ndryshime fonetike, ortografike dhe gramatikore të anglishtes britanike dhe amerikane dhe ...

306 Pages·2014·4.16 MB·English

UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA
DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE
NDRYSHIME FONETIKE, ORTOGRAFIKE DHE
GRAMATIKORE
TË ANGLISHTES BRITANIKE DHE AMERIKANE
DHE
STRATEGJITË E NJOHJES DHE ZBATIMIT TË TYRE
NË SHKOLLËN SHQIPTARE
Punim për gradën shkencore “Doktor” në Gjuhësi
Specialiteti: Gjuhësi / Didaktikë
Disertante Udhëheqës shkencor
M. A. Fatma SHIJAKU Prof. Dr. Ilo STEFANLLARI
TIRANË, 2013
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA
DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE

NDRYSHIME FONETIKE, ORTOGRAFIKE DHE
GRAMATIKORE
TË ANGLISHTES BRITANIKE DHE AMERIKANE
DHE
STRATEGJITË E NJOHJES DHE ZBATIMIT TË TYRE
NË SHKOLLËN SHQIPTARE

Punim për gradën shkencore “Doktor” në Gjuhësi
Specialiteti: Gjuhësi/Didaktikë

TIRANË, 2013
i
Falënderime dhe mirënjohje

Dëshiroj të shpreh falënderimet e mia të përzemërta për të gjithë personat që ndihmuan dhe
kontribuan në realizimin e këtij punimi.

Falënderimet e mia më të sinqerta dhe të ndiera dhe mirënjohja ime më e madhe shkon për
udhëheqësin tim shkencor, Prof. Dr. Ilo Stefanllarin, për përkushtimin e tij të çmueshëm, për
konsulencën e tij profesionale, për punën e tij të palodhur lidhur me korrektimet e këtij punimi, si
dhe për bashkëpunimin në këto vite të kërkimeve shkencore dhe profesionale pranë akademisë.

Falënderime u shpreh familjarëve, kolegëve, miqve, studentëve me të cilët kam ndarë këtë
periudhë kërkimi, hulumtimi dhe hartimi të doktoraturës për mbështetjen morale, kontributet dhe
sugjerimet e tyre.

Ky punim i kushtohet akademisë, profesorëve të cilët kanë zhvilluar tek unë kënaqësinë e
studimit dhe studentëve me të cilët përpiqem të bëj të njëjtën gjë.

ii
PASQYRA E LËNDËS
faqe
FALËNDERIME...........................................................................................................................................ii
PASQYRA E LËNDËS …………………………………………………………………………………...iii
HYRJE........................................................................................................................................................viii

KAPITULLI I
KUADRI HISTORIK I LINDJES DHE ZHVILLIMIT TË ANGLISHTES BRITANIKE DHE
AMERIKANE …………………………………………...............................................................................1
1.1. Anglishtja Moderne (1500) ....................................................................................................................2
1.1.1. Emri .....................................................................................................................................................9
1.1.2. Mbiemri................................................................................................................................................9
1.1.3. Përemri...............................................................................................................................................10
1.1.4. Folja...................................................................................................................................................10
1.2. Lindja dhe formimi i Anglishtes Amerikane........................................................................................11
1.2.1. Periodizimi i formimi të Anglishtes Amerikane …………………………………………………...13
1.2.2. Ndikimi i gjuhëve të tjera në formimin e anglishtes amerikane …………………………………...17
1.2.3. Noah Webster dhe Anglishtja Amerikane …………………………………………………………25
1.2.4. Veçoritë e anglishtes amerikane …………………………………………………………………...30

KAPITULLI II
ÇËSHTJE TË NDRYSHIMEVE FONETIKE TË ANGLISHTES BRITANIKE DHE AMERIKANE…46
2.1. Aspekte sociolinguistike, sociohistorike dhe sociokulturore të shqiptimit (standard) të anglishtes
britanike dhe amerikane …………………………………………………………………………………..47
2.2. Veçoritë e shqiptimit të anglishtes britanike dhe amerikane ………………………..……………….53
2.2.1. Veçoritë fonetike të zanoreve në anglishten britanike dhe amerikane……………………………...54
2.2.1.1. Ndryshime nyjëtimore të zanoreve të anglishtes britanike dhe amerikane………….....................61
2.2.1.2. Ndryshime të tjera të përndarjeve të fonemave zanore midis anglishtes britanike
dhe amerikane…………………………………………………………………………………………....62
iii
2.2.2. Veçoritë fonetike të bashkëtingëlloreve në anglishten britanike dhe amerikane................................64
2.2.3. Ndryshime shqiptimore të fjalëve që mbarojnë me <–ile> ………………………………....………73
2.2.4. Ndryshime shqiptimore të fjalëve të prejardhura me prapashtesën <–ine>........................................74
2.2.5. Variante fonetike në anglishten britanike dhe amerikane të përdorura me kuptime të caktuara
leksikore …………………………………………………………………………………………….……..74
2.2.6. Veçori të fonologjisë mbisegmentore në anglishten britanike dhe amerikane……………….….….79
2.2.6.1. Ndryshime në vendosjen e theksit të fjalës……………………………………………………….80
2.2.6.1.1. Ndryshime në vendosjen e theksit në huazimet frënge ……………………………………….80
2.2.6.1.2. Ndryshime në vendosjen e theksit te kompozitat ………………………………………………82
2.2.6.1.3. Të tjera ndryshime josistematike në vendosjen e theksit të fjalës…………………….………...82
2.2.6.1.4. Ndryshime fonetike në vendosjen e theksit te fjalët e prejardhura me prapashtesat <-ate>,
<-atory> …………………………………………………………………………………………………...83
2.2.6.1.5. Ndryshime fonetike dhe në vendosjen e theksit te fjalët e prejardhura me prapashtesat
<–ary>, <-ery>, <-ory> ................................................................................................................................84
2.2.6.2. Intonacioni, ritmi dhe theksi i lartësisë në anglishten britanike dhe amerikane..............................87
2.3. Zhvillime të fundit të shqiptimit standard të anglishtes britanike…………………………………….95

KREU III
ÇËSHTJE TË NDRYSHIMEVE GRAMATIKORE TË ANGLISHTES BRITANIKE DHE
AMERIKANE……………………………………………………………………………………………100
3.1. Ndryshime morfologjike në anglishten britanike dhe amerikane……………………………….…...101
3.1.1. Ndryshime morfologjike të emrit në anglishten britanike dhe amerikane ………….....………….101
3.1.1.1. Fjalëformimi i emrave në anglishten britanike dhe amerikane….. ……………………………..101
3.1.1.2. Kategoria e numrit të emrave në anglishten britanike dhe amerikane…………………………..107
3.1.1.3. Përdorimi i emrave në funksionin e përcaktorit…………………………………………………110
3.1.2. Ndryshime morfologjike të foljes në anglishten britanike dhe amerikane ……………….....….....110
3.1.2.1. Fjalëformimi i foljeve në anglishten britanike dhe amerikane………………………….……….110
3.1.2.2. Sistemi i mbaresave në anglishten britanike dhe amerikane…………………………………….113
iv
3.1.2.3. Përdorimi i kohëve të foljeve në anglishten britanike dhe amerikane……………………….…..116
3.1.2.4. Foljet ndihmëse dhe modale në anglishten britanike dhe amerikane……………………………117
3.1.3. Ndryshime morfologjike të mbiemrave në anglishten britanike dhe amerikane………….……….122
3.1.4. Ndryshime morfologjike të ndajfoljeve në anglishten britanike dhe amerikane………….……….123
3.1.5. Ndryshime gramatikore të parafjalëve në anglishten britanike dhe amerikane………….………...127
3.1.6. Ndryshime gramatikore të përemrave në anglishten britanike dhe amerikane……………………137
3.1.7. Ndryshime gramatikore të lidhëzave në anglishten britanike dhe amerikane …………………….138
3.1.8. Sistemi nyjor në anglishten britanike dhe amerikane…………………………………….………..138
3.1.8.1. Ndryshime lidhur me nyjen shquese…………………………………………………………….139
3.1.8.2. Ndryshime lidhur me nyjen joshquese…………………………………………………………..139
3.2. Ndryshime sintaksore në anglishten britanike dhe amerikane ……………………………………...142
3.2.1. Ndryshime sintaksore të gjymtyrëve plotësuese në anglishten britanike dhe amerikane…………142
3.2.1.1. Gjymtyrët plotësuese të foljeve ……………………………………………………….………..142
3.2.1.1.1. Ndryshime të gjymtyrëve plotësuese të shprehura me sintagma emërore…………….……….142
3.2.1.1.2. Ndryshime të gjymtyrëve plotësuese të shprehura me emra…………… …………………….144
3.2.1.1.3. Ndryshime të gjymtyrëve plotësuese të shprehura me mbiemra ……………………………..145
3.2.1.1.4. Ndryshime të gjymtyrëve plotësuese të shprehura me ndajfolje ……………………………..146
3.2.1.1.5. Ndryshime të gjymtyrëve plotësuese të shprehura me parafjalë ……………………………..147
3.2.1.1.6. Ndryshime të gjymtyrëve plotësuese të shprehura me folje………………………….………..148
3.2.1.1.7. Ndryshime të gjymtyrëve plotësuese të shprehura me pjesë fjalie…………………….………149
3.2.1.2. Gjymtyrët plotësuese të emrave ………………………………………………………….……..150
3.2.1.3. Gjymtyrët plotësuese të mbiemrave……………………………………………………………..151
3.2.1.4. Gjymtyrët plotësuese të ndajfoljeve……………………………………………………………..152
3.2.2. Ndërtimi i mënyrës lidhore në anglishten britanike dhe amerikane……………………….………153
3.2.3. Kallëzuesi i zgjeruar në anglishten britanike dhe amerikane……………………………………...154
3.2.4. Përshtatja e foljes dhe e përemrit me emrat përmbledhës ……………………………….…..…....156
v
3.2.5. Zëvendësimi i kallëzuesit me folje ndihmëse………………………………………………….…..157
3.2.5.1. Zëvendësimi i kallëzuesit me foljen ndihmëse do……………………………………………….…….158
3.2.6. Fjalitë e pagjymtyrëzueshme në anglishten britanike dhe amerikane……………………………..160
3.2.6.1. Forma të tjera të fjalive të pagjymtyrëzueshme në anglishten britanike …………………....….160
3.2.6.2. Denduria e përdorimit të fjalive të pagjymtyrëzueshme në anglishten britanike dhe amerikane..161
3.2.6.3. Përdorimet retorike të fjalive të pagjymtyrëzueshme në anglishten britanike dhe amerikane…..161

KAPITULLI IV
ÇËSHTJE TË NDRYSHIMEVE ORTOGRAFIKE TË ANGLISHTES BRITANIKE DHE
AMERIKANE …………………………………………………………………………………………..163
4.1. Tipare të ortografisë së gjuhës angleze ……………………………………………………………...163
4.2. Ndryshimet ortografike në anglishten britanike dhe amerikane………………………………….….167
4.2.1. Ndryshime ortografike te fjalët e përbëra në anglishten britanike dhe amerikane …………..........169
4.2.2. Ndryshime ortografike te fjalët e prejardhura në anglishten britanike dhe amerikane ……………169
4.2.3. Ndryshime ortografike lidhur me ligaturat në anglishten britanike dhe amerikane ………....……170
4.2.4. Format ortografike të ndryshme në fund të fjalës në anglishten britanike dhe amerikane………...171
4.3. Qëndrimi anglez dhe amerikan ndaj huazimeve me shenja diakritike………………………………174
4.4. Forma të ndryshme ortografike të shoqëruara me kuptime dhe përdorime të caktuara……………..176
4.5. Ndryshime në përdorimin e shenjave të pikësimit……………………………………………….…..181
4.6. Ndërveprimi dhe ndikimi i anglishtes britanike dhe amerikane……………………………….…….181
4.6.1. Një studim empirik për ndikimin e ortografisë së anglishtes amerikane në anglishten britanike…184

KAPITULLI V
STRATEGJITË E NJOHJES DHE ZBATIMIT TË ANGLISHTES BRITANIKE DHE AMERIKANE
NË SHKOLLËN SHQIPTARE …………………………………………………………………….…...187
5.1. Variantet e gjuhës angleze sot dhe në të ardhmen……………………………………………….…..188
5.1.1. Kush e flet gjuhën angleze sot?........................................................................................................188
5.1.1.1. Modelet dhe përshkrimet e përhapjes së gjuhës angleze………………………………….…......189
vi
5.1.1.2. Skenarë të mundshëm për të ardhmen e gjuhës angleze – tendenca drejt konvergjencës apo
divergjencës?..............................................................................................................................................197
5.2. Qëndrimet ndaj varianteve të gjuhës angleze ………………………………………………….….....201
5.2.1. Tiparet kryesore të qëndrimeve ndaj gjuhës………………………………………………………203
5.2.2. Një këndvështrim i linguistikës popullore për vlerësimet gjuhësore të anglishtes britanike
dhe amerikane nga përdoruesit e saj si gjuhë amtare ………………………………………………….205
5.2.2.1. Anglishtja britanike (e Anglisë)…………………………………………………………………207
5.2.2.2. Anglishtja amerikane……………………………………………………………………….……207
5.2.3. Vlerësimet gjuhësore për anglishten britanike dhe amerikane në Europë ………………....…….209
5.2.4. Vlerësimet gjuhësore për anglishten britanike dhe amerikane në botë……………………………213
5.2.4.1. Anglishtja britanike……………………………………………………………………………...214
5.2.4.2. Anglishtja amerikane……………………………………………………………………….……215
5.2.5. Një studim i kryer në Shqipëri lidhur me vlerësimin gjuhësor të anglishtes britanike dhe
amerikane………………………………………………………………………………………………...215
5.2.5.1. Metodologjia e kërkimit ………………………………………………………………………...216
5.2.5.2. Mbledhja e të dhënave …………………………………………………………………….…...217
5.2.5.3. Rezultatet dhe diskutime………………………………………………………………………...217
5.2.5.4. Diskutime………………………………………………………………………………….……..221
5.2.5.5. Konkluzione……………………………………………………………………………………..222
5.3. Mësimi i gjuhës angleze dhe varianteve të saj si gjuhë e huaj ……………………………………...227
5.3.1. Mësimi i anglishtes britanike dhe amerikane në shkollën shqiptare ……………………………..229
5.3.2. Qasja (ndër)kulturore për mësimin e gjuhës së huaj (gjuhës angleze)…………………….………231
5.3.3. Mënyrat për të mësuar anglishten britanike dhe amerikane……………………………….………235
5.3.4. Një plan mësimor për mësimin e varianteve të gjuhës angleze…………………………………...237
PËRFUNDIME………………………………………………………………..........................................240
BIBLIOGRAFIA ……………………………………………………………………………….………..254
SHTOJCA………………………………………………………………………………………………..269

vii
HYRJE

0.1. Përligjja e punimit
Është më se e zakontë që mësimi i një gjuhe të huaj nis me përzgjedhjen e një varianti rajonal
dhe/ose social të gjuhës, i cili do të shërbejë si një “model gjuhësor” për nxënësit1. Disa
variante të gjuhës angleze shihen si më të bukura, por të gjitha mbartin “zemrën dhe shpirtin” e
një vendi të caktuar dhe të popullit të tij. Sapo një gjuhë nis udhëtimin e saj përtej kufijve
natyralë të vendlindjes, gjendja e saj ndryshon dhe një sërë mendimesh konfliktuale nisin të dalin
në pah. Çuditërisht, deri vonë shumë britanikë e kanë konsideruar anglishten amerikane si një
devijim “të papastër” më shumë sesa format jostandarde brenda ishullit të tyre. E ndërsa këto
ndjenja ndaj zotërimit të gjuhës angleze mund të priten, ato shumë shpejt bëhen të
papërshtatshme kur folësit e “variantit bijë” bëhen më të shumtë në numër sikurse ka ndodhur
në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, dhe më të fuqishëm dhe të pushtetshëm në shkallë
ndërkombëtare se sa folësit e “variantit mëmë 2.

Sikurse me çdo gjuhë që përhapet, një efekt i tillë është i pashmangshëm dhe drejtësia e këtij
procesi mbetet e padiskutueshme. Pavarësisht pashmangshmërisë së këtij procesi, vërehet ende
ndjenja e posedimit dhe e përpjekjeve për ta ndalur këtë. Janë të paktë ata që do të vinin në
pikëpyetje legjitimitetin e standardeve të ndryshme të varianteve të gjuhës angleze në vende, ku
ajo është gjuha e shumicës. Sot flitet (përveç se për anglishten standarde britanike) për
anglishten standarde amerikane, anglishten standarde australiane dhe anglishten standarde të
Zelandës së Re. Ndeshen kundërshtime lidhur me vlefshmërinë e standardeve për vende ku
megjithëse gjuha angleze është gjuhë zyrtare apo tepër e rëndësishme, ajo nuk është ende gjuha
e shumicës. Ndeshen kundërshti brenda vetë vendeve në lidhje me nocionin e anglishtes indiane,
nigeriane, etj. Janë të diskutueshme edhe mundësitë që me përhapjen në përdorim të gjuhës
angleze, mund të lindin variante të kodifikuara dhe të njohura në vende ku ajo nuk ka status
zyrtar apo popullsi kombëtare vendase, si p.sh. anglishtja hollandeze, kineze apo meksikane3.
Për rrjedhojë, kanë lindur modele të shumta të përhapjes së gjuhës angleze dhe shpesh kjo ka
sjellë fragmentarizimin e saj në shumë variante rajonale dhe funksionale, gjë që ka nxitur
polemika të shumta.

Termi “variant” në këtë punim përdoret për t’ju referuar varieteteve të ndryshme të gjuhës
angleze, sikurse “muzika” mund të konsiderohet një dukuri e përgjithshme dhe pastaj dallohen
“varietete muzikore” të ndryshme. Ky është një term i përgjithshëm, por tepër elastik. Duhet
theksuar se nuk ekzistojnë kufij në raportet midis varianteve; ato mund të kryqëzohen apo njëri
variant mund të përfshijë tjetrin me kalimin e kohës. Ajo që përcakton variantin është raporti
përkatësor me shoqërinë dhe gjeografinë: kush, ku dhe kur i përdor tërësitë e njësive gjuhësorë
në fjalë.

1
Preisler, Bent. (1999). Functions and forms of English in a European EFL Country tek T. Bex dhe R. Watts eds.
Standard English: The Widening Debate, f. 262. London: Routledge
2
Cook, Guy. (2003). Applied Linguistics, f. 27. Oxford: Oxford University Press.
3
Cook, Guy. (2003). Applied Linguistics, f. 27. Oxford: Oxford University Press.
viii