Mütareke Döneminde Osmanlı Kamuoyunda Amerikan İmgesi ve Tesiri

235 Pages·2008·1.68 MB·Turkish

T.C.

İstanbul Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü

Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi

Mütareke Döneminde Osmanlı Kamuoyunda Amerikan
İmgesi ve Tesiri (Eylül 1918-Mayıs 1919)

Sırrı Emrah Üçer

2501040506

Tez Danışmanı:
Yard. Doç. Dr. Mehmet Ö. Alkan

İstanbul 2008
ÖZ

TEZ BAŞLIĞI:
“MÜTAREKE DÖNEMİNDE OSMANLI KAMUOYUNDA AMERİKAN İMGESİ
VE TESİRİ (EYLÜL 1918-MAYIS 1919)”
YAZAN:

SIRRI EMRAH ÜÇER

Bu çalışma Eylül 1918 ile Mayıs 1919 arasındaki dönemde, Osmanlı kamuoyu
üzerindeki Amerikan tesirini incelemektedir. Osmanlı kamuoyunun unsurları olarak
gazeteler ve siyasal örgütler incelemenin konusudur. Atıf yapılan başlıca kaynaklar
dönemin gazeteleri, siyasal örgütlerin belgeleri, hatıratlar ve dönem üzerine yazılmış
ikincil kaynaklardır. Bu inceleme neticesinde varılan başlıca sonuç şudur ki, Osmanlı
kamuoyunda Amerikan tesirini en etkili biçimde yansıtan ve yeniden üreten kesim,
İttihat ve Terakki geleneğinin takipçisi olanların çoğunluğunu oluşturduğu Türk
milliyetçileridir. Buna ek olarak, dönem içerisinde Wilson Prensipleri’ne referans
veren Osmanlılar, ABD güdümünde bir yönetim kurulmasını değil, kendi taleplerini
bu prensiplerin temsil ettiği evrensel değerler temelinde meşrulaştırmayı
hedeflemektedir.

ABSTRACT

TITLE OF THE STUDY:
“THE AMERICAN IMAGE AND THE AMERICAN EFFECT ON THE
OTTOMAN PUBLIC OPINION DURING THE ARMISTRICE PERIOD
(SEPTEMBER 1918-MAY 1919)”
AUTHOR:
SIRRI EMRAH ÜÇER

The study hereof analyses the American effect on the Ottoman public opinion during
the period between September 1918 and May 1919. The journals and the political
iii
organisations are the subjects of the analyse as the elements of the Ottoman public
opinion. Mainly cross referred sources are the journals of the period, the documents
of the political organisations, the memoirs and the secondary sources on the period.
This is the main conclusion of this study that the Turkish nationalists who were
predominantly Union and Progress origined were the most effective reflecters and re-
producers of the American effect. In addition, the Ottomans who quoted the Wilson
Principles didn’t aim to establish a government controlled by United States, they
aimed to legitimize their own claims on the basis of the universal values represented
by the Wilson Principles.
iv
ÖNSÖZ

Mütareke dönemi üzerine bir çalışma yapmak üzere dönemin gazetelerine baktığımda,
ABD ile ilgili pek çok haber ve yorum olduğunu tespit ettim. Ne var ki dönem
üzerindeki Amerikan tesiri üzerine yeterince akademik çalışma yoktu. Bu konuda bir
katkı sunabileceğim düşüncesiyle yüksek lisans tez konumu “Mütareke Dönemi’nde
Amerikan Tesiri ve İmgesi” başlığıyla belirledim.

Bu çalışmadan önce tarih üzerine herhangi bir çalışmam olmamıştı. Ayrıca döneme
ilişkin kaynakları da yeterince tanımamaktaydım. Bununla beraber küçük yaşlarımdan
beri devam eden tarih merakım beni, benim için çok zorlu geçen bu çalışmaya itti.
Eski yazıya tam anlamıyla intibak edebilmem ve kaynakları etkili olarak
kullanabilmem için epey emek harcamam gerekti. Geldiğim noktada, akademik açıdan
katkı sunabilen bir çalışma yaratabildiğimden emin değilim, ama çalışma sürecinden
önceki düşünce yapımın değiştiğini, bir çok yeni ve önemli bilgi ve bakış açısı
edindiğimi sevinerek ilan ederim.

Bu çalışma benim için politik bir anlam da taşımaktadır. Türkiye’de ABD karşıtlığının
giderek anlamsızlaştığına, garip bir korkuya ve yabancı düşmanlığına evrildiğine şahit
olmaktayım. Bu derece korkulu ve düşman olmamızın sebebi ABD’yi yeterince
tanımamamız olabilir. Bu çalışmanın ABD’yi daha iyi tanımamıza ve ABD
karşıtlığının sınıfsal temelli bir anti kapitalizme evrilmesine ve Türkiye ile ABD
çalışan sınıflarının kardeşliğine en ufak bir katkısı olursa büyük sevinç duyarım.

Eğer temel düzeyde bir eski yazı bilgim olmasaydı bu çalışmaya girişecek cesareti
asla toparlayamazdım. Bu yüzden İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde
kendisinden Osmanlıca dersi aldığım Adil Baktıaya’ya çok teşekkür ederim. Bu
konuyu seçmem konusunda beni cesaretlendiren bir diğer etken, sayın danışman
hocam Mehmet Alkan’ın rehberliğine duyduğum güvendir. Eğer kendisinin önerilerini
harfiyen uygulasaydım elinizde çok daha yetkin bir çalışma tutuyor olacaktınız.
Ortalamaya göre uzun süren Yüksek Lisans eğitimim boyunca ve tez yazım sürecinde
v
bana ve diğer öğrenci arkadaşlarıma cömertçe verdiği emekten ötürü kendisine
teşekkür etmek benim için öncelikli bir görevdir.

Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden sevgili hocalarım olan Doğan Çetinkaya, Erhan
Keleşoğlu, Özgün Akduran’a verdikleri destek ve ettikleri yardımlar için çok teşekkür
ederim. Değerli arkadaşlarım Bilge Seçkin Çetinkaya, Ümit Akçay ve Uygar Yıldırım
da bana gösterdikleri ilgi ve verdikleri destek ile hem yardımcı hem de öğretici
oldular.

Umut Kooperatifi’nden değerli arkadaşlarım tez dolayısıyla sorumluluklarımı ihmal
etmemi hep anlayışla karşıladılar. Ayrıca sürekli çalışmamın konusunu anlatarak
kafalarını şişirmeme tahammül eden arkadaşlarıma da teşekkür etmem gerekir.

Taksim Atatürk Kütüphanesi’nin ve İSAM Kütüphanesi’nin değerli çalışanlarına
sağladıkları kolaylıklar ve rahat çalışma ortamı için teşekkür ederim.

Son ve en önemli olarak, örnek birer bilim insanı olan babam Balamir Üçer’e ve
annem Cumhure Üçer’e, ayrıca ağabeylerim Alburak ve Bahadır Üçer’e bana
gösterdikleri büyük sevgi, sabır ve sağladıkları imkanlar için teşekkür ederim.

Bu çalışmayı, doğumumdan önce vefat eden ve adını devraldığım dedem tarih
öğretmeni Sırrı Üçer’e hediye ediyorum.

vi
İ İ İ
Ç NDEK LER
Sayfa
Öz…………………………………………………………………………………......iii
Önsöz………………………………………………………………………………......v
İçindekiler…………………………………………………………………………….vii
Kısaltmalar………………………………………………………………………….....xi
Giriş…………………………………………………………………………………....1
1.) Kavramlar ve Tarihçe……………………………………………………………....7
1.1.) Kamuoyu……………………………………………………………………….7
1.1.1.) Kamuoyu Kavramı ve Tarihte Kamuoyu …………………………………..7
1.1.2.) Mütareke Dönemi’nde Osmanlı Kamuoyu……………………………….16
1.2.) Barış Kurma Aracı Olarak Uluslararası Hukuk……………………………....21
1.2.1.) İlk Çağlar………………………………………………………………….21
1.2.2.) Orta Çağ…………………………………………………………………..23
1.2.3.) Yeni Çağ…………………………………………………………………..25
1.2.4.) Bugünkü Anlamıyla Uluslararası Hukukun Doğuşu……………………...27
1.3.) ABD ve Osmanlı İmparatorluğu……………………………………………...33
1.3.1.) Birinci Dünya Savaşı’na Kadar ABD – Osmanlı Ticari İlişkileri………...33
1.3.1.1.) Garp Ocakları ile İlişkiler……………………………………………..33
1.3.1.2.) 1830 Ticaret ve Seyr-i Sefain Antlaşmasına Giden Süreç……………35
1.3.1.3.) 1830’lardan 19. Asrın Sonlarına Kadar Ticari İlişkiler……………….38
1.3.2.) ABD’li Misyonerlerin Faaliyetleri………………………………………..40
1.3.3.) 1. Dünya Savaşı’nda ABD ve Osmanlı İmparatorluğu…………………...46
1.3.3.1.) Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti ………………………….46
1.3.3.2.) Birinci Dünya Savaşı’nda ABD………………………………………50
1.3.3.3.) Savaş Sırasında Osmanlı-ABD İlişkileri……………………………...52
2.) Osmanlı Kamuoyunda Amerikan Tesirinin Yükselişi……………………………56
2.1.) ABD’nin Savaşçı Yüzü: Osmanlı Gazetelerinde Theodore Roosevelt……….56

vii
2.1.1.) Savaşın Son Ayları ve ABD Siyasetinin Takibi…………………………..56
2.1.2.) Roosevelt’in İki Nutku……………………………………………………57
2.1.3.) Roosevelt’in Savaş Taraftarlığını İşleyen Makale ve Haberler…………..59
2.1.4.) Roosevelt’in Önerdiği Dış Politika ve Osmanlı/Türkiye…………………61
2.1.5.) Roosevelt’in Son Günleri ve Ölümü……………………………………...67
2.2.) Savaşçı ve Düşman Amerika………………………………………………....69
2.3.) Wilson ve Prensipleri…………………………………………………………73
2.3.1.) Wilson’ın Hayat Hikayesi…......................................................................74
2.3.2.) Wilson Prensipleri ve Prensiplerin Oluşumu…………………………….76
2.4.) Savaşçı Düşmandan Barışçı Dosta Dönüşen Amerika………………………83
2.4.1.) Kont Burian’ın Barış Teklifi ve ABD’nin Olumsuz Cevabı…………….84
2.4.2.) Müşterek Barış Teklifi ve Sonrası……………………………………….93
3.) Siyasi Örgütlerde Amerikan Tesiri……………………………………………..125
3.1.) İttihat ve Terakki Fırkası’nın Devamı Niteliğindeki Örgütler……………...125
3.1.1.) Osmanlı Hürriyetperver Avam Fırkası………………………………….126
3.1.1.1.) Fırkanın Kısa Ömrü…………………………………………………126
3.1.1.2.) Fırkanın Programında Amerikan Tesiri……………………………..128
3.1.1.3.) Minber ve Mustafa Kemal Paşa……………………………………..130
3.1.1.4.) Minber Gazetesinde ABD ve Wilson Prensipleri…………………...131
3.1.1.4.1.) İyimser ve Hükümet Yanlısı Dönem…………………………….131
3.1.1.4.2.) İzmir’n İlhakı Şayiası ve Rumlar ile Yunanlılar………………...132
3.1.1.4.3.) Gayrimüslim Mebuslarla Wilson Prensipleri Üzerine
Mülakatlar…………………………………………………………………..134
3.1.1.4.4.) Alman Mütarekesi ve Yaklaşan Barış Konferansı’ndan
Beklentiler…………………………………………………………………..136
3.1.2.) Teceddüt Fırkası…………………………………………………………140
3.1.2.1.) Fırkanın Kısa Ömrü………………………………………………..140
3.1.2.2.) Amerikan Tesiri……………………………………………………141
3.2.) Birlik Projesi Niteliğindeki Örgütler………………………………………...143
viii
3.2.1.) Wilson Prensipleri Cemiyeti…………………………………………….144
3.2.1.1.) Cemiyetin Kısa Ömrü……………………………………………..144
3.2.1.2.) Cemiyetin Başlıca Üyeleri………………………………………...145
3.2.1.3.) Wilson Prensipleri Cemiyeti’nin Beyanname ve Muhtıraları……..148
3.2.1.4.) Basında Wilson Prensipleri Cemiyeti……………………………..151
3.2.1.4.1.) Ahmet Emin Bey’in Vakit Gazetesindeki Makaleleri………...152
3.2.1.4.2.) Söz ve Serbesti Gazetelerinin Eleştirileri……………………..156
3.2.1.4.3.) Minber Gazetesinin Eleştirileri………………………………..158
3.2.2.) Milli Kongre…………………………………………………………….161
3.2.3.) Vahdet-i Milliye Heyeti…………………………………………………163
3.2.3.1.) Heyetin Kısa Ömrü………………………………………………….163
3.2.3.2.) Heyetin Faaliyetleri…………………………………………………166
3.2.3.3.) Heyet Üzerindeki Amerikan Tesiri…………………………………167
3.3.) Kürdistan Teali Cemiyeti…………………………………………………...171
3.3.1.) Cemiyetin Kısa Ömrü…………………………………………………..171
3.3.2.) Şerif Paşa’nın Paris Barış Konferansı’ndaki Faaliyeti…………………173
3.3.3.) Wilson Prensipleri ve Kürtler…………………………………………..177
3.3.4.) Jin Dergisi’nde Wilson Prensipleri……………………………………..179
4.) Paris Barış Konferansı ve Osmanlı Kamuoyu………………………………….182
4.1.) Osmanlı Hükümetinin 7 Kasım 1918 Tarihli Wilson Prensipleri Yorumu...182
4.2.) İsviçre’de Yaşayan Türklerin Topladığı 16 Ocak 1919 Tarihli Kongre……186
4.3.) Elviye-i Selase’deki Milli Hareket………………………………………….189
4.4.) “Amerika-İtalya Buhranı” ve İzmir’in İşgaline Giden Süreç……………….196
4.4.1.) Yunanistan’ın Talepleri ve Barış Konferansı…………………………...196
4.4.2.) İtalya’nın Talepleri ve Konferanstan Çekilmesi………………………...197
Sonuç………………………………………………………………………………..202
Kaynakça……………………………………………………………………………206
Ek – I: “Wilson’ın Şartları Karşısında”, Halide Edip……………………………….219
Ek – II: Karikatür, “Amerika Teklifi”………………………………………………223
ix
Ek – III: Karikatür, “Wilson Avrupa’da”…………………………………………..224
Ek – IV: Karikatür, “Ne Hassas Terazi”……………………………………………225
x
KISALTMALAR

ABD : Amerika Birleşik Devletleri
ABCFM : American Board of Comissioners for Foreign Missions
a.g.e. : adı geçen eser
A.e. : aynı eser

xi