya çıkan riya niyyetiyle kopukluğa uğrar ve
niyyet yenilemeye ihtiyaç duyar.
Yine Süleyman bin Davud el Haşimiden (1) böyle dediği rivayet edilir: Belki ben hadisten bahsediyorum ve benim bir
niyyetim var, hadisin bazısına gelince niyetim değişiyor, o halde bir tek hadis bir çok niyetlere muhtaçtır. Cihadda bu varid
değildir. Ata el Horasaninin mürsellerinde zikredildiği gibi, çünkü cihadda saffa katılmak lüzumu vardır ve o vakit terki caiz
değildir, hac gibi olur.
Fakat ameli halisan Allah için yaparda Bu vesileyla Allah onun övgüsünü mü’(minlerin kalbine atarsa ve Allahın fazlı ve
rahmeti sebebiyle sevinirse, bu ona zarar vermez Bu manada Ebu Zer’den rivayet vardır. Peygamber (s.a.v) bir adamın hayır
amel yapıpta bunun üzerine insanların onu övmesi soruldu, buyurduğuki: “Bu mü’minlerin peşin müjdesidir (2) İmam
Ahmed, İshak bin Raheveyh, ve İbni Cerir bu manada yorumlamışlardır.
Tirmiz ve İbni Mace Ebu Hureyre’den tahric etti, bir adam: Ey Allah’ın rasulü bir adam amel yapıyor ve onu gizliyor,
başkası tarafıdan görülüncede hoşuna gidiyor, dedi: (Ona iki ecir vardır: Gizlilik ecri ve alenilik ecri” buyurdu. (3)
İhlas ve riya üzerine bu kadar sözle yetinelim.
Bil cümle: Sehl bin Abdullahın sözü ne güzeldir. (4) Nefiste ihlas diye bir şey yoktur, çünkü onda onun nasibi yoktur. Yusuf
bin Hasan er Razi dedi ki: DÜNYADA EN ZOR ŞEY İHLASTIR, kalbimden riyayı atmak için ne kadar uğraşıyorum, sanki
başka bir rekte yetişiyor. Abdullah bin Mutarrif’in (5) duasından Allahım tevbe edipte geri döndüğüm şeyden sana
sığınıyorum, kendi nevsime farz kılıpta yerine getiremediğim şeyden dolayı senden bağışlanma istiyorum, senin rızanı
istediğimi zannettiğim ve kalbime bildiğin şeyin karışmış olmasından dolayı senden bağışlanma istiyorum.
FASIL
Fakihlerin zikrettiği manadaki niyyet ibadetleri adetlerden ayıran, ve ibadetleri birbirinden ayıran niyyettir. Yeme ve içmeyi
bırakmak bazan hamiyyetten dolayı, bazan yeme kudreti olamamaktan ve bazanda Allah için şüpheleri terketmekten dolayı
olabilir, oruçta bu gibi yönlerin birbiriden ayrılması için niyyete ihtiyaç vardır.
Aynı şekilde ibadetlerdede: Namaz ve oruç gibi, bazıları farz bazıları nafidir, farzında çeşitleri vardı, çünkü namazlar bir gün
ve gecede beş vakittir, vacib olan oruç bazan ramazan, bazanda keffaret orucu veya adak orucu olabilir, bunlar biribirinden
ancak niyyetle ayırt edilir.
Bunların bazısında alimler arasında meşhur ihtilaf var, bazıları farz namazlarda niyyetin belirtilmesini vacib görmüyorlar,
bilakis vaktin farzına niyyet edilmesi kafidir, isimlendirmesede olur diyorlar, bu İmam Ahmedden bir rivayettir (6) Bu söz
üzerine şu bina edilir: Bir gece ve gündüzde bir namazı geçen ve hangi namaz olduğunu bilmeyen adamın üç namaz kılması
gerekir: Sabah, akşam ve dört rekatlıdanda bir namaz kılması gerekir.
________
(1) Süleyman el Haşimi mechuldür. (2) Hadis sahihtir. müslim, Ahmed ve İbni Mace tahrirci etti. (3) Hadis sahihtir Tirmizi
tahric etti: 285, ve İbni Macede tahric etti. (4) O: Sehl bin Abdulah bin Yunus etTüsleri, Ebu Muhammed, sufi imamların ve
ihlas ve riyazet ve fiilerin ayıbları hakkında konuşan alimlerden biridir. (5) O: Zahid, sofi, edib çok seyahat ederdi, kendi
vaktinde Reyy ve Cibal’in şeyhiydi. (6) El Muğni 3/94 ve sonrası.

Yine bazı alimler ramazan orucunda niyyet belirlemeye hacet olmadığını söylediler, bilakis mutlak manada orucu niyyet
etmek yeterlidir dediler, çünkü vaktinde başka oruç tutmak mümkün değildir. Buda yine imam Ahmedden bir rivayettir,
bazılarından ramazan orucunun tamamen niyete ihtiyacı olmadığı hikaye edilir, çünkü hadid zatıyla belirlidir, aynen
emenatleri geri iade etmek gibidir. Evzaiden, zekatında böyle olduuğ hikaye edilir. Bazısı onun sözünü, şayet kişi mutlak
sardakaya niyet ederse demek istemiştir, diye yorumlamıştır. Aynen hac gibi. Ebu Hanifeden: Tam nisabla niyetsiz tasadduk
etse, zekatı yerinde caiz olur, dedi.
Peygamber (s.a.v)’den rivayet edildiki: Bir adamı başkası yerine telbiye getiriken duldu, ona: Sen kendi yerine hac yaptın
mı?buyurdu. Adam: Hayır, dedi, rasullulah (s.a.v) “Bu senin yerindi, sonra o adamın yerine hac yap buyurdu.
Bu hadisin sahihliği hakkında konuşuldu, fakat İbni Abbas ve başkasından (1) sahih olarak sabittir, Şafi bununla amel
etmiştir, Ahmed’den meşhur olan rivayette böyledir, mutlak hac niyyetiyle farz hac yerine gelir, ister nafile ister başka bir
şeye niyyet etsin aynıdır, niyyetin belirlenmesine gerek yoktur, ilk başkasının yerine hac yapsa, kendi yerine yapmamışsa,
hac kendi yerine geçer, aynı şekilde adak ve nafile haccı yapsa yine böyledir (yani farz hac yerine geçer) demişlerdir.
Peygambar (s.a.v) den sabittir ki: Ashabına veda haccından kendisiyle beraber tavafa da sa’ye girdiketn sonra, haclarını
bozmalarını ve umre yapmalarını emretti, içlerindeki kimi kıran, kimiyse, ifrat hacı yapıyordu (2), onların tavafları Mekkeye
geldikleri vakit buldum tavafıydı, kudum tavafıysa farz değildir, o tavafı umre tavafı kılmalarını emretti, oysa (umre tavafı)
farzdır.
İmam Ahmed haccın bozulması meselesinden bunu kabul etti, ve bununla amel etti bu aslından karışıktır, (: 45) Çünkü hac
ve umre için farz olan tavafın, belirtilmesini vacib kılıyor, buna fakihlerin çoğu muhalefet ediyor, Malik, Şafii ve Ebu Hanife
gibi.
Yine bu baba giren örneklerden: Bir adam (3), peygamber (s.a.v) zamamında sadakasını bir adamın yanına koymuştu, sadaka
sahibinin oğlu (4) geldi ve sadaka yanında olan kişiden aldı, bunun babası öğrendi, ve peygamber (s.a.v)’in yanınıhda
çekiştiler, adam: Ben seni istememiştim (sadakayı sana vermek istememiştim) dedi. Peygamber (s.a.v) sadaka verene sana
niyyet ettiğin vardır, diğerinde sanada aldığın vardır buyurdu. Bunu Buhari tahric etti (5) Ashabının çoğu kendine muhalif