müzikal algı ve deşifrede gestalt yaklaşımı

12 Pages·2017·1.24 MB·Turkish

The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science
Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS7132
Number: 61 , p. 25-36, Autumn III 2017
Yayın Süreci / Publication Process
Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date
15.06.2017 20.11.2017

MÜZİKAL ALGI VE DEŞİFREDE GESTALT YAKLAŞIMI
GESTALT APPROACH ON MUSICAL PERCEPTION AND
MUSICAL SIGHT-READING
Yrd. Doç. Dr. Erdem Çağlar
ORCID ID: orcid.org/0000-0003-3465-4515
Ondokuz Mayıs Üniversitesi Müzik Öğretmenliği Anabilim Dalı
Doç. Fatih Akbulut
ORCID ID: orcid.org/0000-0002-1343-4882
Ondokuz Mayıs Üniversitesi Devlet Konservatuvarı

Öz
Bu makalede, bilişsel psikolojik yaklaşımlardan gestalt yaklaşımının müzik ala-
nındaki işleyişi ele alınmış; konu ile ilgili verilerin toplanmasında kaynak taraması yapı-
larak betimsel araştırma yöntemi uygulanmıştır. Algısal bütünlük temeline dayalı bu
yaklaşımın başlıca prensiplerinin müzikal sentaks (söz dizimi) ile doğrudan bağlantıları
ortaya çıkarılmaya ve deşifre becerisindeki yapılandırma alanlarıyla ilişkilendirilmeye
çalışılmıştır. Bu doğrultuda çeşitli kaynaklar incelenip değerlendirilmiş, örnekler su-
nulmuştur.
İncelenen örnekler neticesinde şekil-zemin, yakınlık, benzerlik, ortak yön, sade-
lik, gruplama ve tamamlama ilkelerinin müzik alanında da etkin olarak yer aldığı, bu
bağlamda notasyon üzerinde okuyucunun bilişsel algılamasına yönelik düzenlemelerin
var olduğu anlaşılmaktadır. Gestalt yaklaşımının şekil-zemin prensibi ile tema, eşlik ve
ritmik yapı arasındaki ilişki; gruplama prensibi ile melodik, armonik ya da ritmik grup-
ların algılanması anlaşılmaktadır. Yakınlık, benzerlik, tamamlama, ortak yön ve sadelik
prensipleri ise eserlerin dönemsel veya yapısal özelliklerinin çözümlenmesinde etkin
olarak rol oynamaktadır. Bütün bu prensipler, icracının deşifre (müzikal ilk okuma)
aşamasında çözümleme yaparak yorumladığı eserin algılanmasında büyük bir önem ta-
şımaktadır.
Taranan çeşitli kaynaklarda da bu doğrultuda düşünceler olduğu görülmekte-
dir. Gestalt yaklaşımı ve temel prensiplerini müzik ile ilişkilendirmenin, müzikal algımı-
zı, müziği oluşturan taslağı, bu taslak içerisinde yer alan metrik ve tonal ögelerin oluş-
turduğu ritmik, melodik ve armonik yapıları ve aralarındaki anlam ilişkisini görme yö-
nünde geliştireceği düşünülmektedir. Bu tümel yaklaşım genel anlamda müzikal ilk
okumada ögelerin değil, anlamlandırılmış yapıların süreçlendirilmesi anlayışını kazan-
dırmaktadır.
26
Erdem Çağlar & Fatih Akbulut

Anahtar Kelimeler: Gestalt, Deşifre, Metrik Öge, Tonal Öge, Yapılandırma,
Müzikal Sentaks

Abstract
In this article, the functioning of gestalt approach, one of the cognitive psycho-
logical approaches in music field, has been taken in hand and a descriptive method has
been applied through resource scan for the data aggregation about the subject. A connec-
tion between the gestalt fundamental principles and musical syntax has been tried to be
established and this connection has been associated with the configuration fields of
sight-reading abilitiy. Various resourches have been reviwed and assessed and some ex-
amples have been presented in this direction.
As a result of examined samples, it has been understood that the laws of figure-
ground, proximity, similarity, common direction, simplicity, closure and grouping is ef-
fectively taken place in music and therefore, the presence of the arrangements based on
the cognitive perception of the reader on notation. The figure-ground principle provides
the understanding of the relationship between musical theme, accompaniment and
rhythmic structure while the other principles aforementioned assume an active role to
define the periodical and structural features of a musical piece.
There seems to be the confirming opinions in this direction by the scanned re-
sourches. It is believed that the association of gestalt principles with music will progress
the musical perception in the direction of seeing the outline of the music and the rhyth-
mic, melodic, harmonic structures which isconstituted by the metric and tonal units and
in the direction of seeing the meaningful relationship between this structures. Also it is
believed that this integral approach will provide the acquirement about the understand-
ing of structural process of written music while reading at first sight.
Keywords: Gestalt, Sight-Reading, Metrical Unit, Tonal Unit, Configuration,
Musical Syntax

1. Giriş duyma, besteci ile benzer duygular hissetme
Kendimizi ifade etme, olayları veya veya günlük yaşamımıza bağlı ruh hallerimiz
düşünceleri diğer insanlara aktarma ve bu ile müzikal yorumlara yansıyabilmektedir.
aktarma sırasında hissedilen duyguların pay- Müziğin fizyolojik ve teknik olguları, ruh
laşımı, insan varolageldiğinden beri bir ihti- hallerimiz ve anlatıma dönüştürdüğümüz
yaç olarak göze çarpmaktadır. Duygu ve dü- müzik materyali arasındaki vasıtalardır; dola-
şüncelerin en güzel yansımalarından biri olan yısıyla psikolojik durumumuzun, üzerlerinde
müzik, insan ve insanın toplumsal yaşamdaki önemli bir etkisi olduğu söylenebilir. Bu açı-
ihtiyaçları ile ilgilenen psikoloji ve sosyoloji dan bakıldığında; psikolojik yaklaşımların,
gibi bilimlerle yakından ilişkilidir. özellikle de algı psikolojisi yaklaşımlarının
Müziğin fizyolojik ve psikolojik bo- müzik sanatı içinde anlam bulabildiğini söy-
yutları bulunmaktadır. Anatomik yapı, buna lemek doğru olacaktır.
bağlı kas hareketi ve duyu organlarının algı- 1900’lü yılların başında psikoloji, fel-
sal hassasiyeti gibi kavramlar müziği, fizyolo- sefeden ayrılarak çeşitli yaklaşımlar yaratmış-
jik bir olgu olarak göstermektedir. Teknik tır. Psikoloji bilimi yapısalcılık, işlevselcilik,
boyutu daha çok mekanik olarak düşünül- davranışçılık gibi akımlarla insan davranışla-
mekte, müzikal sentaks ve buna bağlı motor rını ve düşüncelerini incelemeye çalışmıştır.
becerinin korelasyonu gibi durmaktadır. Öte Her öğenin bir duyum olarak algılanması
yandan duyguların müzikaliteye yansıması gerektiğini düşünen yapısalcılar karmaşık
ise psikolojik bir olgu olarak göze çarpmakta- zihinsel yaşantıların, bütünün öğelerine ve
dır. Psikolojik durumumuz, esere yakınlık bileşimlerine bakarak açıklanabileceğini dü-
Müzikal Algı ve Deşifrede Gestalt Yaklaşımı 27

şünmüşlerdir. Özellikle içebakış yöntemini da çizgi sayısını gruplayarak belirleyebilir;
benimsemişlerdir. Bunun gibi James ve benzerlik ilkesi ile algı daha etken hale getiri-
Dewey de işlevselcilik okulu ile 1800’lerin lebilir, çünkü algılanan nesnelerdeki renk ve
sonunda psikolojiye farklı bir bakış açısı ge- şekil benzerlikleri kalıp olarak dikkat çekerler.
tirmiştir. İşlevselciler, çevrenin ve zihnin Belirsiz şekilleri görmede, birey bir defada
uyumu ile ilgilenmiştir. Watson ise, 1900’lerin yalnızca bir birim ya da bir bütün ayırt edebi-
başında davranışçılığı geliştirerek içebakışı lir. Bu araştırmacılar, gestalt yaklaşımının
reddetmiş ve sadece davranışın değerlendi- işitsel analoglarına da dikkat çekmişlerdir.
rilmesi gerektiğini iddia etmiştir. 1900’lerin Koffka, ses perdeleri arasındaki ilişkinin,
başında Almanya’da Gestalt Okulu ortaya mevcut ses perdesinin kendisinden daha
çıkmış, diğer okulların parçacı yaklaşımını önemli olduğunu gözlemlemiştir. Ehrenfels,
eleştirerek bütüncül psikolojiyi savunmuşlar- bir melodinin, farklı bir tona göçürülse dahi,
dır. Bu yaklaşıma göre davranışlar öğeler kimliğini, bütün bir birim olarak koruduğunu
arasındaki ilişkilerle ve bütüne göre açıklana- gözlemlemiştir. Max Wertheimer, 1923 yılında
bilir.“Bütün parçalarının toplamından fazladır” müzikal gruplamalar üzerinde çalışmaya
(Morgan, 2006: 4). başlamış ve sonra da şunu yazmıştır:
Gestalt ilk bilişsel öğrenme kuramı- “Yapısal ihlallere uğramamış melodiler
dır. 1912 yılında Almanya’da Wertheimer ile kolaylıkla göçürülebilmektedirler. Anlam ifade
başlamış, daha sonra onunla birlikte Koffka etmeyen ses bileşimlerini hatırlayabilmek oldukça
ve Köhler’in çalışmalarıyla geliştirilmiştir. zordur. Bu nedenle de, bu tür bir materyali anlam-
Köhler, izomorfik kuramı geliştirerek evrenin lı bir yapıya dönüştürme yönünde bir meyil söz
bütün yapılarının dengeye ve uyuma yönel- konusudur” (Blackburn.1985: 21).
diğini, insanın da bu arayışta olduğunu söy- Psikoloji, biyoloji, semiotikler ve mü-
lemiştir. Ayrı parçaların bütün oluşturmasına zik alanlarındaki içgörüleri bir araya getirme
“gestalt” denmektedir. Algılarımızda dünya konusunda disiplinlerarası çalışmalar yapan
parçalar halinde değil, bir bütündür (Yıldırım, günümüz araştırmacılarından Mark Reybro-
2015: 225). Parçaların birleşmesi anlamı ortaya uck, işitsel algı ve “gestalt” yaklaşımı ile olan
çıkartmaktadır. Bütünün tamamı algılandı- ilişkisini şu şekilde anlatır;
ğında uyarıcının gerçek yapısı anlaşılabilmek- “Becerikli bir algı ve eğitimli bir dinleme
tedir. soyutlanmış varlıklarla ilgilenmek yerine, onların
Gestalt algı kuramına göre, uyarılma yapılar içindeki organizasyonu ve yapılandırılması
sonucu duyusal bilgi nesneye dönüştürül- ile ilgilenir. Gestalt psikolojisinin gruplama feno-
mektedir. Algı sonucu nesneler, örgütleyici meni organizasyonel prensipler, bilgi edinme,
eğilimler olarak adlandırılan bilişsel süreç ile sınıflandırma, planlama ve soyutlama açılarından
anlamlandırılmaktadır. formüle edilebilir. Bu formülizasyon statik olmak-
2. Gestalt ve Müzik tan çok dinamiktir” (Reybrouck ,1997: 59).
19. yüzyıl başlarında tümdengelim Amerikalı besteci ve müzik teorisyeni
yöntemini savunanlar, Gestalt psikologları- James Tenney ile yine Amerikalı besteci gita-
nın, yirminci yüzyılın ilk yarısında yaptıkları rist ve mandolinist olan Larry Polansky’e göre
çalışmalar ile desteklenmişlerdir. Kohler, ise müzikal algı;
Koffka, Ehrenfels ve Wertheimar’ın çalışmala- “Bir müzisyen için, bir müzik parçası,
rı görsel algıda kısımlara ayırma (göz ve bey- anlamsız ses akışı olmaktan ziyade; ses, motif,
nin, uyaranı kalıplar ile ilişkilendirilmeleri ya cümle, pasaj, kesit, devinim ve zaman aralıklarının
da gruplama aracılığı ile algılaması) ile ilgili- hiyerarşik bir biçimde düzenlendikleri bir örgü ya
dir. Yakınlık ilkesi aracılığı ile birey, nokta ya da ağdır. Bu ağın algısal sınırları, oluşturulduğu
28
Erdem Çağlar & Fatih Akbulut

seslerin ve ses yapılandırmalarının doğası ile belir- ler, “pragnanz kanunu”nun alt kanunlarıdır-
lenir” (Tenney&Polansky,1980: 205)” şeklinde lar. Bu kanunlar insan algısının, dünyayı öge
tarif edilir. grupları halinde görme eğilimini tarif eder.
Kulak, müziği oluşturan melodik ve 1.Yakınlık ilkesi: Ögeler, zaman ve ze-
armonik ögeleri, metrik ve ritmik kurallarla min üzerinde yakınlığa göre gruplandırılırlar.
belirlenmiş bir hat üzerine inşaa edilmiş en- 2.Benzerlik ilkesi: Objeler ve olaylar, tı-
tegre bütünler halinde özümser. Ögelerin nı, renk ve şekil gibi aynı öz niteliklerle grup-
entegrasyonu armonik belirleyicilerin kontro- landırılırlar
lü altındadır (Lissa, 1965: 274). 3.Ortak Yön ilkesi: Ögeler, ekstrapole
Yukarıdaki söylemden yola çıkarak (tahmin etme, anlam çıkarma) edilmiş tamam-
denilebilir ki; bir müzik eseri, kendisini oluş- lamaya göre gruplandırılırlar.
turan melodik, armonik ve ritmik ögelerin 4.Sadelik İlkesi: Bilgi, pürüzsüzlük, si-
yapılandırılmış enformasyon blokları halinde metri ve düzenlilik tercihine göre gruplandırı-
algılanması ile anlamlandırılabilmektedir. Bu lır.
bağlamda algısal açıdan melodi, ses perdele- Gestalt düşüncesi, bağımsız parçala-
rinin; armoni akor bloklarının; ritim ise metrik rın ya da elementlerin bütüne katkı sağlaması
birimlerin gruplandırılarak anlamlı yapılara fikri üzerine kurgulanır. Ancak bu bütün,
dönüştürüldüğü şekil hareketleri olarak ta- katkı sağlayan parçaların toplamından daha
nımlanabilir. Dolayısı ile yapıyı meydana farklı ya da daha büyüktür. Pragnanz pren-
getiren parçacıkların (melodide ses perdeleri, siplerini ihlal eden her yazıt, icracının algısal
armonide akorlar, ritimde metrik birimler) düzen farkındalığını engeller (Zentz, 1992:
müzikal bütün içerisindeki konumlarından 33).
ziyade aralarındaki ilişki önemlidir. 2.1. Gestalt Prensipleri ve Müzikal
Gestalt teorisi müzik eğitimcilerine Algıya Yansımaları
insan algısındaki fenomeni açıklamaya çalışa- Müzikal algı içerisinde bazı pragnanz
rak değerli bir malzeme sunar. Bu teori eği- prensipleri gözlemlenebilmektedir. Aşağıda
timcinin, öğrenmenin temel ögelerinin doğal en etkin görülen ilkeler ve bu ilkelerin müzi-
eğilimde saklı olduğunun farkına varmasını kal örneklemeleri yer almaktadır.
sağlar. Keith Swanwick’e göre gestalt psikolo- 2.1.1. Şekil- Zemin Algısı:
jisi; duyusal bilginin, önceki tecrübelere daya- Şekil, zemine göre baskındır ve daha
lı olarak anlamlı bütünler halinde organize fazla göze çarpar. Bazen şeklin veya zeminin
edilmesidir. Müzik eğitim araştırmacıları durumuna göre bu ilişkinin birbirine yaklaş-
Rudolf E. Radocy ve J.David Boyle bilginin tığı veya yer değiştirdiği durumlar olabilmek-
dört temel prensip çerçevesinde sezgisel ola- tedir. Şekil-zemin ilişkisi algı sırasında kendi-
rak organize edildiğini ileri sürer. Bu prensip- liğinden oluşmaktadır (Şekil 2.1.1.1).

Şekil.2.1.1.1
Müzikal Algı ve Deşifrede Gestalt Yaklaşımı 29

Müzikte de görsel algılara benzer du- lar, frekans açısından daha şiddetli ve ses
rumlar yaşanmaktadır. İşitsel algımız müzikal rengi açısından daha parlak olduğundan daha
sentaks içerisindeki bazı devinim yapılarını fazla dikkat çekebilmektedir. Bu sebeple or-
tema (şekil) olarak anlamlandırırken; bazıla- kestral bir yapıtta şekil olarak nitelendirilecek
rını da eşlik (zemin) olarak anlamlandırır. Ses yapılar çoğunlukla keman, flüt gibi tiz perde-
perdelerindeki tizlik ve peslik olguları, işlev- lere sahip çalgılar tarafından seslendirilirler.
sel açıdan akorlardaki gerilim-çözülüm ve Zemin algısında eşlik durumundaki
stabilite olguları, metrik yapılardaki değişken- parti veya partiler eserin altyapısını oluştura-
lik ve durağanlık seviyesi şekil-zemin algısın- rak şeklin müzikal akışını destekleyen duyuş-
daki geçişleri etkileyebilmektedir. Örneğin tiz sal bir fon gibi hareket edebilmektedir (Şekil
perde aralıklarının oluşturduğu melodik yapı- 2.1.1.2 ve Şekil 2.1.1.3).

Şekil

Zemin
Şekil 2.1.1.2.

Şekil

Zemin
Şekil 2.1.1.3.

Özellikle füg, prelüd gibi polifonik ilişkisinde değişimlere yol açabilmektedir
eserlerde temalar partiler arasında sıkça yer (Şekil 2.1.1.4.).
değiştirebilmekte, bu durum da şekil–zemin
30
Erdem Çağlar & Fatih Akbulut

Şekil Zemin Şekil

Zemin
Şekil Zemin

Şekil 2.1.1.4.

2.1.2. Gruplama lanılarak nesnelerde benzerlikler, şekil oluş-
Becerikli bir algı ve eğitimli bir din- turma veya devamlılık durumudur. Benzer
leme soyutlanmış varlıklarla ilgilenmek yeri- yapılar birarada görülür ve gruplanır. Örne-
ne, onların yapılar içindeki organizasyonu ile ğin birbirine yakın olan nesneler kendi içle-
ilgilenir. Gestalt psikolojisi’nin gruplama fe- rinde gruplanır. Dengeleme ise şekil oluştur-
nomeni organizasyonel prensipler, bilgi maya yöneliktir ve gördüğümüz parçalar
edinme, sınıflandırma, planlama ve soyutla- daha önce öğrendiğimiz bir nesneye benzi-
ma açılarından formüle edilebilir. Bu formüli- yorsa eğilimimiz bu parçaların o nesneyi oluş-
zasyon statik olmaktan çok dinamiktir. Bu turacak biçimde bir araya getirilmesi yönünde
bağlamda müzik, bütünlük, organizasyon ve olacaktır. Devamlılıkta ise aynı yönde hareket
teoloji aracılığı ile karakterize edilen dinamik eden veya birbirini takip eden parçalar bütü-
bir sistemdir (Reybrouck, 1997: 2). nün algılanmasında beraber görülmektedir.
Gruplama çeşitli ipuçlarından yarar-

Şekil 2.1.2.1.

Zamansal Gestalt algısı, birkaç kay- ve armonik olarak üçe ayırabiliriz.
naşma ve ayrışma faktörü ile belirlenmekte- Ritmik Gruplama:
dir. Bu faktörlerin en önemlileri, yakınlık ve Gruplamanın müziğe yansımasında
benzerliktir (Tenney&Polansky, 1980: 208). ilk göze çarpan ritmik yapılardır. Nota yazı-
Yine müzikal bölütlemede de çoğu model, bir mında vuruş (ing:pulse) sayısına göre metrik
eserin alt seviye gruplandırma yapısını ön- gruplamalar zaten yapılmakta, benzer ya da
görmek için Gestalt’ın yakınlık ve benzerlik aynı süre değerlerine sahip metrik birimler
prensiplerini kullanır (Bod, 2002: 27). Müzik gruplandırılarak okuma kolaylığına olanak
içerisinde gruplama ilkesini, ritmik, melodik sağlanmaktadır. Metrik grupların vuruşlar
Müzikal Algı ve Deşifrede Gestalt Yaklaşımı 31

içerisindeki değerleri sayısal olarak belirtile- gösterilerek çalma hızları belirlenmektedir
rek (üçleme, beşleme, altılama vb.) icracıya (Şekil 2.1.2.2).
bildirilmektedir. Bu değerler aynı öbek içinde

Şekil 2.1.2.2.

Yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi üçlüler halinde dikey düzlem üzerinde grup-
notalar, performansçı, tüm bir vuruşu kapsa- landırılarak akorları oluştururlar. Akorlar
yan nota kümeleri görebilsin diye, vuruşa belirli bir ton merkezi etrafında organize edi-
göre çizgiler ile birleştirilirler. Böylece notalar, lirler ve bu merkeze olan eğilimleri (durağan-
vuruşun bir kısmına denk gelen bireysel öge- lık, gerilim, çözülme) doğrultusunda katego-
ler gibi görülmezler (yakınlık ilkesi). Belirgin rize edilirler. Akorların oluşturdukları devi-
olmak için eşit aralıklarla organize edilirler nimler tonal açıdan gruplandırılırlar; örneğin;
(pragnanz/sadelik ilkesi). Sap yönleri, ses II-V-I, IV-V-I vb. Üzerine inşaa edildikleri
alanı içindeki benzerlikleri belirlemeye yar- ritmik yapı da bu noktada önemli bir rol üst-
dımcı olur. lenir. Aynı ritmik ve tonal yapıya sahip akor
Armonik Gruplama: devinimleri aynı grup içerisinde görülürler
Ses perdeleri kalından inceye doğru (Şekil 2.1.2.3).

Şekil 2.1.2.3.

Notasyonda, partiler, aralarındaki Melodik gruplama:
ilişki müziğin herhangi bir noktasında belir- Melodik gruplama motif ve müzik
lensin diye dikey olarak hizalanmıştır (prag- cümlelerinde ön plana çıkmaktadır. Bir motif
nanz/yakınlık ve sadelik ilkesi) (Zentz,1992: içinde yer alan sesler bir bütün olarak algı-
34). lanmaktadır. Motifler cümleleri, cümleler
32
Erdem Çağlar & Fatih Akbulut

dönemleri veya periyodları oluşturmaktadır. gruplama seviyesi artmaktadır (Şekil 2.1.2.4).
Eserin biçimsel yapısı ve bölüm sayısına göre

Şekil 2.1.2.4.

Ölçüler, tutarlılığı sağlamak ve cümle nin bütün olarak algılanması olarak tarif edi-
yönünü göstermek amacı ile tek bir hat üze- lebilir. Kopuk çizgiler veya noktalı resimler
rinde yazılır (pragnanz/ortak yön ilkesi) gördüğümüzde boşluklar, zihnimizde bir
(Zentz, 1992: 34). şekil oluşturarak tamamlanmaktadır (Şekil
2.1.3. Tamamlama 3.1.3.1). Böylelikle bazı parçaları eksik nesne-
Uyarıcılardaki boşlukların zihinsel lerin bütününü hayal edebilmekteyiz.
olarak tamamlanarak örgütlenmesi ve nesne-

T RKİYE NSAN

Şekil 3.1.3.1.

Müzik performansı bir süreç duru- notaların ilk okumasına müzikal deşifre den-
mudur. Bir zaman diliminden başka bir za- mektedir. Bu ilk okumanın özellikle eserin
man dilimine gerçekleşen bu eylem zaman dönem özellikleri, biçimsel durumu veya
içerisinde dağılım halindedir. Yeni gelecek karakterine bağlı olarak tahminlerde buluna-
müziksel fikirler performans sanatçısıyla rak yapılması seslendirilen eseri kolaylaştıra-
senkronize halde duyulabilmektedir. Sanatçı caktır. Bu bağlamda tamamlama, sürece bağlı
ve dinleyici arasında anlık paylaşımlar ger- müzikal aktivitelerde sıkça kullanılmaktadır
çekleşmektedir. Fakat çoğunlukla sanatçı çal- (Şekil 3.1.3.2).
dığı eseri önceden bilmektedir. Bilinmeyen

Şekil 3.1.3.2.
Müzikal Algı ve Deşifrede Gestalt Yaklaşımı 33

Müzikal tamamlama aynı zamanda, dans noktalarında da söz konusudur. Eğitimli
belirli bir tonal yapı içerisinde yer alan akor- bir kulak, belirli bir tonal merkez etrafında
larda varolmayan eksik seslerde de gerçekle- organize edilmiş ses grupları aracılığı ile dahi
şebilmektedir. Örneğin la minor dizisi içeri- kadansı oluşturan akor kalıplarını duyabil-
sinde yazılmış bir eserde la-mi sesleri arasın- mektedir (Şekil 3.1.3.3). Örneğin yine la minor
da do naturel sesi tonal yapıya bağlı olarak tonunda la re mi seslerini tek tek duyan bir
bulunmaktadır. Seslendirilen la-mi ya da la- müzisyen la sesinde la minor, re sesinde re
do aralığı, la minor akoru olan “la-do-mi” minor, mi sesinde ise mi major akorlarını
beşli akorunun bölütleri olarak algılanabile- tamamlayabilecektir.
cektir. Aynı durum müzikal bir yapıtın ka-

Şekil 3.1.3.3.

2.1.4. Algıda Seçicilik 3. Deşifre, Yapılandırma ve Gestalt
Büyüklük, hareket, parlaklık, şiddet, Genel anlamda deşifre, yazılı bir mü-
algılayıcının durumu, geçmiş ve inanç-tutum ziğin eş zamanlı olarak işitsel ve görsel ilk
gibi özelliklere bağlı olarak nesneleri algıla- analizi ve bu analizin belirli bir süreç içerisin-
mada sıralama durumu varolabilmektedir. de uygun motor tepkiye dönüştürülmesi ola-
Daha büyük veya yakın nesneler, diğerlerine rak tarif edilebilir. Bu noktada, müziği oluştu-
göre parlak olan nesneler, daha şiddetli sesler ran ögelerin süreçlendirilmesinden ziyade;
diğer uyarıcılardan daha önce algılanmakta- öge gruplarının ilişkilendirilmesi ile oluşan
dır. Algılayıcının algılama esnasındaki koşul- anlamlandırılmış yapıların süreçlendirilmesi
ları, geçmiş yaşantısında öğrendikleri ve deşifre becerisinin geliştirilmesinde önemli bir
inançları ya da tutumları nesnenin algılanma- yer tutmaktadır.
sını değiştirebilmektedir. Görsel ve işitsel algı üzerine çalışan
Müzikte ise özellikle şiddet ve hareket gestaltçı psikologlar konuların, veri girişi
algıda seçicilik yaratmaktadır. Örneğin daha organize etmek koşulu ile görsel ve işitsel
şiddetli sesler önce duyulmakta, ani değişim- uyaranların her ikisini de işlediklerini göz-
ler algılamada öne geçmektedir. Durağan bir lemlemişlerdir. Bu veriler bireysel detaylar-
partiye koşut olarak seslendirilen hareketli bir dan ziyade, algılanan kalıplar, ilişkiler ve
parti dikkati daha fazla çekecektir. Eserin birimler halinde organize edilmektedirler
form (biçim) yapısına bağlı olarak dönemsel (Blackburn, 1985: 30).
özellikler ve algılayıcının beğeni durumu da Yazılı bir müziği oluşturan taslağı,
algıda seçiciliği arttırmaktadır. içerisinde yer alan nota öbeklerini ve bu öbek-
lerin birbirleriyle ilişkilendirilmelerinden
34
Erdem Çağlar & Fatih Akbulut

oluşan yapıları görme becerisi, çalgı üzerinde başarı sağlayacaktır.
müziği karşılayan parmak hareketlerinin bu İkinci olarak; uzman okuyucu müzik
bütüncül yaklaşımdan dolayı hafızada daha yapısı hakkında bilgi sahibi olur (Armoni,
kolay görselleştirilmesine, dolayısı ile yazılı kontrpuan, form). Bu tür bir gramer bilgisi,
müzik ile göz kontağının sürekliliğine olanak okuma sürecini bir kaç biçimde kolaylaştırır;
tanır. Uzman okuyucu her notaya odaklana- örneğin, müzisyen, müzikal pasajların sürek-
rak ilerlemez. Bu yaklaşım, çalgı ile yazılı liliğini öngörmeye yönelik bağlamları kul-
metin üzerindeki göz kontağı sürekliliğini lanmayı öğrenebilir. Böylece bilgi yoğunluğu
bozar. sürecini azaltır (Waters, Un-
Bazı araştırmacılar, nota öbekleri ve derwood&Findlay, 1997: 477). Deşifre yapar-
oluşturdukları kalıpları fark etmeye dayalı bir ken gestalt ilkelerinden tamamlama ilkesi ile
el-göz koordinasyonunun, deşifre becerisini yeni gelecek bölümler için, form ve armoni
kısıtlayan bilgi yoğunluğunu azalttığını savu- bilgileriyle tahmin yapmak, başarıyı arttırabi-
nurlar. Aynı zamanda deşifre becerisi yüksek lecek bir durum olarak görülmektedir.
müzisyenlerin, notaları birbiriyle ilişkilendi- Deşifre becerisi yüksek çalgıcılar,
rirken, yapısal gruplamanın ve melodik çizgi- notaları birleştirerek, bütüne ulaşmaktan zi-
lerde (taslak, anahat, iskelet) oluşturmanın yade, çalınan müziği oluşturan yapıyı baştan
avantajlarından faydalandıkları keşfedilmiştir görmektedirler.
(Lehmann&Ericcson, 1996: 5). Başarılı performansçıların notaya
İlk görüşte çalmaya dayalı bir per- odaklanmak yerine, önceki bilgilerine dayalı
formans, notasyonu ipucu olarak kullanarak olarak, nota sekanslarını tahmin ettikleri ya
kalıpları fark etme, uygun bir performans da anlamlandırdıkları görülmektedir (Leh-
planı oluşturma ve müziğin nasıl devam et- mann&Ericcson, 1996:5). Bu noktalardan ha-
mesi gerektiğine dair önsezi sahibi olma bece- reketle deşifreyi, notaya karşı nota bakış açı-
risine dayanır (Lehmann&Ericcson, 1996: 4). sından ziyade yapısal bir süreçlendirme bece-
Müzikal bir uyarı ya da işaretin bi- risi olarak algılamak doğru olacaktır.
lişşel sürece girebilmesi için, algılayıcının fark 4. Tartışma ve Sonuç
etmesi gereken noktalar şunlardır: Zihnimiz, olayları ve objeleri, oluştu-
1. Gruplama; metrik, tonal, armonik ruldukları ögeleri gruplayarak algılamaya ve
ve bunların bileşkeleri. bu grupları bilişşel süreç içerisinde, belirli bir
2. Önem hiyerarşisi; örneğin tonal zemin üzerinde ya da merkez etrafında hiye-
merkez. rarşik bir düzen içerisinde ilişkilendirmek
Bilişsel psikolojik açıdan deşifre, kaydı ile anlamlı yapılara dönüştürerek ka-
karmaşık bir uyarlama işidir. Bu karmaşık rakterize eder. Sembolleştirilmiş metrik ve ton
uyarlama işinin altında farklı türden süreç birimlerinin oluşturduğu müzik dilini oluştu-
becerileri yer alır. ran sentaks da, doğal olarak, tarihsel süreç
Birincisi; uzman okuyucu, bir tür içerisinde sosyal, kültürel ve teolojik faktörle-
algısal ya da kalıp farkındalığı becerisi kaza- rinde etkisi ile bu bütüncül yaklaşıma göre
nır. Bu beceri, müzikal doku içerisinde sıkça değişmiş ve gelişmiştir. Bu bağlamda yazılı
beliren müzikal yapılara yönelik seri ve dola- bir müziği oluşturan nota ve metrik birimleri,
yısıyla otomatik bir algı süreci sağlar. Becerik- belirli bir ton merkezi etrafında ve ritmik bir
li okuyucular, grupları ve müzikal olarak zemin üzerinde hiyerarşik bir düzen içerisin-
anlamlı öbekleri daha seri bir biçimde farke- de gruplamak ve bu öbekleri ilişkilendirerek
derler (Waters, Underwood&Findlay, 1997: anlamlı yapılara dönüştürme becerisi, bir
477). Parçadan ziyade bütün görmenin önemi yapbozun hedeflediği resmi görmek gibi mü-
burada ortaya açıkmaktadır. Belli gruplama zikal hedefin ortaya çıkmasını sağlayacaktır.
yöntemleri notasyon çözümlemesinde hız ve Bu bağlamda bütüncül yaklaşımlı gestalt algı