Morfizmalar yardımıyla tanımlanan bazı halka ve modül yapıları PDF
Preview Morfizmalar yardımıyla tanımlanan bazı halka ve modül yapıları
˙ MORFIZMALAR YARDIMIYLA TANIMLANAN ¨ BAZI HALKA VE MODUL YAPILARI SOME RING AND MODULE STRUCTURES DEFINED BY MORPHISMS MELTEM ALTUN Prof. Dr. AYS¸E C¸I˙G˘DEM O¨ZCAN Tez Danı¸smanı ¨ ˙ ˙ ˙ HACETTEPE UNIVERSITESI ¨ Lisansu¨stu¨ Eg˘itim–Og˘retim ve Sınav Yo¨netmelig˘inin ¨ Matematik Anabilim Dalı i¸cin Ongo¨rdu¨g˘u¨ ¨ ˙ ˙ YUKSEK LISANS TEZI olarak hazırlanmı¸stır. 2013 MELTEM ALTUN’un hazırladı˘gı ”Morfizmalar Yardımıyla Tanımlanan Bazı Halka ve Modu¨l Yapıları”adlıbu¸calı¸smaa¸sag˘ıdakiju¨ritarafındanMATEMATI˙K ANABI˙LI˙M DALI’nda YU¨KSEK LI˙SANS TEZI˙ olarak kabul edilmi¸stir. Ba¸skan ˘ (Prof. Dr., Sait HALICIOGLU) Danı¸sman ¨ (Prof. Dr., Ay¸se C¸ig˘dem OZCAN) ¨ Uye (Prof. Dr., Adnan TERCAN) ¨ Uye ˙ ¨ ¨ ¨ (Prof. Dr., Derya KESKIN TUTUNCU) ¨ Uye (Do¸c. Dr., Mustafa ALKAN) ¨ ¨ ˙ Bu tez Hacettepe Universitesi Fen Bilimleri Enstitu¨su¨ tarafından YUKSEK LISANS ˙ TEZI olarak onaylanmı¸stır. ˙ ¨ Prof. Dr. Fatma SEVIN DUZ ˙ ˙ ˙ ˙ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ FENBILIMLERIENSTITUSUMUDURU ˙ ETIK ¨ Hacettepe Universitesi Fen Bilimleri Enstitu¨su¨, tez yazım kurallarına uygun olarak hazırladıg˘ım bu tez ¸calı¸smasında; • tez i¸cindeki bu¨tu¨n bilgi ve belgeleri akademik kurallar ¸cer¸cevesinde elde ettig˘imi, • go¨rsel, i¸sitsel ve yazılı tu¨m bilgi ve sonu¸cları bilimsel ahlak kurallarına uygun olarak sundu˘gumu, • ba¸skalarının eserlerinden yararlanılması durumunda ilgili eserlere bilimsel norm- lara uygun olarak atıfta bulundug˘umu, • atıfta bulundug˘um eserlerin tu¨mu¨nu¨ kaynak olarak g¨osterdig˘imi, • kullanılan verilerde herhangi bir deg˘i¸siklik yapmadıg˘ımı, • vebutezinherhangibirbo¨lu¨mu¨nu¨ buu¨niversiteveyaba¸skabiru¨niversitedeba¸ska bir tez c¸alı¸sması olarak sunmadıg˘ımı beyan ederim. 17/06/2013 Meltem ALTUN ¨ ˙ Bu tez, Tu¨rkiye Bilimsel ve Teknolojik Ara¸stırma Kurumu (TUBITAK) tarafından, ˙ “2210 Yurt I¸ci Yu¨ksek Lisans Burs” programı ile desteklenmi¸stir. ¨ OZET ˙ MORFIZMALAR YARDIMIYLA TANIMLANAN BAZI ¨ HALKA VE MODUL YAPILARI MELTEM ALTUN Yu¨ksek Lisans, Matematik B¨olu¨mu¨ ¨ Tez Danı¸smanı: Prof. Dr. Ay¸se C¸i˘gdem OZCAN Haziran 2013, 87 sayfa M ve N, bir R halkası u¨zerinde iki modu¨l olsun. Son yıllarda yapılan ¸calı¸smalar halka ve modu¨l teorideki bazı yapıların M’den N’ye morfizmaların toplamsal abel grubu olan Hom (M,N)’ye ta¸sınabilece˘gini go¨stermi¸stir. Bu tezin amacı, morfizmalar yardımıyla R tanımlanan bazı halka ve modu¨l yapılarını ara¸stırmaktır. Giri¸s b¨olu¨mu¨, tez konusunun ˙ tarihsel geli¸simi ve o¨nemi ile ilgili bilgilerden olu¸smaktadır. Ikinci bo¨lu¨m tez i¸cin gerekli ¨ olantemelbilgilerii¸cermektedir.U¸cu¨ncu¨ b¨olu¨mde,Hom (M,N)’nintotal,radikal,tekil R ∼ ideal ve e¸s-tekil ideal altyapıları incelenmi¸s ve bu altyapılar Hom (R,M) = M izomor- R fizması yardımıyla modu¨l kategorisine ta¸sınmı¸stır. Daha sonra, yerel injektif ve yerel projektif modu¨ller tanımlanmı¸s ve bu modu¨ller tekil, e¸s-tekil idealler ve total yardımı ile karakterize edilmi¸stir. Son bo¨lu¨mde, halka ve modu¨l i¸cin var olan du¨zenli eleman tanımı modu¨l homomorfizmalarına genelle¸stirilmi¸s ve Hom (M,N)’nin tek en geni¸s R du¨zenli alt-bimodu¨lu¨ Reg[M,N]’ye sahip oldu˘gu g¨osterilmi¸stir. Ayrıca, Hom (M,N) R i¸cin yarıdu¨zenlilik ve yarıgu¨¸clu¨lu¨k tanımlanarak aralarındaki bag˘lantılar incelenmi¸stir. Anahtar Kelimeler: Hom (M,N), total, Jacobson radikali, tekil ideal, e¸s-tekil ideal, R yerel injektif modu¨l, yerel projektif modu¨l, du¨zenli homomorfizma, yarıdu¨zenli homo- morfizma. i ABSTRACT SOME RING AND MODULE STRUCTURES DEFINED BY MORPHISMS MELTEM ALTUN Master of Science, Department of Mathematics ¨ Supervisor: Prof. Dr. Ay¸se C¸i˘gdem OZCAN June 2013, 87 pages LetM veN betwomodulesovertheringR.Recentworkshaveshownthatsomestruc- tures of the ring and module theory can be carried out in the context of Hom (M,N), R the abelian group of all morphisms of M into N. The aim of this thesis is to investigate some ring and module structures defined by morphisms. The introductory chapter con- sists of informations about the importance and the historical improvement of the thesis subject. The second chapter contains introductory information needed for the thesis. In the third chapter of the thesis, substructures of Hom (M,N) such as the total, R the radical, the singular ideal and the co-singular ideal are examined and these subst- ructures are carried out to the category of modules with the help of the isomorphism ∼ Hom (R,M) = M. Then locally injective and locally projective modules are introdu- R ced and these modules are characterized by the singular ideal, the co-singular ideal and the total. In the last chapter, the definition of a regular element for a ring and a mo- dule is generalized to module homomorphisms and it is shown that Hom (M,N) has R a unique largest regular sub-bimodule Reg[M,N]. Also, the semiregularity and semi- potentness of Hom (M,N) are defined and the connections between these definitions R are investigated. Keywords: Hom (M,N), total, Jacobson radical, singular ideal, co-singular ideal, R locallyinjectivemodule,locallyprojectivemodule,regularhomomorphism,semiregular homomorphism. ii ¨ TES¸EKKUR Bu tezin olu¸smasında ¸cok bu¨yu¨k katkı sa˘glayan, deg˘erli bilgi ve deneyimleriyle bana sabırla yol g¨osteren ¸cok de˘gerli hocam ¨ Prof. Dr. A. C¸ig˘dem OZCAN’a; bilgi ve ¨onerilerini benden esirgemeyen sayın hocalarım ˘ Prof. Dr. Abdullah HARMANCI’ya ve Prof. Dr. Sait HALICIOGLU’na; bana her zaman gu¨venen, attıg˘ım her adımda yanımda olan ve beni destekleyen canım babama, anneme ve aileme; sevin¸clerimi payla¸san ve zorlu gu¨nlerimde beni hi¸c yalnız bırakmayan arkada¸sım ¨ Og˘uzhan OZARSLAN’a sonsuz te¸sekku¨rler... iii ˙ I¸cindekiler O¨ZET i ABSTRACT ii TES¸EKKU¨R iii I˙C¸I˙NDEKI˙LER DI˙ZI˙NI˙ iv SI˙MGELER VE KISALTMALAR DI˙ZI˙NI˙ vi 1 GI˙RI˙S¸ 1 2 TEMEL KAVRAMLAR 8 2.1 Geni¸s ve Dar Altmodu¨ller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 ˙ ˙ 2.2 Injektif Modu¨ller ve Injektif Zarf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 ¨ 2.3 Projektif Modu¨ller ve Projektif Ortu¨ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.4 Su¨rekli ve Ayrık Modu¨ller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2.5 Yarıdu¨zenli Halka ve Modu¨ller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 2.6 Yarıtam Halka ve Modu¨ller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 2.7 Noether Halka ve Modu¨ller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 2.8 Geni¸s Kısıtlanmı¸s ve Dar Kısıtlanmı¸s Modu¨ller . . . . . . . . . . . . . 22 3 Hom (M,N)’nin ALTYAPILARI 24 R 3.1 Kısmi Tersinir Homomorfizmalar ve Total . . . . . . . . . . . . . . . . 24 3.2 Radikal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 ˙ 3.3 Tekil ve E¸s-tekil Idealler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 3.4 [R,M] Durumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 ˙ 3.5 Yerel Injektif ve Yerel Projektif Modu¨ller . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 4 DU¨ZENLI˙LI˙K VE Hom (M,N)’nin ALTYAPILARI 54 R 4.1 Du¨zenlilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 ¨ 4.2 Reg[M,N]’nin Varlıg˘ı ve Ozellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 4.3 Yarıdu¨zenlilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 4.4 Yarıgu¨c¸lu¨lu¨k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 iv KAYNAKLAR 82 DI˙ZI˙N 85 O¨ZGEC¸MI˙S¸ 87 v ˙ ˙ ˙ ˙ SIMGELER VE KISALTMALAR DIZINI R R birimli halka M M birimsel sa˘g R–modu¨l R Mod-R birimsel sa˘g R–modu¨llerin kategorisi ⊕M M modu¨llerinin dik toplamı i i ΠM M modu¨llerinin dik ¸carpımı i i M(Λ) ⊕M , M = M i i MΛ ΠM , M = M i i ann (m) {r ∈ R | mr = 0}, sa˘g sıfırlayıcı r I (cid:67)R I R’nin ideali A ≤ M A M’nin altmodu¨lu¨ A ≤ M A M’nin geni¸s altmodu¨lu¨ e A ≤ M A M’nin dik toplananı d A ≤ M A M’nin kapalı altmodu¨lu¨ c A (cid:28) M A M’nin dar altmodu¨lu¨ Rad(M) M modu¨lu¨nu¨n Jacobson Radikali J = J(R) R halkasının Jacobson Radikali Soc(M) ∩{N | N ≤ M} = ⊕{L | L M’nin basit altmodu¨lu¨} e S ,S Soc(R ), Soc( R) r l R R Z(M) {m ∈ M | ann (m) ≤ R} r e Z ,Z Z(R ), Z( R) r l R R Hom (M,N) = [M,N] M’den N’ye R–modu¨l homomorfizmalarının ku¨mesi R End (M) = E M’nin R–modu¨l endomorfizmalarının ku¨mesi R M Oto(M) M’nin R–modu¨l otomorfizmalarının ku¨mesi C¸ek(f) f homomorfizmasının ¸cekirdeg˘i Go¨r(f) f homomorfizmasının go¨ru¨ntu¨su¨ Z Tamsayılar ku¨mesi Q Rasyonel sayılar ku¨mesi Z Z/nZ devirli grubu n Z Pru¨fer p–grup p∞ vi
Description:The list of books you might like
