MÜZEKKÂ BAYRAK

327 Pages·2008·11.23 MB·Turkish

“MASALLAR” ADLI METİN ESASINDA BAŞKURT
TÜRKÇESİNDE FİİL

Hazırlayan: Müzekkâ BAYRAK
Danışman: Yrd.Doç.Dr. Çağrı ÖZDARENDELİ

Lisansüstü Eğitim, Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı,
Türk Dili Bilim Dalı için öngördüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak hazırlanmıştır.

Edirne
Trakya Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
2008
i
ÖN SÖZ

Orhun Abidelerinin Bilim dünyasına tanıtılmasıyla gelişmeye başlayan Türkoloji
araştırmaları, Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla yeni bir boyut kazanmıştır. Türk Lehçeleri
ana bir kökten geliştikleri sırada kimisi müstakil bir kol olarak (Yakutça gibi), kimisi de grup
olarak (Kıpçak, Oğuz vb.) ayrışmışlardır. Grup olanlar da günümüzde lehçelere
bölünmüşlerdir.
Türk lehçelerinin grupları arasında en fazla lehçeyi barındıran Kıpçak koludur.
Kazakça, Kırgızca, Nogayca, Karakalpakça, Kumukça, Tatarca, Karaçay-Balkarca gibi
lehçeler Kıpçak grubuna ait lehçelerdir.
Kuzeybatı ya da Kıpçak grubuna ait İdil-Ural sahasına giren lehçelerden bir tanesi de
Başkurtçadır. Başkurtça, esas olarak Rusya Federasyonuna bağlı olarak Başkurt Özerk
Cumhuriyetinde bunun yanında Tataristan’da olmak üzere 1989 sayımına göre 1.449.462 kişi
tarafından konuşulan, ancak Sovyet devriminden sonra yazı dili olabilen Türk
diyalektlerindendir.Başkurtça 1929'a kadar Arap, 1929'dan 1939'a kadar Latin alfabesiyle
yazılmıştır; 1939'dan beri de Kiril alfabesiyle yazılmaktadır.

Türk dilbilimi çalışmalarında önemli bir yer tutan ortak dil konusunun çözümü için
Türk Dillerinin tarihi seyir içinde gelişmeleri, diğer dillerle etkileşimleri önem arz etmektedir.
Türk dili gelişimi içerisinde lehçeler gelişirken esasta Türk dilinin tipolojisi etrafında
şekillenirler. Başkurt Türkçesi de Kıpçak kolu içerisinde gelişirken diğer lehçelerden ayrı bazı
özellikler kazanmıştır. Başkurt Türkçesinin ses bilgisi, şekil bilgisi, söz varlığı da bu dil
gelişimi sürecinden nasibini almıştır. Türk dilinin tarihi grameri karşılaştırılması durumunda
bütün lehçelerin tek tek olarak dil bilim özelliklerinin ortaya konması gerekmektedir. Türkiye
Türkolojisinde 1992 yılında SSCB’nin yıkılmasından sonra başlayan, bu bölgelerde
konuşulan Türk lehçeleri araştırmaları artmaya başlamıştır. Günümüze kadar yapılagelen
araştırmalarda bazı lehçelerin metinleri bakımından henüz yeteri kadar incelenmediği
görülmektedir. Bu bağlamda Başkurt Türkçesi üzerine yapılan çalışmaların da büyük önemi
vardır.

Biz bu çalışmamızda , Başkurt Türklerinin ,daha çok sözlü halk kültürünü yansıtan
Başkurtça metinlerden (Akıyattar / Masallar) yararlanarak Başkurt Türkçesinin fiil bahsinin
özelliklerini ortaya koymaya çalıştık .
ii

Çalışmamız , Başkurt Türkçesinin genel özellikleri, Başkurt Türkçesi’nin Kullanıldığı
Bölgeler , Başkurt Türkçesini konuşan Başkurt Türklerinin coğrafî yerleşim alanları ,Başkurt
Türkçesi’nin Türk Lehçeleri İçindeki yeri, Başkurt Türkçesinin fiil bahsinin İncelendiği
bölüm , sonuç bölümü,kaynakça, Transkripsiyonlu metin ve taranan orijinal metinden
ibarettir.

Çalışmalarım boyunca bana yardımcı olan , bu sahada çalışmam için beni yönlendiren
ve kaynak temininde yardımlarını esirgemeyen Oğuzhan DURMUŞ’a, çalışmalarımı
şekillendiren tez danışmanım Yard.Doç.Dr.Çağrı ÖZDARENDELİ’ye, bilgi tecrübe ve
tavsiyelerini esirgemeyen Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünün değerli öğretim üyelerine,
çalışmam boyunca özveri ile desteğini gördüğüm eşim Nermin BAYRAK’a , teşekkürlerimi
sunarım.

Müzekkâ BAYRAK
Edirne
iii
Hazırlayan: Müzekkâ BAYRAK
Tezin Adı: “Masallar” Adlı Metin Esasında Başkurt Türkçesinde Fiil

ÖZET

Çalışmamızın konusunu Kuzeybatı ya da Kıpçak grubuna ait İdil-Ural sahasına giren
lehçelerden bir tanesi olan Başkurt Türkçesinin fiil bahsi oluşturmaktadır. Çalışmamızda,
Başkurt Türklerinin, daha çok sözlü halk kültürünü yansıtan Başkurtça metinlerden
(Akıyattar/Masallar) yararlanılarak Başkurt Türkçesinin fiil bahsinin özellikleri ortaya
konulmaya çalışılmıştır.

Çalışmamızın “Giriş” bölümünde Başkurtlar, Başkurt Türkçesi’nin Kullanıldığı
Bölgeler ve Başkurt Türkçesi’nin Türk Lehçeleri İçindeki yeri ile ilgili genel bilgiler
verilmiştir.

Tezimize esas teşkil eden inceleme kısmında metin esaslı yaptığımız fiil çalışması
örneklendirilmiş, fiil çekimlerindeki tüm şahısların çekimlerine ait örnekler verilmiştir.
Transkripsiyon bölümünde çalışmamıza esas teşkil eden Başkurt Türkçesi ile yazılmış,
(Akıyattar/Masallar) adlı metnin transkripsiyonu yapılmış, devamında transkripsiyonu
yapılan metnin orijinali eklenmiştir.

Sonuç bölümünde yaptığımız çalışma hakkında elde ettiğimiz genel veriler fonetik ve
morfolojik yönden değerlendirilmiştir.
Çalışmamızın esasını teşkil eden metinlerin daha iyi anlaşılabilmesi için çalışmamıza
sözlük eklenmiştir.
Son olarak da çalışmamızda, yararlandığımız kaynakları belirten kaynakça
bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Lehçe, Başkurt, Fiil, Fonetik, Morfolojik
iv
Prepared by: Müzekka BAYRAK
Name of the thesis:Verb in Baskurt Turkish on the Base of the Text ‘The Stories’

ABSTRACT

The subject of our study is based on the subject of verb in Baskurt Turkish which is
one of the dialects in Idil-Ural family’s North-west or Kipcak group. In our study, benefitting
the texts in Baskurt(Akıyattar/Stories) which reflect the oral folk culture of Baskurt Turks,the
subject of verb of Baskurt Turkish’s features are tried to be presented.

In the ‘Prologue’ of our study, general informations are given concerning the
Baskurts, the regions where Baskurt Turkish is used, and the place of Baskurt Turkish among
the other Turkish dialects.

In the part of the analysis which is fundamental to our thesis,the verb studying based
on the text is exemplified, and the examples are given relating to the inflexions of all the
personsin the verb inflexion.

In the part of the transcription,which is basic to our studying, the transcription of the
text of Akıyattar/Stories written in Baskurt Turkish is done ,following.the original of the text
whose transcription done is added.

In the part of the conclusion, the general data that we have about the study we have
made is evaluated in terms of phonetic and morphologic.

Dictionary is added to our study for better comprehension of the texts which is
fundamental to our study. Last, bibliography is available in our study that indicates the
sources we have made use of.

Key Words: Dialect, Baskurt, Verb, Phonetic, Morphologic.
v

İÇİNDEKİLER

Ön Söz i
Özet iii
Abstract iv
İçindekiler v
Transkripsiyon işaretleri vii
Kısaltmalar viii
Giriş
Başkurt Türkleri ve Başkurt Türkçesi’nin Kullanıldığı Bölgeler 1
Başkurt Türkçesi’nin Türk Lehçeleri İçindeki Yeri 5
İnceleme
Fiillerin Yapısı 10
Kök halinde fiiller 10
Türemiş fiiller 10
İsimden Fiil Türeten ekler 10
Fiilden Fiil Türeten Ekler 12
Birleşik Filler 14
Fiil+Fiil Şeklinde Olan Birleşik Fiiller 14
İsim+Fiil Şeklinde Olan Birleşik Fiiller 16
Fiil Çekimi 17
Şahıs ekleri 17
İyelik Kökenli Şahıs Ekleri 17
Zamir Kökenli Şahıs Ekleri 17
Emir Kökenli Şahıs Ekleri 18
Şekil ve Zaman Ekleri 18
Bildirme Kipleri 18
Geniş Zaman 18
Şimdiki Zaman 22
Gelecek Zaman 26
Görülen Geçmiş Zaman 28
Öğrenilen Geçmiş Zaman 32
Tasarlama Kipleri 36
Emir Kipi 36
İstek Kipi 38
Şart Kipi 41
Gereklilik Kipi 44
Ek-Fiil Çekimi 46
Ek-fiil geniş zaman çekimi 46
Ek-Fiil görülen geçmiş zaman çekimi 46
Ek-Fiil öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi 47
Ek-Fiil şart Çekimi 49
Ek-Fiil olumsuz çekimi 49
Ek-Fiil soru Çekimi 49
Fiillerin Birleşik Çekimleri 50
Hikaye Birleşik Çekim 50
Şimdiki Zamanın Hikayesi 50
Geniş Zamanın Hikayesi 51
vi
Gelecek Zamanın Hikayesi 53
Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikayesi 54
İstek Kipinin Hikayesi 55
Gereklilik Kipinin Hikayesi 56
Rivayet Birleşik Çekim 57
Şimdiki Zamanın Rivayeti 57
Geniş Zamanın Rivayeti 58
Gelecek Zamanın Rivayeti 58
Öğrenilen Geçmiş Zamanın Rivayeti 59
İstek Kipinin Rivayeti 59
Gereklilik Kipinin Rivayeti 60
Şart Birleşik Çekim 60
Şimdiki Zamanın Şartı 60
Geniş Zamanın Şartı 61
Gelecek Zamanın Şartı 61
Görülen Geçmiş Zamanın Şartı 62
Gereklilik Kipinin Şartı 62
Sıfat-Fiiler 62
-ġan/-gän; -ḳan/ -kän 63
-ahı,-ähe 64
-asaḳ,-äsäk 64
-r,-ar,-er 64
-maẟ,-meẟ 65
-wsı,-ıwsı,-ewse,-owso,-öwsö 65
Zarf-Fiiller 66
-a,-ä,-y 66
-araḳ,-eräk,-ıraḳ,äräk 66
-ġanda,- gändä 67
-ġansa,- ġansı,- gänsä,- ḳansı,-känsä 67
-ġas,-gäs;- ḳas, käs 68
-mayınsa, -mäyеnsä 69
-ıp,-ep,-op,-öp 69
İsim-Fiiller 70
-mak,-mek 70
-ma,-me 70
-maẟḳa ,-mäẟkä 71
-w,-ıw,-ew,-ow,-öw 71
-ırġa,-rgä 71
-ş-ış,-eş,-oş,-öş 72
Sonuç 73
Metnin Transkripsiyonu 77
Orijinal Metin 166
Sözlük 298
Kaynakça 316
vii

Transkripsiyon Harfleri: ALFABE / АЛФАВИТ

Başkurt Alfabesi Çeviri Yazısı Başkurt Alfabesi Çeviri Yazısı
Büyük Küçük Büyük Küçük Büyük Küçük Büyük Küçük

A a A a Ө ө Ö ö

Б б B b П п P p

В в V v P p R r

Г г G g C c S s

Ғ ғ Ġ ġ Ç ç ‘ ẟ

Д д D d T т T t

Ҙ ҙ £  У у U (W) u(w)diftong

E e Í(yí) í (yí) Ү ү Ü ü

Ё Ё Yo yo Ф ф F f

Ж ж J j Х х Ḫ ḫ

З з Z z һ h H h

И и İ i Ц ц Ts ts

Й й Y y Ч ч Ç ç

К к K k Ш ш Ş ş

» ĸ O o Щ щ Şç şç

Л л L l Ы ы I ı

М м M m Э э Ё ё

Н н N n Ә ә Ä ä

Ң ң Ñ ñ Ю ю Yu yu

O o O o Я я Ya ya
viii

KISALTMALAR

Bşk. : Başkurtça
bsk. : baskı
c. . cilt
çev. : çeviren,çevirmen
K.B. : Kültür Bakanlığı
s. : sayfa
S : sayı
ş. : şahıs
Ø : eksiz
{ } : ek parantezi
Tat. : Tatarca
TDK. : Türk Dil Kurumu
TKAE : Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü
TTK. : Türk Tarih Kurumu
T.T. : Türkiye Türkçesi
vd. : ve diğerleri
vb. : ve benzeri
yay. : yayınları
yy. : yüzyıl
1
GİRİŞ

BAŞKURT TÜRKLERİ VE BAŞKURT TÜRKÇESİ’NİN KULLANILDIĞI
BÖLGELER

Başkurtlar, güney ve orta Urallarda , İşimbay (Belaya) ve Kama nehirleri
arasındaki Asya ile Avrupa’nın birleştiği coğrafi bölgede yaşamaktadırlar.Başkurt
Türklerinin 1989 sayımına göre toplam nüfusu 1.449.462’dir. Bugün Başkurtların
nüfusunun 4.000.000 civarlarında olduğu tahmin edilmektedir. Başkurtların % 60’ı
kendi cumhuriyetlerinde, % 33’ ü Rusya Federasyonuna bağlı diğer cumhuriyetlerde
yaşamaktadır.

Başkurdistan Cumhuriyetinin başkenti bir sanayi ve endüstri merkezi olan Ufa
şehridir. 143.600 kilometrekare olan yüzölçümü ile İdil-Ural bölgesi Türk
Cumhuriyetleri arasında en geniş alana sahiptir. İdari yapı olarak beş eyaletten (Ufa,
Sterlitamak, Şimbay, Sibay, Belebey) ve 17 şehirden oluşmaktadır.
Başkurt Türkleri ile ilgili ilk bilgilere Arap kaynaklarında rastlanmaktadır. Ebu
zahid El-Balhî, X.yüzyılın ilk yarısında Başkurdistan’a gelerek yaşadıklarını ve
gördüklerini ayrıntılı bir şekilde yazıya geçirmiştir.Yine Avrupalı gezginler
plano,karpini ve Vilhem Rubruk’da Başkurt Türkleri ile ilgili bilgiler
vermektedir.XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda da bir çok eserde Başkurtlar ile ilgili bilgilere
rastlanmaktadır.1
Başkurt isminin nereden geldiği ile ilgili çeşitli rivayetler mevcuttur. Zeki Velidî
TOGAN’a göre Başkurt kelimesi; Başkırt (Başgurt) Beş-Ogurlar manasınadır; fakat
Iran efsanelerinde, Hazar denizi güneyinde Gurksar/Kurtbaş isminde bir kavim
yaşadığı hakkındaki rivayet, bu ismin üzerinde yapılan Kurt-Baş/Baş-Kurt
etimolojisinin çok eski olduğunu göstermektedir.2

1 Sergey İvanoviç Rudenko,(2001):Başkurtlar,(çev.Roza-İklil Kurban),Kömen yay,Konya.
2 Zeki Velidî Togan,(1993):İslâm Ansiklopedisi, Başkırt maddesi.,c.2,İstanbul;s.328-332.