MUHADDİS SUFİLERİN HADİS USULÜ VE HADİSLERİ ANLAMA YÖNTEMLERİ (H.IV.-V./M.X.-XI ...

363 Pages·2007·2.01 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI
HADİS BİLİM DALI

MUHADDİS SUFİLERİN HADİS USULÜ
VE
HADİSLERİ ANLAMA YÖNTEMLERİ
(H.IV.-V./M.X.-XI. Asır)

DOKTORA TEZİ

Danışman
Prof. Dr. Bilal SAKLAN

Hazırlayan
Fikret KARAPINAR

KONYA 2006
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER II
ÖNSÖZ VII
KISALTMALAR IX
GİRİŞ 2
I. ÇALIŞMANIN YÖNTEMİ 2
A. KONUNUN AMACI VE ÖNEMİ 2
B. KAPSAM ve SINIRLILIKLAR 3
C. METOT 6
D. KONUYLA İLGİLİ ÇALIŞMALAR 8
II. H. IV-V./M. X-XI. ASIRLARDA SİYASİ, İLMİ DURUM, TASAVVUF VE HADİS İLİŞKİSİ 11
A. SİYASİ DURUM 11
B. İLMİ DURUM 15
C. TASAVVUF KÜLTÜRÜ 21
1. TASAVVUFUN ORTAYA ÇIKMASINA ETKİ EDEN TEMEL FAKTÖRLER 21
i. Kişisel İhtiyaç 22
ii. Toplumsal İhtiyaç 23
2. TASAVVUFUN KAYNAĞI ve YABANCI KÜLTÜRLERDEN ETKİLEŞİM 24
D. HADİS-TASAVVUF İLİŞKİSİ 33
1. İLK DEVİR/ERKEN DÖNEM 37
2. MUHADDİS-SÛFÎ ve SÛFÎ-MUHADDİS 38
3. MUHADDİS ile SÛFÎ ARASINDAKİ FARK 39
BİRİNCİ BÖLÜM 42
HADİS USULÜ VE İLİMLERİ AÇISINDAN MUHADDİS SÛFÎLER 42
I. HADİS USULÜ 42
A. HADİS RİVÂYETİ 43
1. HADİS RİVÂYET ŞEKİLLERİ 44
i. İsnadlı Nakiller 44
a) Cezm Sîgası 47
b) Temrîz Sîgası 49
c) Müsned Hadis 50
ii. İsnad-ı Âlî 51
II
iii. Asahhu’l-Esânîd 52
iv. Bir Hadisi Müteaddid İsnadlarla-Tarîklerle Rivâyet 53
v. İsnâdı Tamamen veya Kısmen Metne Takdîm ve Tehir 57
vi. Tahvîl 58
vii. İsnadsız Nakiller 58
2. LAFZEN ve MANEN RİVÂYET 60
i. Rivâyet Farklılıklarına İşaret 66
ii. Lafız Farklılıklarına İşaret 68
iii. İhtisar 69
iv. Takti’ 71
v. Telfîku’r-Rivâyât 72
vi. Cem’ 74
vii. Hadis Olduğunu Haber Vermeksizin İçeriğinden Bahsetmek 75
B. HADİS ÇEŞİTLERİ 77
1. RÂVÎ SAYISI AÇISINDAN HADİSLER 77
i. Mütevâtir ve Âhâd Hadis 77
ii) Meşhur Hadis 79
iii) Ferd ve Garîb Hadis 81
2. SIHHAT DERECELERİ BAKIMINDAN HADİSLER 83
i. Asahhu’l-Hadis, Sahîh ve Hasen Hadis 83
ii. Zayıf Hadis 90
a) Mürsel Hadis 90
b) Munkatı’ Hadis 91
c) Şâzz Hadis-Mahfuz Hadis 92
d) Musahhaf Hadis 93
e) Muallel Hadis 93
f) Zayıf Hadisle Amel 94
iii. Mevzu Haber 98
3. KAYNAĞI BAKIMINDAN HADİSLER 103
i. Kudsî Hadis 103
ii. Merfû Hadis 105
iii. Mevkûf Hadis 106
iv. Maktû Hadis 107
III
C. HADİS ÖĞRENİM ve ÖĞRETİM USULLERİ 108
1. SEMÂ’ 112
2. ARZ/KIRÂ’AT 114
3. İCÂZET 116
4. MÜKÂTEBE/KİTÂBET 116
5. VİCÂDE 117
D. SÛFÎLERE İSNAD EDİLEN HADİS ALMA YOLLARI 118
1. KEŞF ve İLHÂM 118
2. RÜYA 126
3. GÜZEL ve HİKMETLİ SÖZLERİN HADİS KABUL EDİLMESİ 133
4. MARİFET 136
E. BAZI HADİS PROBLEMLERİNE BAKIŞ 141
1. KALBE DAYALI METİN TENKİDİ 141
2. MÜTEŞÂBİH HABERLER 147
3. EHL-İ RE’Y ve EHL-İ HADİS 150
II. HADİS İLİMLERİ 155
A. RİCÂL BİLGİSİ 155
B. MUHTELİFÜ’L-HADİS İLMİ 179
C. İLMİ SEYAHATLER 181
III. SÛFÎLER İLE MUHADDİSLER TARAFINDAN YAZILAN ESERLER ARASINDA
GÖRÜLEN “KİTÂBİYÂT TÜRLERİ AÇISINDAN” BENZERLİK 185
A. HADİS ŞERHLERİ 186
B. RİCÂL EDEBİYATI 188
C. KIRK HADİS MECMUALARI 189
D. ÂDÂB, AHLÂK ve ZÜHD KİTAPLARI 190
E. EMSÂLÜ’L-HADİS LİTERATÜRÜ 191
F. EMÂLÎ-MECÂLİS ESERLERİ 192
G. EVÂMİR ve NEVÂHÎ KİTÂBİYÂTI 193
H. REDDİYELER 194
IV
İKİNCİ BÖLÜM 198
MUHADDİS SÛFÎLERİN HADİSLERİ ANLAMA YÖNTEMLERİ 198
I. MUHADDİS SÛFÎLERİN HADİSLERİ ANLAMALARINDA ETKİLİ OLAN BAZI
ANLAYIŞLAR 198
II. MUHADDİS SÛFÎLERİN HADİSLERİ ANLAMAYA VERDİKLERİ ÖNEM, ANLAMA İLE
İLGİLİ ISTILAHLAR VE KAYNAKLARI 215
A. HADİSLERİ ANLAMAYA VERDİKLERİ ÖNEM-KİTAP ve SÜNNETE İTTİBA 215
B. HADİSLERİ ANLAMA ile İLGİLİ ISTILAHLAR 225
1. RİÂYET/DİRÂYET-RİVÂYET 226
2. FAKÎH-TEFAKKUH 229
3. FEHM-VA’Y 233
4. İSTİNBAT 235
5. TEFSİR-TE’VİL-KEŞF 237
6. İŞÂRET İLMİ 239
7. ZÂHİRÎ-BÂTINÎ İLİM 240
8. NÂSİH-MENSÛH 248
9. ÂMM-HÂSS 249
C. HADİSLERİ YORUMLAMADA KULLANDIKLARI KAYNAKLAR 250
1. KUR’AN 250
2. SÜNNET 256
3. SAHABE ve TÂBİÎN SÖZLERİ 259
4. PEYGAMBERLERE AİT SÖZLER VE İSRÂİLİYAT 260
5. ŞİİR 264
6. ARAP DİLİ 266
7. HİKMETLİ SÖZLER 272
8. TARİH ve COĞRAFYA 273
9. YAZILI KAYNAKLAR 276
III. ZÂHİRÎ, İŞÂRÎ VE BÂTINÎ YORUM VE MUHADDİS SÛFÎLERİN HADİS
YORUMLARINDAN ÖRNEKLER 279
A. HADİSTE ZÂHİRÎ, İŞÂRÎ ve BÂTINÎ YORUM 279
B. MUHADDİS SÛFÎLERİN HADİS YORUMLARINDAN BAZI ÖRNEKLER 282
1. İlim 283
2. Ulemâ, Hukemâ, Kuberâ 286
V
3. Oruç 289
4. Rasûlüllah’ın (s.a) “Ğayn”ı ve İstiğfar 292
5. Rasûlüllah’ın (s.a) unutturulması 294
6. Göz nuru namaz 294
7. Tahiyyât duası 296
8. Saadet-sakal münasebeti 296
9. Hârise hadisi 297
10. Sekaleyn hadisi 300
11. Mü’minin kalbi 302
12. Mü’minin şaşılacak hali 303
13. Mü’min ve kâfirin dünyası 303
14. Akıllı kişi 304
15. Kadınların akıl ve dinlerinin eksikliği 305
16. İnsanların birbirleriyle ülfeti 308
17. Kur’an hakkında 309
18. Ölüye eziyet verme 310
19. Ölümü hatırlama 311
20. Dünya mel’undur 311
21. Nefsini bilen Rabbini bilir 313
22. Ayakta ayakkabı giymenin nehyi 313
23. Banyoya bevlin nehyi 314
24. Fakirlik az kalsın küfre yol açacaktı 314
25. Edeb-Terbiye 315
26. Büyüklere saygı küçüklere şefkat 317
27. Muhtelif konular 317
C. ZÂHİRÎ, İŞÂRÎ ve BÂTINÎ YORUM USULLERİNİN KARŞILAŞTIRMASI 324
D. İŞÂRÎ HADİS ŞERHİNİN ŞARTLARI 327
SONUÇ 331
BİBLİYOGRAFYA 334
EL YAZMALARI 334
BASILI KAYNAKLAR 336
FAYDALANILAN CD’LER 349

VI
ÖNSÖZ
Hz. Peygamber’in (s.a) ahlâk ına ve örnek hayat ına dayanan İslam’ın zühd hayat ı,
risaletle eş zamanlı olarak ortaya ç ıkmıştır. Başlangıçta zâhidliğe dayanan bu ya şam tarzı,
yelpazesini genişleterek İslam tefekkürünün temel konu ve kavramlar ını da besleyen önemli
faktörlerden biri olmuş ve zamanla tasavvuf ad ını almıştır. Zühd hayatı, daha önce cemiyet
içinde tabii olarak yaşanan sade bir hal iken, zaman içerisinde belirli bir kesimin cemiyetten
farklılaşarak ortaya koydukları bir yaşantı biçimini almış ve bu kişilere sûfî adı verilmiştir.
İslam toplumunun hiçbir ferdinin, özellikle âlimlerinin dinin ikinci kayna ğı olan Sün-
netten uzak kalmalar ı dü şünülemez. Hangi ilim dal ında olursa olsun her âlim mutlaka
Kur’an’dan sonra sünnete başvurmuştur. Dolayısıyla sûfî âlimlerin eserlerinde Sünnet, kendi
fikirlerini oluştururken ve insanlara yaşam tarzı önerirken en önemli başvuru kaynaklarından
birisi olmuştur.
Tasavvuf düşüncesi, İslam âlimleri arasında iki yönlü bir görüntü arz eder: Bir yönden
tefsir, hadis, fıkıh ve kelam âlimi olan birisi, ayn ı zamanda sûfî olabilir. Diğer yönden tasav-
vuf ilmine mensup bir âlimin aynı zamanda tefsir, hadis, fıkıh ve kelam ilimlerinde de derin-
leşmesi mümkündür. Bu çift yönlülük, esasen tasavvufun di ğer İslam ilimlerinden tamamen
bağımsız ve müstağni bir ilim olmadığını; aksine sûfî âlimlerin bütün İslam ilimleriyle iç içe
olduğunu göstermektedir.
Sûfî âlimlerin ilgi alanlarına giren ilimlerden biri de, doğal olarak Hadis ilmi olmuştur.
Ancak tasavvufa sıcak bakmayan çevreler taraf ından sûfî âlimler, “Sûfîler hadis bilmezler,
hadis uydururlar, Hadis Usulü ve ilimlerinden habersizdirler, onlar ın hadis yorumlar ı
mesnedsizdir.” gibi ithamlara maruz kalmışlardır.
Bu çalışma, H. IV-V. asırlardaki meşhur muhaddis sûfîlerin bazı eserleri örnekliğinde
şu sorulara cevap aramaya çal ışmaktadır: Sûfîler âlim midir, de ğil midir? Di ğer âlimler ile
aralarında farklılıklar var mıdır, yok mudur? İlme karşılar mı, değiller mi? Sûfîlerin gerçekten
bir hadis birikimi var mıdır, yok mudur? Hadis Usulü ve ilimlerinden ne kadar haberdardırlar?
Sûfîlerin muhaddislerden farklı, kendilerine ait bir usulleri var mıdır? Yoksa bu iddia bilahare
mi ortaya çıkmıştır? Hadisleri anlamada kendilerine özgü bir yöntemleri var mıdır?
Çalışmamız, tasavvuf dü şüncesinin tümünü de ğil, belirli eserlerdeki hadis-tasavvuf
ilişkisini Hadis ilimleri perspektifinden incelemektedir. Dolay ısıyla, yukarıdaki sorulara, ön-
yargısız ve ilimler aras ı çatışmaya mahal vermeyecek biçimde, olabildi ğince objektif değer-
lendirmelerle cevap aramaya çalıştık.
VII
Çalışmada konuları ele alırken incelediğimiz kaynakların mümkün mertebe bağlamla-
rını da yansıtmaya çalıştık. Tezde ele alınan başlıklar altında, en az birkaç eserden örnek tes-
pit edilmesinin dönemin muhaddis sûfîlerinin bakış açısını yansıtacağı kanaatindeyiz.
Bu çalışmanın ortaya çıkması sürecinde her aşamada fikir ve tavsiyelerinden istifade
ettiğim danışman hocam Prof. Dr. Bilal Saklan’a, çalışmanın başlangıcından itibaren kendile-
rinin ilim ve engin tecrübelerinden son derece istifade etti ğim hocam Prof. Dr. Ali Osman
Koçkuzu’ya, ufuk aç ıcı öğütlerinden ve teknik yönlendirmelerinden yararland ığım değerli
hocam Prof. Dr. Ahmet Önkal’a, isti şarelerde bulunarak yönlendirici tavsiyelerinden fayda-
landığım muhterem hocam Prof. Dr. Zekeriya Güler, Doç. Dr. Mehmet Eren ve Doç. Dr.
Bünyamin Erul’a teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca görüşlerinden istifade ettiğim ve bana Ha-
kîm et-Tirmizî’nin Kitâbü’l-Menhiyyât’ının, Paris Bibliothéque Nationale, yazma nüshas ını
da hediye eden Prof Dr. Bernd Radtke ile rüya konusunda çal ışan Leah Kinberg’in makalele-
rini gönderme lütfunda bulunan Prof. Dr. Harald Motzki’ye şükranlarımı sunarım. Bununla
birlikte yazma eser tecrübesinden istifade ettiğim değerli araştırmacı Cemil Akpınar’a, Konya
Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi ile Mevlana Müzesi çal ışanlarına, çalışma esnasında ben-
den yardımlarını esirgemeyen tüm arkadaşlara ve emeği geçen herkese teşekkür ederim.

Konya, 02 09 2006
Fikret KARAPINAR
VIII
KISALTMALAR
AAD Akademik Ara ştırma -İlmi Dergi-
(a.s) aleyhisselam
AÜİFD Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
b. ibn
bkz. bak ınız
blm. bölüm
BN Bibliothéque Nationale
bnt. bint
bs. bas ım
BYEK Bölge Yazma Eserler Konya
c. cilt
çev. çeviri
DAAD Dinbilimleri Akademik Ara ştırma Dergisi (Elektronik Dergi)
der. derleyen(ler)
DA Dinî Ara ştırmalar
DİA Türkiye Diyanet Vakf ı İslam Ansiklopedisi
EÜİFD Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
Fak. Fakültesi
H. hicri
haz. haz ırlayan
IS Islamic Studies
İA İslam Ansiklopedisi (MEB)
İAD İslâmî Araştırmalar Dergisi
İLAM İLAM Araştırma Dergisi
JSAI Jerusalem Studies in Arabic and Islam
krş. kar şılaştırınız
IX
M. miladi
MD Marife Dergisi
MEB Milli E ğitim Bakanlığı
MMK Mevlana Müzesi Kütüphanesi
MMMA Mecelletü Ma’hedi Mahtûtâti’l-Arabiyye
MÜSBE Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
SDÜ Süleyman Demirel Üniversitesi
SÜİFD Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
(r.a) rad ıyallahu anh
(s.a) sallallahu aleyhi ve sellem
sad. sadele ştiren
SI Studia Islamica
SDÜİFD Süleyman Demirel İlahiyat Fakültesi Dergisi
sy. say ı
ŞM Şarkiyat Mecmuası
TD Tasavvuf Dergisi
thk. tahkik
thk. muk. tahkik edenin mukaddimesi
tlk. ta’lik
ts. tarihsiz
TSMK Topkap ı Sarayı Müze Kütüphanesi
Üni. Üniversitesi
vb. ve benzeri
vd. ve di ğerleri
vs. vesaire
vrk. varak
yy. bas ım yeri yok
X