nazistowskie obozy zag¸ady

133 Pages·2013·1.94 MB·Polish

Ksià˝ ka przeds ta wia opis funkc jo no wa nia naz i stow skich obo­ Micha∏ Maranda
zów za g∏a dy – za sad ni czej in sty tu cji re ali zo wa nia pro gra mu
tzw. „Ostat eczn eg o rozw iàz an ia kwes tii ˝yd ows kiej”. W Che∏mn ie
n/Ne rem, Be∏˝ cu, So bi bo rze i Tre blin ce zna laz ∏o kres ˝ycia co
najmniej 1.7 miliona istnieƒ ludzkich. Ludzie ci byli zabijani przy
N NAZISTOWSKIE OBOZY ZAG¸ADY
pomocy przemys∏owych metod opartych o zdobycze i techniki A
Z
nowoczesnoÊci.
I
S OPIS I PRÓBA ANALIZY ZJAWISKA
T
Przeprowadzona w tej ksià˝ce analiza skoncentrowana jest O
z jednej strony na odtworzeniu faktów (opis samego obozu, W
procedury zag∏ady itp.), a z drugiej – na odtworzeniu klimatu, S
K
emocji, prze˝yç i postaw osób, które rzeczywistoÊç ka˝dego
I
z obozów tworzy∏y. Analiza historyczna w zamierzeniu jest tu E

∏àczona z analizà antropologiczno­socjologicznà, zapewniajàc O
B
szersze spojrzenie na rzeczywistoÊç, mechanizmy i procedury
O
nazistowskich obozów zag∏ady. Z
Y

Z
A
G
¸
A
D
Y
ISBN: 83­915036­6­6
NAZISTOWSKIE OBOZY ZAG¸ADY
OPIS I PRÓBA ANALIZY ZJAWISKA
Uniwersytet Warszawski
Instytut Stosowanych Nauk Spo∏ecznych
Micha∏ Maranda
NAZISTOWSKIE OBOZY ZAG¸ADY
OPIS I PRÓBA ANALIZY ZJAWISKA
Warszawa 2002
Copyright .© .Micha∏ .Maranda .ISNS .UW
Redakcja: .Micha∏ .Maranda .i .Ma∏gorzata .Melchior
Sk∏ad .i .∏amanie: .Jaros∏aw .Sk∏adanek
Projekt .ok∏adki: .Jaros∏aw .Sk∏adanek
SPIS TREÂCI
Publikacja .finansowana .przez .ISNS .UW
WST¢P 7
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Notka .metodologiczna 10
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
WPROWADZENIE 13
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wspó∏czesne .postrzeganie .kwestii .nazistowskich .obozów .zag∏ady 15
. . . . .
Higiena .rasowa .i .eugenika .przyczynkiem .do .praktyki .ludobójstwa 19
. . . .
Ostateczne .rozwiàzanie .problemów .spo∏ecznych 22
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
ROZDZIA¸ I
PRELUDIUM SHOAH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
Akcja .„eutanazji” .jako .prototyp .masowego .uÊmiercania 29
. . . . . . . . . . . . .
Ostateczne .rozwiàzanie .kwestii .˝ydowskiej .(Endlösung der Judenfrage) . . .35
Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39
ROZDZIA¸ II
Wydanie .pierwsze
OBOZY ZAG¸ADY – HISTORIA I FUNKCJONOWANIE 41
Nak∏ad .500 .egz . . . . . . . . . . . .
Kulmhof .(Che∏mno .n/Nerem) 43
ISBN: .83-915036-6-6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Obozy .zag∏ady .„Akcji .Reinhard” 51
Druk .i .oprawa: .KAWDRUK .s .c . .Zak∏ad .Wydawniczo-Poligraficzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Be∏˝ec 52
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sobibór 57
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Treblinka 61
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Endlösung der Judenfrage .– .metoda .realizacji .zag∏ady . . . . . . . . . . . . . . . .67
Wielkie .k∏amstwo 69
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ekonomiczny .aspekt .zag∏ady 77
Ilustracja .na .ok∏adce: . .Oryginalna .tablica .z .instrukcjami .dla .˚ydów .znaleziona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
na .terenie .by∏ego .obozu .zag∏ady .w .Be∏˝cu . Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
5
ROZDZIA¸ III
OFIARY 85
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Techniki .post´powania .z .ofiarami 88
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.Wiedza .o .obozach .zag∏ady .wÊród .przysz∏ych .ofiar . .
i .ich .reakcja .na .informacje .o .prawdziwych .celach .deportacji 95
. . . . . . . . . .
Ucieczki .i .opór .ofiar 98
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inne .grupy .ofiar 104
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108
ROZDZIA¸ IV
WST¢P
WI¢èNIOWIE 111
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wi´êniowie .oÊrodka .zag∏ady .Kulmhof .(Che∏mna .n/Nerem) 114
. . . . . . . . . .
Wi´êniowie .obozów .zag∏ady .„Akcji .Reinhard” 128
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wi´êniowie .obozu .zag∏ady .w .Be∏˝cu 132
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wi´êniowie .obozu .zag∏ady .w .Sobiborze 138
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wi´êniowie .obozu .zag∏ady .w .Treblince 151
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181
ROZDZIA¸ V
PERSONEL 187
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SS .Sonderkommando .Kulmhof 191
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Personel .obozów .zag∏ady .„Akcji .Reinhard” 198
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218
ZAKO¡CZENIE 223
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Obozy .zag∏ady .jako .skrajna .forma .instytucji .totalnej 225
. . . . . . . . . . . . . . .
Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233
Bibliografia 234
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
èród∏a .cytowane 240
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mapy, .zdj´cia .i .plany .obozów .zag∏ady 242
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stopnie .s∏u˝bowe .SS 260
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
Celem .tej .pracy .jest .opis .zjawiska .jakim .by∏y .nazistowskie .obozy .natych-
miastowej . zag∏ady . . Do . dzisiejszego . dnia . nie . doczekaliÊmy . si´ . w . Polsce .
omówienia .tego .tematu .w .formie .pe∏nej .i .wyczerpujàcej . .Chocia˝ .praca .ta .nie .
roÊci .pretensji .do .bycia .takim .opisem, .to .próbuje .ujàç .ten .temat .w .doÊç .szer-
okim .zakresie . .JeÊli .pisano .o .obozach .zag∏ady, .to .g∏ównie .z .perspektywy .
historyka, .który .rekonstruuje .fakty . .Mimo .˝e .w .niniejszej .pracy .aspekt .histo-
ryczny .jest, .si∏à .rzeczy, .dominujàcy, .to .uwzgl´dniony .w .niej .kontekst .soc-
jo-psychologiczny .wzbogaca .opis .i .przyczynia .si´ .do .pe∏niejszego .i .prawdzi-
wszego .ukazania .zjawiska .
Praca .podzielona .jest .na .siedem .cz´Êci:
● . .Wprowadzenie .– .przedstawia .czytelnikowi .ogólny .zarys .tematu .oraz .
wspó∏czesne . postrzeganie . kwestii . obozów . . Pokazuje, . jakie . czynniki .
umo˝liwi∏y .masowà .zag∏ad´ .ludzi .
● . Preludium Shoah .– .opis .pierwszych .masowych .zabójstw: .akcji .„eutanaz-
ji” .oraz .poczàtkowej .fazy .„Ostatecznego .rozwiàzania .kwestii .˝ydows-
kiej” .
● . Obozy zag∏ady – historia i funkcjonowanie . – . opis . historii . ka˝dego .
z .czterech .obozów, .mechanizmów .zag∏ady .w .nich .zastosowanych .oraz .
ekonomicznego .aspektu .dzia∏alnoÊci .obozów .
● . .Ofiary .– .opis .technik .stosowanych .przez .personel .obozów .wobec .ofiar, .
postawy .ofiar, .grupy .i .charakterystyki .ofiar .
● . .Wi´êniowie .– .opis .˝ycia .wi´êniów .w .odniesieniu .do .ka˝dego .z .opisy-
wanych .obozów
● . .Personel .– .opis .personelu .obozu .w .Che∏mnie .n/Nerem .oraz .personelu .
obozów .„Akcji .Reinhard” .ze .szczególnym .uwzgl´dnieniem .dwóch .syl-
wetek .– .Christiana .Wirtha .oraz .Franza .Stangla .
● . .Zakoƒczenie .– .interpretacja .obozów .zag∏ady .jako .skrajnej .formy .insty-
tucji .totalnej .
Obozy .zag∏ady .zarazem .ró˝ni∏y .si´ .mi´dzy .sobà, .jak .te˝ .posiada∏y .cechy .
wspólne . .W .zale˝noÊci .od .omawianego .tematu .przedstawiam .kolejno .ka˝dy .
z .obozów, .opisujàc .specyfik´ .ka˝dego .z .nich .(np . .rozdz . .„Obozy .zag∏ady . .
– .historia .i .funkcjonowanie”, .„Wi´êniowie”) .lub .uogólniam .i .traktuj´ .je .jako .
ca∏oÊç .(np . .rozdz . .„Ofiary”, .„Zakoƒczenie”) . .MyÊl´, .˝e .szczegó∏owe .przedst-
awienie .historii .ka˝dego .z .obozów .zag∏ady .jest .konieczne .ze .wzgl´du .na .doÊç .
nik∏à .wiedz´ .na .ten .temat .
9
WST¢P Notka metodologiczna
NOTKA METODOLOGICZNA – . .Y . .Arad .„Belzec, .Sobibor, .Treblinka . .The .Operation .Reinhard .death .
camps” . .Indiana .University .Press, .Bloomington .1999
Podczas . przygotowywania . i . pisania . pracy . korzysta∏em . z . materia∏ów . – . .(red) .E . .Kogon, .H . .Langbein, .A . .Ruckerl .„Nazi .mass .murder . .A .doc-
êród∏owych .specyficznych .dla .warsztatu .historyka . .By∏y .to: umentary .history .of .the .use .of .poison .gas” . .Yale .University .1993
– .G . .Sereny .„Into .that .darkness” . .Vintage .Books, .New .York .1983 .
1 . . .Dokumenty .archiwalne .(relacje .i .pami´tniki .ze .zbiorów .˚ydowskiego .
Instytutu .Historycznego .oraz .Instytutu .Pami´ci .Narodowej) . 3 . . .Publikacje .krajowe . .Do .kategorii .tej .nale˝à .zarówno .omówienia .histo-
Relacje .pochodzàce .ze .zbiorów .˚IH, .które .uwzgl´dni∏em .w .tej .pracy . ryczne, .jak .i .relacje .Êwiadków . .Z .racji .wzgl´dnie .ma∏ej .iloÊci .omówieƒ .
by∏y .sk∏adane .bezpoÊrednio .po .wojnie .(a .niektóre .jeszcze .w .1944 .r .) . tego .tematu .koncentrowa∏em .si´ .przede .wszystkim .na .opublikowanych .
przed . Centralnà . Komisjà . Historycznà . powo∏anà . przez . Centralny . pami´tnikach . i . relacjach . . Pochodzà . one . g∏ównie . z . Archiwum .
Komitet .˚ydów .w .Polsce . .Osoby, .które .sk∏ada∏y .relacje, .same .zg∏asza∏y . Ringelbluma, . gromadzàcego . w . okresie . hitlerowskiej . okupacji .
si´ .do .terenowych .Komitetów . .We .wst´pie .do .inwentarza .zbioru .relacji . Êwiadectwa . zag∏ady . polskich . ˚ydów . . W∏aÊnie . ze . wzgl´du . na . ich .
z .czasów .Zag∏ady .czytamy: .„G∏ówna .wartoÊç .zbioru .relacji .wynika .nie . donios∏oÊç .faktograficznà .by∏y .one .publikowane, .choç .nie .wszystkie .
tylko .z .wszechstronnoÊci .– .pokoleniowej, .Êrodowiskowej, .faktograficznej . doczeka∏y . si´ . polskiej . publikacji . w . ca∏oÊci . (np . . relacja . uciekiniera .
– .zawartych .w .nim .informacji, .ale .przede .wszystkim .z .tego, .˝e .zosta∏y . z .Treblinki .Abrahama .Krzepickiego) .
one . zebrane . niemal . natychmiast . po . opisywanych . wydarzeniach . .
Powsta∏y .w .ten .sposób .unikalne .Êwiadectwa .nielicznych, .którzy .cudem . Za .miesz .czo .ne .prze .ze .mnie .frag .men .ty .pa .mi´t .ni .ków, .re .la .cji .oraz .ze .znaƒ, .
1
uratowali .si´ .piek∏a .Treblinki, .Be∏˝ca, .Sobiboru . . .” . re .pre .zen .tu .jà .ró˝ .ne .gru .py .osób, .któ .re .wy .ró˝ .nio .ne .sà .w .tej .pra .cy . .Naj .licz .niej-
Wi´kszoÊç . pami´tników . ze . zbiorów . ˚IH, . z . których . korzysta∏em, . sze .sà .Êwia .dec .twa .wi´ê .niów .oboz .ów .za .g∏a .dy .– .nie .do .sz∏ych .ofiar . .Tyl .ko .dzi´ .ki .
równie˝ .zosta∏a .spisana .bezpoÊrednio .po .wojnie . .Szczegó∏owy .spis . uciecz .ce .lub .uda .ne .mu .bun .to .wi .zdo .∏a .li .oni .prze .˝yç .i .zre .la .cjo .no .waç .to, .co .
relacji .i .pami´tników .zawarty .jest .na .koƒcu .pracy .(„èród∏a .cytowane”) . mia .∏o .miej .sce .w .oboz .ach . .Mniej .licz .ne, .acz .kol .wiek .tak .˝e .obec .ne .sà .re .la .cje .
Dokumenty .dotyczàce .obozów .znajdujàce .si´ .w .Instytucie .Pami´ci . i . pa .mi´t .ni .ki . Êwiad .ków . – . oko .licz .nych . miesz .kaƒ .ców, . któ .rzy . ob .ser .wo .wa .li .
Narodowej .pogrupowane .sà .w .odniesieniu .do .ka˝dego .z .obozów . . trans .por .ty .do .obo .zów, .a .nie .jed .no .krot .nie .mie .li .te˝ .do .st´p .do .szcze .gó .∏o .wych .
3
Zbiory . te . zawierajà . g∏ównie . relacje . i . zeznania . by∏ych . wi´êniów . in .for .ma .cji .o .tym, .co .dzie .je .si´ .w .oboz .ie .
i .Êwiadków . .Jest .to .wi´c .materia∏ .dokumentalny .podobny .do .tego, . Wresz .cie .sà .w .pra .cy .obec .ne .frag .men .ty .ze .znaƒ .by .∏ych .cz∏on .ków .za .∏óg .
którym .dysponuje .˚IH . .Ró˝nica .mi´dzy .tymi .zbiorami .polega .na .tym, . obo .zo .wych . .Sk∏a .da .no .je .pod .czas .Êledztw .to .czà .cych .si´ .w .RFN .w .la .tach .
˝e .dokumenty .znajdujàce .si´ .w .IPN .by∏y .zebrane .podczas .Êledztw . 1950-1970 . .By .li .SS-ma .ni .nie .by .li .sko .rzy .do .opi .sy .wa .nia .swych .prze .˝yç, .a .te .
prowadzonych . przez . ówczesnà . G∏ównà . Komisj´ . Badania . Zbrodni . nie .licz .ne . wy .po .wie .dzi, . któ .re . pa .da .∏y . podc .zas . nie .zo .bo .wià .zu .jà .cej . roz .mo .wy .
Hitlerowskich .w .Polsce, .natomiast .dokumenty .znajdujàce .si´ .w .˚IH .to . pochodzà .z .ksià˝ki .Gity .Sereny .„Into that darkness”, .która .zawiera .wywiady .
relacje .i .pami´tniki .osób, .które .dobrowolnie .chcia∏y .daç .Êwiadectwo . autorki .z .oprawcami, .m .in . .z .Franzem .Stanglem .i .Franzem .Suchomelem .
prawdzie .historycznej .
Charakterystycznà . cechà . wszystkich . materia∏ów . êród∏owych . jest . ich .
2
2 . . .Publikacje .obcoj´zyczne .(w .j´z . .angielskim) . . .W .pracy .wykorzysta∏em . stosunkowo . trudna . dost´pnoÊç . . Cenne . materia∏y . êród∏owe . znajdujà . si´ .
g∏ównie .cytowane .tam .fragmenty .relacji .i .pami´tników .pochodzàcych . w .zasobach .˚IH-u .oraz .IPN-u . .Jednak .dost´p .do .nich .majà .jedynie .pracown-
ze .zbiorów .instytutu .Yad .Vashem .w .Jerozolimie .oraz .zeznania .by∏ych . icy .naukowi .oraz .studenci .piszàcy .prac´ .magisterskà .– .jest .to .wiedza .nied-
cz∏onków . personelu . obozów . zag∏ady . sk∏adane . przed . organami . ost´pna .dla .innych .zainteresowanych . .Publikacje .krajowe .na .dobrà .spraw´ .
Êledczymi .Republiki .Federalnej .Niemiec . mo˝na . znaleêç . tylko . w . czytelniach . wy˝ej . wymienionych . instytucji, . ale .
Uwa˝am, .˝e .trzy .pozycje .by∏y .kluczowe .dla .ostatecznej .formy .tej .pracy . . powszechnie .dost´pne .sà .jedynie .w .˚IH-u . .Przykro .stwierdziç, .˝e .temat .ten .
Sà .to: jest . nale˝ycie . eksponowany . jedynie . w . instytucji . zajmujàcej . si´ . historià .
10 11
WST¢P
˚ydów, .jakby .nie .stanowi∏ .on .przedmiotu .zainteresowania .innych .instytucji .
badawczych .czy .archiwalnych . . . .Co .jakiÊ .czas .mo˝na .natrafiç .na .danà .pozy-
cj´ .w .antykwariacie . .W .ksi´garniach .temat .obozów .zag∏ady .jest .nieobecny, .
podobnie .jest .w .bibliotekach . .Dzia∏alnoÊç .wydawnicza .placówek .muzealnych .
na .terenie .by∏ych .obozów .zag∏ady .jest .symboliczna, .z .wyjàtkiem .muzeum .na .
terenie .by∏ego .obozu .Auschwitz-Birkenau, .które .jednak .koncentruje .si´ .na .
literaturze .dotyczàcej .tego .w∏aÊnie .obozu . .Sytuacj´ .z .dost´pnoÊcià .êróde∏ .
w .Polsce .ratuje .jedynie .zamówienie .interesujàcych .nas .pozycji .z .zagranicy . . .
Analiza, .którà .przeprowadzam .w .tej .pracy .jest .skoncentrowana .z .jednej .
WPROWADZENIE
strony .na .odtworzeniu faktów .(opis .samego .obozu, .procedury .zag∏ady .itp .), .
a .z .drugiej .– .na .odtworzeniu klimatu, .emocji, .prze˝yç .i .postaw .osób, .które .
rzeczywistoÊç .ka˝dego .z .obozów .tworzy∏y . .Analiza .historyczna .w .zamierze-
niu .jest .tu .∏àczona .z .analizà .antropologiczno-socjologicznà, .zapewniajàc .
szersze .spojrzenie .na .rzeczywistoÊç, .mechanizmy .i .procedury .nazistowskich .
obozów .zag∏ady .
„Holocaust .jest .dziÊ .jeszcze .mniej .ni˝ .kiedykolwiek .(jeÊli .
w .ogóle .kiedyÊ .by∏) .prywatnà .sprawà .czy .to .wykonawców, .
których .nale˝y .ukaraç, .czy .ofiar, .które .trzeba .otaczaç .sym-
patià .i .wyrozumia∏oÊcià .ze .wzgl´du .na .ich .dawniejsze .cier-
pienia, .czy .Êwiadków .szukajàcych .odpuszczenia .grzechów .
lub . dowodów . niewinnoÊci . . Wspó∏czesne . znaczenie .
1
.„Relacje .z .czasów .Zag∏ady . .Inwentarz .t . .1” . .˚IH, .Warszawa .1998, .s . .5, .6 Holocaustu .zawiera .si´ .w .lekcji, .którà .stanowi .dla .ca∏ej .ludz-
2
.t∏umaczenia .dokona∏ .autor .niniejszej .pracy koÊci .”
3
.np . .pami´tnik .Janusza .Petera .302/221 Z . .Bauman, .NowoczesnoÊç i Zag∏ada
12
WSPÓ¸CZESNE POSTRZEGANIE KWESTII NAZISTOWSKICH OBOZÓW ZAG¸ADY
WSPÓ¸CZESNE POSTRZEGANIE
KWESTII NAZISTOWSKICH OBOZÓW ZAG¸ADY
Nazistowskie .obozy .zag∏ady .– .najczarniejsza .karta .w .historii .ludzkoÊci, .
nie .doczeka∏y .si´ .jak .dotàd .pe∏nego .i .wyczerpujàcego .omówienia . .Brak .kom-
pleksowej . wiedzy . o . naturze . zjawiska . ma . miejsce . zarówno . w . potocznej .
ÊwiadomoÊci, .jak .i .w .naukowym .dyskursie, .co .powoduje .schematyczne .upro-
szczenia .oraz .niedocenianie .wagi .tematu . .Sytuacja .dotyczàca .tej .kwestii .
niewàtpliwie .wyglàda .lepiej .poza .granicami .naszego .kraju, .co .o .tyle .jest .
niepokojàce, . ˝e . „fenomen” . obozów . zag∏ady . mia∏ . miejsce . w∏aÊnie . tutaj, .
w .Polsce . .Od .ukazania .si´ .ogólnych .opracowaƒ .o .oÊrodkach .zag∏ady .min´∏o .
ju˝ .przesz∏o .pi´çdziesiàt .lat, .czyli .prawie .tyle .samo .co .od .koƒca .II .wojny .
1
Êwiatowej . .Przez .lata .PRL-u .prawda .o .nazistowskich .obozach .by∏a .przein-
aczana .w .ró˝ny .sposób, .a .to .poprzez .unikanie .stwierdzeƒ .o .˝ydowskim .
pochodzeniu .wi´kszoÊci .ofiar .(polscy .˚ydzi .zostali .w∏àczeni .w .poczet .ofi-
ar-obywateli . polskich) . jak . i . poprzez . przeniesienie . akcentów . z . obozów .
zag∏ady .na .obozy .koncentracyjne .i .w .tym .wypadku .skupianie .si´ .na .prze˝y-
ciach .wi´êniów .Polaków .(mia∏o .to .te˝ .wyraz .w .postaci .zawy˝enia .liczby .ofiar .
2
OÊwi´cimia .i .Majdanka) . .Istnia∏y .pewne .enklawy, .gdzie .mo˝na .by∏o .prow-
adziç .prace .badawcze .nad .zagadnieniami .nazistowskiego .ludobójstwa .(np . .
˚IH), .jednak .efekty .tych .staraƒ .nie .trafia∏y .do .szerszego .grona .odbiorców, .
uniemo˝liwiajàc .tym .samym .kszta∏towanie .g∏´bszej .ÊwiadomoÊci .history-
cznej .wÊród .polskiego .spo∏eczeƒstwa .
15
WPROWADZENIE WSPÓ¸CZESNE POSTRZEGANIE KWESTII NAZISTOWSKICH OBOZÓW ZAG¸ADY
Na .Zachodzie .temat .zbrodni .nazistowskich .poczàtkowo .nie .stanowi∏ .tematu . ˚ydów . przywo˝onych . na . natychmiastowe . uÊmiercenie . roz∏adowywano .
pog∏´bionych .badaƒ .naukowych, .a .i .potoczna .wiedza .w .tym .zakresie .nie .by∏a . i .doprowadzano .pod .komory .gazowe .na .oczach .pozosta∏ych, .„zwyk∏ych” .
4
zbyt .bogata . .Sytuacja .uleg∏a .zmianie .wskutek .procesu .Adolfa .Eichmanna . wi´êniów .obozu .
w .Jerozolimie, .który .mia∏ .miejsce .w .latach .1961/62 . .Z .czasem, .zagadnienie .to . W .literaturze .poÊwi´conej .zagadnieniom .Holocaustu .czy .kwestii .obozów, .
sta∏o .si´ .istotnym .przedmiotem .badaƒ, .jak .i .zainteresowania .zwyk∏ych .ludzi, . to . Auschwitz . sta∏ . si´ . symbolem . ludobójstwa . . Tak . te˝ . jest . w . potocznej .
obrastajàc .jednoczeÊnie .w .pewne .mity .i .uproszczenia, .co .tak .samo .jak .w .Polsce, . ÊwiadomoÊci .spo∏ecznej . .Na .pewno .jest .to .noÊny .symbol, .lecz .nie .mo˝e .on .
by∏o .m .in . .efektem .braku .syntetycznego .i .pog∏´bionego .uj´cia .tej .kwestii . byç .postrzegany .oddzielnie .od .ca∏ego .kontekstu .ewolucji .machiny .zag∏ady . .
W .tej .pracy .przyjrz´ .si´ .bli˝ej .czterem .oÊrodkom .eksterminacji, .które . KL .Auschwitz-Birkenau .sta∏ .si´ .rozwini´ciem .tej˝e .machiny, .zastosowano .
w .póêniejszej .nomenklaturze .nosi∏y .ró˝ne .nazwy: .obóz .Êmierci, .obóz .zag∏ady, . tam .nowoczesne, .przemys∏owe .instalacje .masowej .zag∏ady .(innà .kwestià .jest .
miejsce .straceƒ, .etc . .Wszystkie .cztery .miejsca .mia∏y .jeden .i .ten .sam .wy∏àczny . ich .efektywnoÊç .i .niezawodnoÊç, .która .cz´sto .nie .dorównywa∏a .prostszym .
5
cel: .planowà .i .masowà .eksterminacj´ .osób .pochodzenia .˝ydowskiego . .Te . rozwiàzaniom . zastosowanym . w . pozosta∏ych . obozach . zag∏ady) . . Jak . to .
oÊrodki .to: .Che∏mno .nad .Nerem .(Kulmhof), .Be∏˝ec, .Sobibór .i .Treblinka . . okreÊli∏ .Franz .Suchomel, .SS-Unterscharführer .wchodzàcy .w .sk∏ad .personelu .
Najs∏ynniejszy . nazistowski . obóz . Auschwitz-Birkenau . pomijam . zarówno . Treblinki: .„Treblinka .by∏a .prymitywnà, .ale .efektywnà .linià .produkcyjnà .
6
z .tego .wzgl´du, .˝e .nie .by∏ .to .wy∏àcznie .oÊrodek .natychmiastowej .ekstermi- Êmierci, .Auschwitz .by∏ .fabrykà .” .
nacji, .jak .równie˝ .dlatego, .˝e .w .literaturze .jest .obozem .najcz´Êciej .opisy- Auschwitz .sta∏ .si´ .symbolem .z .wielu .powodów .– .przewa˝ajàca .wi´kszoÊç .
wanym .i .przytaczanym .spoÊród .wszystkich, .jakie .istnia∏y . ˚ydów, .którzy .tam .zgin´li, .pochodzi∏a .praktycznie .ze .wszystkich .obszarów .
Chyba .niedostatecznie .zrozumia∏y .w .powszechnej .ÊwiadomoÊci .jest .pod- Europy, .liczba .zamordowanych .by∏a .najwi´ksza .spoÊród .wszystkich .obozów .
zia∏ .na .typy .obozów, .jakie .stworzyli .naziÊci .– .zwiàzane .to .jest .zarówno .ze . nazistowskich, .wreszcie .substancja .materialna .obozu .w .pewnym .stopniu .
zró˝nicowanym .nazewnictwem, .gdzie .cz´sto .tym .samym .okreÊleniem .oznac- przetrwa∏a, .umo˝liwiajàc .muzealnà .ekspozycj´ .historycznych .pozosta∏oÊci . .
za .si´ .ró˝ne .typy .obozów .(taki .zam´t .panowa∏ .równie˝ .w .nomenklaturze . Auschwitz . sta∏ . si´ . „reprezentantem” . oÊrodków . zag∏ady, . spychajàc . jed-
nazistowskiej), .jak .i .niedostatecznà .wiedzà, .dotyczàca .historii .danego .oÊrod- noczeÊnie .pozosta∏e .na .margines .zainteresowania, .co .przyczynia .si´ .do .braku .
ka . .Uogólniajàc, .rozró˝nia .si´ .trzy .typy .nazistowskich .obozów: zrozumienia .szerszego .kontekstu .tego .zjawiska .
W .Polsce, .ÊwiadomoÊç .historycznej .prawdy, .a .w∏aÊciwie .jej .brak, .jest .
● . .obozy .pracy .– .wi´êniowie .pracowali .w .nich .na .potrzeby .zlokalizowanych . Êwiadectwem .nieobecnoÊci .rzetelnej .informacji .oraz .wieloletnich .przeinaczeƒ .
w .pobli˝u .zak∏adów, .stanowiàc .ich .darmowà .si∏´ .roboczà . tej .kwestii . .W .sonda˝u .OBOP .na .temat .wiedzy .o .obozie .Auschwitz-Birkenau .
● . .obozy .koncentracyjne .– .praca .by∏a .Êrodkiem .planowego .wyniszczania . z .1998 .r ., .tylko .5% .respondentów .uzna∏o, .˝e .obóz .ten .by∏ .g∏ównie .miejscem .
wi´êniów, . a . warunki . egzystencji . w . obozie . dodatkowo . zwi´ksza∏y . zag∏ady .˚ydów, .natomiast .48% .respondentów .przychyli∏a .si´ .do .zdania, .˝e .
7
ÊmiertelnoÊç . .Ci´˝ko .chorych .wi´êniów .zazwyczaj .skazywano .na .Êmierç . by∏o .to .miejsce .m´czeƒstwa .wielu .narodów . .Jak .to .koresponduje .z .faktem, .
podczas .selekcji .w .obozowych .szpitalach . ˝e .bli .sko .90 .% .ofiar .Au .schwitz-Bir .ke .nau .by .∏o .˚y .da .mi, .na .to .miast .po .zo .sta .∏e .
● . .obozy . zag∏ady . – . osoby . przywo˝one . do . obozu . by∏y . mordowane . 10% .to .g∏ów .nie .Po .la .cy, .Cy .ga .nie .i .jeƒ .cy .ra .dziec .cy? .Je .˝e .li .tak .wy .biór .cza .jest .
w .kilkadziesiàt .minut .po .przybyciu . .Przy .˝yciu .utrzymywano .jedynie . wie .dza .o .naj .bar .dziej .zna .nym .obo .zie .na .zi .stow .skim, .to .jak .przed .sta .wia .si´ .ona .
okreÊlonà .liczb´ .wi´êniów, .których .praca .by∏a .niezb´dna .do .funkc- w .sto .sun .ku .do .oÊrod .ków .w .Che∏m .nie, .Be∏˝ .cu, .So .bi .bo .rze .i .Tre .blin .ce? .Nie .ste-
3
jonowania .oÊrodka . ty, .nie .prze .pro .wa .dzo .no .w .tej .kwe .stii .wia .ry .god .nych .ba .daƒ .opi .nii .pu .blicz .nej, .
jed .nak .mo .˝e .my .za .ry .zy .ko .waç .twier .dze .nie, .˝e .wie .dza .ta .jest .nie .wiel .ka . .Symp-
OczywiÊcie .jest .to .opis .szalenie .uproszczony, .np . .dla .˚ydów .ka˝dy .obóz . to .ma .tycz .nym .ob .ja .wem .igno .ran .cji .w .sto .sun .ku .do .za .gad .nie .nia .oboz .ów .za .g∏a-
pr´dzej .czy .póêniej .móg∏ .si´ .staç .obozem .Êmierci .– .byli .oni .traktowani .wyjàt- dy .by∏ .przy .pa .dek, .kie .dy .to .w .po .pu .larn .ym .te .le .tur .nie .ju .„Va .ba .nque” .na .za .da-
kowo .brutalnie .nawet .w .obozach .pracy . .W .takich .miejscach .jak .Brzezinka . ne .py .ta .nie: .„Ja .ki .obóz .Êmier .ci .sta∏ .si´ .ostat .nià .sta .cjà .miesz .kaƒ .ców .get .ta .
czy .Majdanek, .które .formalnie .by∏y .obozami .koncentracyjnymi, .zainsta- war .szaw .skie .go?” .˝a .den, .spo .Êród .skàd .inàd .ro .ze .zna .jà .cych .si´ .w .kwe .stiach . .
8
lowano .urzàdzenia .masowej .zag∏ady .– .by∏y .to .dwa .wyjàtki, .gdzie .transporty . hi .sto .rycz .nych .uczest .ni .ków, .nie .po .tra .fi∏ .zna .leêç .od .po .wie .dzi .
16 17