nejat bozkurt

335 Pages·2016·5.36 MB·Turkish

NEJAT BOZKURT
sarmal
YAYINEVİ
sarmal]
SARMAL YAYINEVİ
Babıali Cad. Pak Han No: 16/4 Cağaloğlu-İstanbul
Tel: [phone]
Fax: [phone]
Yazarı : Nejat Bozkurt
Birinci Baskı (Ara Yayıncılık) 1992
İkinci Baskı Ekim 1995
Teknik Hazırlık M. Selim Talay
Kapak İnci Batuk
Di/.gi Sevgi Kayıhan
Itııskı Kayhan Matbaası
Cilt Yalçın Mücellithancsi
NEJAT BOZKURT
SANAT ve ESTETİK
KURAMLARI
Genişletilmiş İkinci Basım
Prof. Dr. Nejat Bozkurt, 1945 yılında Ankara’da dünyaya geldi.
1964'de Ankara Gazi Lisesi’ni, 1970'de de Ankara Üniversitesi Dil
ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nin Felsefe Bölümü’nü bitirdi. Yük­
sek Lisans çalışmalarını Hacettepe Üniversitesi’nin Felsefe Bö-
lümü’nde tamamladıktan sonra (1973), İstanbul Üniversitesi Ede­
biyat Fakültesi Felsefe Bölümü’nde “Hegel Estetiğinde Şiir
Kuramı” konusundaki doktora tezini hazırladı (1980). 1983'de Yar­
dımcı Doçent, 1987'de Doçent ve 1995 yılında da Profesör olan
Nejat Bozkurt, aynı bölümde uzun yıllar Sanat Felsefesi, Çağdaş
Düşünce akımları, Tarih Kuramları gibi derslerin yanısıra Mar­
mara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi’nde de Mitoloji, Sanat
Sosyolojisi ve Düşünce Tarihi derslerini lisans, yüksek lisans ve
doktora düzeyinde yaptı. Şu sırada Kocaeli Üniversitesi Fen-
Edebiyat Fakültesi’nde çalışmalarını sürdüren Prof. Dr. Nejat Boz­
kurt bu Üniversite’de Düşünce Tarihi ve Bilimler Tarihi derslerini
vermektedir. Felsefe, Sanat ve Bilim’le ilgili çeşitli konularda çe­
viri ve özgün olmak üzere kitap ve makaleleri bulunan yazarın ya­
yımlanmış başlıca yapıtları şunlardır: Kant, Seçilmiş Yazılar (Çev.,
Remzi Kit., 1984), F. Hegel, Seçilmiş Parçalar (Çev., Remzi Kit.,
1986), Nietzsche, Tarih Üstüne (Çev., Say Yay., 1987), Çağdaş Fel­
sefelerden Kesitler (Sosyal Yay., 1990), Eleştiri ve Aydınlanma
(Say Yay., 1994), 20. Yüzyıl Düşünce Akımları (1995).
içindekiler
İkinci Basıma Önsöz...........................................................................................7
Sunuş......................................................................................................................9
I. SANAT VE ESTETİĞE TOPLU BİR BAKIŞ.......................................13
a- Sanata İlişkin Genel Düşünceler.........................................................15
b- Sanat Felsefesi, Estetik, Sanat Eleştirisi ve Sanat Tarihi 25
c- Bilimsel Bir Sanat Öğretisi Olarak Estetik........................................37
d- 20. Yüzyıl Sanatlarına Genel Bir Bakış...........................................57
II. SANAT VE ESTETİK KURAMLARI.................................................79
Platon.................................................................................................................81
Aristoteles........................................................................................................97
Plotinos...........................................................................................................113
Immanuel Kant.............................................................................................121
Georg Wilhelm Friedrich Hegel..............................................................139
Friedrich Wilhelm Nietzsche....................................................................155
Sigmund Freud.............................................................................................171
Henri Bergson...............................................................................................189
Walter Benjamin.........................................................................................197
George Santayana......................................................................................211
Benedetto Croce..........................................................................................219
Bertolt Brecht...............................................................................................227
Theodor Wisegrund Adorno.....................................................................239
Roman Ingarden..........................................................................................255
György Lukács............................................................................................265
Martin Heidegger.........................................................................................273
Jean-Paul Sartre...........................................................................................283
Hans-Georg Gadamer...............................................................................293
Nelson Goodman ........................................................................................303
Umberto Eco................................................................................................309
Yararlanılan Kaynaklar..................................................................................329
Adlar ve Kavramlar Dizini............................................................................333

ikinci Basıma Önsöz
İlk basımı kısa sürede tükenen “Sanat ve Estetik Kuramları”nın
ikinci basımını yapmayı Sarmal Yayınevi yöneticisi önerdiğinde,
bu fırsattan yararlanarak kitaba bazı eklemelerde bulunmamın
uygun olacağını düşündüm. Elinizdeki yapıtın birinci bölümünün
son kısmına çağdaş sanatların genel görünümüne ilişkin bir bölüm
ekledim. Filosofların sanat yorumlarının bulunduğu ikinci bölüme
ise bu kez aslında sanatçı ve bilim adamı sayılabilecek olanların
sanal görüşlerine yer vermeyi uygun buldum. İşte bu nedenle de B.
Brecht, S. Freud, W. Benjamin ve U. Eco gibi çağımızın önde
gelen adlarının sanat üzerindeki düşüncelerini kitaba aldım. Yıllar
geçtikçe yeni eklemelerin yapılması da doğaldır. Ama yine de her
yapıtın eksik kalmaya yargılı olduğu kanısındayım, tıpkı Mal-
larme'nin dediği gibi: “Dünyada her şey bir kitaba ulaşmak, bir ki­
tabın içinde yer almak için vardır; ama kitap hiçbir zaman bitmiş
olmayacaktır”. Konuya ilgi duyan okurlara yapıtın yararlı olmasını
dilerken, bu fırsattan yararlanarak yayım yaşamım başarıyla sür­
düren ve bana kitabımın ikinci basımını yapma olanağı tanıyan
editör Işıtan Gündüz’e ve çalışma arkadaşlarına; ayrıca düzeltileri
titizlik ve özveriyle yapan doktora öğrencileri Erdal Yıldız ile
Mustafa Bayka’ya burada teşekkürlerimi sunarım.
Nejat Bozkurt
Göztepe, Ekim 1995

Sunuş
Sanat etkinliği en geniş anlamıyla benliğin kişiliğe dö­
nüştürülmesi eylemi olup, dışımızdaki dünyalara duyulan ilgi ve
bilinmeyenlerin çekiciliği de bu eylemimizi besleyen ana da­
marlardır. Varolanla varolmayan arasında bir yerlerde bulunan sa­
natsal süreç, bu iki alanı bir araya getirmeye çalışır. Açık bir kav­
ram olan ve bu yüzden de çeşitli tanımlamalarla tüketemediğimiz
sanat kavramımız, bir tür “enigma ”, bir tür “gizemce” olarak kar­
şımıza çıkar. Yine de onu bazı tutamaklardan yola çıkarak be­
timlemekten bir türlü vazgeçemeyiz. Bu anlamda Malraux’nun da
dediği gibi, "sanat, bir karşı yazgıdır" (L’art est un anti-destin);
yazgının üstündedir, onu aşar. Her türlü duygunun duyumlanmasını
ve iletilmesini amaçlayan sanat, bu yüzden negatif kaosa karşılık po­
zitif bir kaos olarak algılanır. Bu pozitif kaos içinde insanın eli, yü­
reği ve kafası birlikte yol alır; yine bu yaratıcı etkinlik içinde sezgi,
duygu, imgelem ve duyu organları bir arada çalışır. Tabii bu et­
kinlikler özgür bir ortamda gerçekleşmek zorundadırlar; sanat ala­
nındaki bu sonsuz özgürlüğün bedeli ise bir paranoyadır. Pek çok
kimsenin ürktüğü bu paranoya içinde, yaşamın büyüsünü, önemini
ve değerini yansıtabilen kişi ancak sanatçı olabilir. Bunu ba­
şarabilmek için de sanatçı, görünmeyeni anlayabilmek için gö­
rünene başvurmak durumundadır.
Sanat, insanın kendisine karşın yarattığı ikinci bir doğadır; her
şeyden önce insanın varolana bir karşı çıkışı, varlığa bir meydan
okumasıdır. Başka türlü dendikte sanat, insanın gerçekliği aşması
ya da kendine özgü başka bir gerçeklik yaratmasıdır. Düşle ger­
çek arasında kurulan bir köprü olarak sanatsal etkinlik, ussal ile us-
dışı, düşlem ile gerçek, imgeler ile nesneler arasında bir bağ
9
kurma eylemidir. Kısaca sanal, insanın kendisini tanımasının, dö­
nüştürmesinin ve yaratmasının bir dışavurumu ya da bir se­
rüvenidir. Bu serüvenin sonunda insanın, başkaları aracılığıyla
kendini tanıdığını, varlığını kanıtladığını, kendini aşma çabası
içinde kendi bilincine vardığını gözleriz. Yarattığı bir “imgeler
ekolojisi”yle sanatçı, gerçekliği ve kendisinin de içinde yer aldığı
kendi dünyasını yeniden kurar. Her ne kadar Pascal, “Iınge, ya­
nılgının efendisidir" (L’imagination est une maîtresse d’erreur)
demiş olsa da sanatçı, yanılmayı da göze alarak, bir “imgeler eko­
lojisi” yaratır ve kendi dünyasını bu ekoloji üstüne kurar. Bu yüz­
den de gerçek sanatçıların “iiçiincii bir göz'e, sahip oldukları söy­
lenir; bu hem bir gönül gözüdür, hem de düşünsel bir göz. Çünkü
sanatçı bu üçüncü gözüyle, Baudelaire’in dediği gibi, “Aslında iğ­
renç olan bir şeyi, sanatsal ifade gücüyle güzelliğe dönüştürür; bu
da sanatın -ya da sanatçının- şaşılası ayrıcalıklarından biridir"
(C’est un des privilèges prodigieux de l’Art que l’horrible, ar-
tistement exprimé, devienne beauté).
Bilindiği gibi günümüzde etkin bir bakış açısı seçerek sanatla
yaşamı uzlaştırmayı amaçlayan öğretiye sanat felsefesi ya da es­
tetik diyoruz. Gerçek bir estetik, Nietzsche’nin deyişiyle, iki temel
ilkeyi gözönünde tutar: Bunlardan ilkine göre sanat, bir eğlence
değil, yaşama katlanmanın en yüksek ve tek doğal biçimidir.
Çünkü varoluş ve dünya ancak estetik bir olaymış gibi al­
gılandıkları ölçüde, öncesiz sonrasız olarak doğrulanabilirler. İkin­
ci ilkeye göre ise, olası tek estetiğin yalnız izleyici (alımlayıcı) ba­
kımından değil, ama aynı zamanda yaratıcı, yani sanatçı ve sanat
yapıtının birlikteliği bakımından ele alınıp kurulması gerekir. Öte
yandan günümüz estetiğine yön veren üç büyük eğilimden de söz
edilmektedir: Bunlardan ilki, doğada ve sanatta biçimlerin evrimini
ortaya koyar ve klasik felsefelerin, güzelin özünü tanımlamaya ça­
lışan birleştirici kaygısını paylaşır. İkinci eğilim, izleyicinin be­
ğeni yargısı, sanatsal yaratı ve estetik hazzın belirlenmişliği ya da
belirlenmemişliği gibi sorunlarla, yani fenomenolojik estetikle, ya­
ratmanın estetiğiyle, ekonomi ya da libidoya ilişkin estetikle uğ­
raşır. Üçüncü eğilim ise, deneysel estetik, sanat bilimi, sanat psi­
kanalizi, sanat sosyolojisi, yazın ya da resim göstergcbilimi,
endüstri estetiği gibi pek çok yaklaşımı kapsar. 20. yy estetikçileri.
10