Moğollar ve Ruslar - George Vernadsky

648 Pages·2012·4.02 MB·Turkish

by  George Vernadsky

MOĞOLLAR VE RUSLAR
MOĞOLLAR VE RUSLAR

George Vernadsky
Çeviren:
Eşref Bengi Özbilen
Selenge Yayınları
İstanbul 2007
Selenga Yayınları No:
Dizisi
Dizgi-Sayfa Düzeni:
Zeliha Güler
Tashih-Redaksiyon:
?????
Kapak
Baskı-Cilt
Matsan
ISBN 975-
Selenge Yayınları
Ticarethane Sok. No: 41/24 Cağaloğlu / İSTANBUL
Tel: [phone] Fax: [phone]
www.selenge.com.tr
e-mail: [email protected]
ÖNSÖZ
Mo ğol dö ne mi, Rus ya ta ri hi nin bü tün sey ri bo yun ca en
önem li de vir le rin den bi ri dir. Mo ğol lar, Rus ya’ nın ta ma mı na
bir yüz yıl ka dar hâ kim ol du lar ve XIV. Yüz yı lın or ta la rın da
Ba tı Rus ya’ da ki gü cü da ğıl dık tan son ra bi le, Do ğu Rus ya
üze rin de –da ha ha fif bir şe kil de ol mak la be ra ber– kont rol le ri‐
ni bir yüz yıl da ha sür dür dü ler. Bu, bü tün ül ke nin, özel lik le de
Do ğu Rus ya’ nın tüm si ya sî ve sos yal ya pı sın da kök lü de ği şik‐
lik le rin ol du ğu bir dö nem dir. Mo ğol is ti la sı, do lay sız ve do‐
lay lı ola rak Ki yef ça ğı nın hür si ya sî mü es se se le ri nin çö kü şü‐
ne ve is tib dat ile top rak kö le li ği nin doğ ma sı na kat kı da bu lun‐
muş tu.
Rus ya’ nın du ru mu Do ğu’ dan Mo ğol sal dı rı sıy la eş za man lı
1*
ola rak Ba tı’ dan Tö ton la rın Drang nach Os ten’i ni ne ma ruz
kal ma sıy la da ha da zor laş mış tı. İki ateş ara sın da ka lan Rus lar,
Tö ton haç lı se fe ri ni dur dur mak için ser best kal mak ga ye siy le
ge çi ci ola rak han la rın met bu lu ğu nu ka bul et mek zo run da kal‐
mış lar dı. Mo ğol lar, en azın dan tebaalarının di ni ne ka rış mı yor‐
lar dı. Hal bu ki Al man lar ken di inanç la rı nı fet het tik le ri “mu te‐
zi lî le re” zor la ka bul et tir me ye ça lı şı yor lar dı. Al man is ti la sı
teh di di ön le ne bi lir ken bir ke re han lar ta ra fın dan acı ma sız bir
mü es si ri yet le ka bul et ti ri len “Mo ğol bo yun du ru ğun dan” kur‐
tul ma nın o ka dar ko lay ol ma dı ğı gö rül dü. Rus hal kı nın Mo ğol
hâ ki mi ye tin den kur tu luş sü re ci uzun ve zah met liy di. İlk baş ta
müs tev li le re kar şı ko ya cak ye ter li kuv ve ti top la ya ma yan Rus
prens le ri, ita at et mek ve tek ça re ola rak kur naz lı ğa baş vur mak
zo run da kal dı lar. Şe hir li le rin Mo ğol gö rev li le re kar şı gi riş tik‐
le ri -ba şa rı sız ol sa lar bi le,- cü ret kâr bir di zi ayak lan ma nın
gös ter di ği gibi, Rus hal kı nın di re niş ru hu hiç bir za man kı rıl‐
ma mış tı.
1
Drang nach Os ten: Do ğu’ ya Doğ ru Haml e; Al man la rın Do ğu’ ya doğr u ya‐
yılm a siy as etl e ri nin ifad es i –çn.
O uzak ça ğın olay la rı üze rin de dü şü nen ta rih çi ler, Rus hal kı‐
nın ha yat ta kal ma mü ca de le le rin de ser gi le dik le ri tâ viz siz inat‐
çı lık tan bü tü nüy le et ki len mek ten ken di le ri ni alı ko ya maz lar.
Bü tün fe lâ ket le re ve nor mal ha yat ta mey da na ge len in ki ta la ra
rağ men her za man ki iş le ri ne güç le ri ne de vam et miş ler, ye ni‐
den te sis edi le bi le cek olan la rı tekrar te sis et miş ve be ce re bil‐
dik le ri ni ye ni den in şa et miş ler di. 1350 yı lı na ge lin di ğin de,
Rus ya, ya ra la rı nın bir ço ğu nu iyi leş tir miş ti ve mil let bir ke re
da ha eko no mik kay nak la rı nı bü yü te cek ve kül tü rü nü ye ni den
ya şa ta cak du ru ma gel miş ti. Yüz yı lın ni ha ye tin de Rus ya’ nın
si naî ve as ke rî tek nik le ri fa tih le ri n kin den da ha ile riy di ve kur‐
tu luş sa de ce bir za man me se le siy di. Ger çek ten de XV. Yüz yı‐
lın or ta sın da Mos ko va gran dü kü han dan fi ilen ve 1480 yı lın da
hu ku ken ba ğım sız ol muş tu.
Rus ya’ da Al tın Or du’ nun yı kıl ma sın dan son ra da ha uzun sü‐
re silinmeyen ya ra iz le ri bı rak ma sı na rağ men, Mo ğol ida re si
böy le ce son bul du. Ta biî olarak Mo ğol la ra kar şı mü ca de le le‐
rin de Rus la rın Mo ğol si ya se ti nin ve Mo ğol la rın hü kü met ve
ida re sis te mi nin bir çok özel lik le ri ni be nim se me le ri ka çı nıl‐
maz dı. Ay nı za man da Rus ya’ nın acı tec rü be le ri, hal kı nı güç‐
lendir miş ve ge le cek te baş la rı na ge le cek da ha baş ka be la lar
kar şı sın da ha yat ta ka la bil me le ri için da ha sağ lam bir ko ru ma
ge tir miş ti.
Rus ya bir yüz yıl bo yun ca Mo ğol im pa ra tor lu ğu nun ve ma‐
hal lî Al tın Or du han lı ğı nın ve bir yüz yıl da sa de ce Al tın Or du
han lı ğı nın bir par ça sı ol du ğu için bu dö nem de ki Rus ya ta ri hi‐
nin sey ri Mo ğol la rın bü tün ma zi si ni iyi ce in ce le me den an la şı‐
la maz. Rus ya’ yı de rin den et ki le yen bir çok önem li si ya sî ka‐
rar lar Mo ğo lis tan’ da ve ya Çin’ de ya şa yan ulu han ta ra fın dan
alın mış ve onun ta ra fın dan ida rî emir ler ve ril miş ti. Al tın Or du
ha nı na tâ bi olan Mos ko va gran dü kü, Mo ğol im pa ra tor lu ğu
var ol du ğu sü re ce ay nı za man da Pe kin’ de ki hü küm da rın bir
alt tebaası idi. Al tın Or du’ nun uy gu la dı ğı ve Rus ya’ nın da tâ‐
bi ol du ğu ge nel hü kü met ve ida re pren si ple ri Mo ğol im pa ra‐
tor lu ğu nun ku ru cu su Çin giz Han ta ra fın dan kon muş tu.
Çingiz, pe şin den gi den le rin ken di si ne Gök ta ra fın dan yer yü‐
zü nü ida re et mek gö re vi nin ve ril di ği ne ina ndığı ki şi ve Mo ğol
mil le ti ne reh ber lik eden ruh tu. Mo ğol la rın Rus ya’ da te sis et‐
tik le ri ida rî sis te min ana li zi için Çin giz Han’ın mü es se se le ri‐
nin in ce len me si nin bir ön şart ol du ğu aşi kâr dır. Di ğer ta raf tan
Rus ya –ha re ket le rin de ser best ol ma mak la be ra ber– Al tın Or‐
du’ nun ve bü tü nüy le Mo ğol im pa ra tor lu ğu’ nun gü cü ne ve re‐
fa hı na çok kat kı da bu lun muş tu. Mo ğol or du la rı na dev şi ri len
Rus as ker le ri, Al tın Or du han la rı nın ol du ğu gi bi ulu han la rın
se fer le rin de de önem li bir rol oy na mış lar dı. An la şıl dı ğı na gö‐
re, o ta rih te Çin’ de ki im pa ra tor luk re ji mi ne önem li bir des tek
ol mak üze re 1330 yı lın da Pe kin’ de bir Rus Mu ha fız Tü me ni
teş kil olun muş tu. Rus ya’ nın en iyi ze na at kâr la rı zor la ha nın
hiz me ti ne alı nı yor lar ve bir ço ğu Al tın Or du ve Mo ğo lis tan’ da
ça lı şı yor lar dı. Gü yük Han’ın tah tı nın ya nı sı ra im pa ra tor luk
müh rü nün bir Rus ku yum cu su ta ra fın dan ya pıl ma sı dikkat
çekicidir. Ay rı ca ha raç ve ya güm rük res mi ola rak Rus ya’ da
top la nan al tın ve gü müş, Al tın Or du ha nı için önem li bir ge lir
kay na ğı teş kil edi yor du ve onun ma hal lî han la rın Çin’ de ki ulu
ha na gön der dik le ri “he di ye ler den” üs tü ne dü şen pa yı öde me‐
si ne yar dım cı olu yor du. Bu pa yın im pa ra tor lu ğun re fa hın da ki
öne mi kü çüm sen me me li dir. Do la yı sıy la Rus ta ri hi nin bu dö‐
ne mi ni bil me nin bir bü tün ola rak Mo ğol im pa ra tor lu ğu nu ve
özel lik le de Al tın Or du’ yu araş tı ran lar için ol duk ça bü yük bir
öne mi ha iz ol du ğu söy le ne bi lir.
Bu hu sus la rı gö z ö nün de tu ta rak bu ki ta bı oku yan la ra sa de ce
Mo ğol dö ne min de ki Rus ya ta ri hi ni de ğil, aynı dö nem için de
Mo ğol lar la Rus lar ara sın da ki mü na se bet le rin bir araş tır ma sı nı
da su nu yo rum. Bu nun o dö nem Rus ya sın da ki si ya sî ve sos yal
ge liş me le rin te mâ yül le ri ni doğ ru ola rak an la mak için ye gâ ne
yol ol du ğu kanaatindeyim. Ay nı za man da be nim yak la şı mı‐
mın Mo ğol ve Türk ta ri hi ni in ce le yen le re de bel li öl çü de yar‐
dım cı ola bi le ce ği ne ina nı yo rum. Planı mın pe kâ lâ far kın da ol‐
du ğum de za van ta jı bu ki ta bın çer çe ve si dâ hi lin de Mo ğol la rın
hâ ki mi ye ti al tın da ki Rus sos yal, eko no mik ve kül tü rel ha ya tı‐
nın den ge li bir umu mî man za ra sı için yer bı ra kıl ma mış ol ma‐
sı dır. Bu, özel lik le Ba tı Rus’ ya ve Nov go rod için ge çer li dir.
Bu di zi nin bir son ra ki ki ta bın da ge ri ye dö nüş yapmak
suretiyle bu ek sik li ği gi de re bi le ce ği mi ümit edi yo rum.
Ki ta bı ma il gi gös te ren, tav si ye le riy le yar dım cı olan ve ba na
de ğer li araş tır ma la rı nın tıp kı ba sım la rı nı gön de ren bü tün dost‐
la ra ve mes lek taş la ra, özel lik le de Fran cis Woodman Cle aves,
Nic ho las N. Mar ti no vich, Vla di mir F. Mi norsky, Ser ge
Elisséeff, Ro man Ja kob son, Ak des Ni met Ku rat ve Jo han nes
Rah der’e olan şük ra nı mı ifa de et mek, be nim için zevk li bir
gö rev dir. Yıl lar ca ön ce Mo ğol-Rus mü na se bet le ri me se le si ni
ilk de fa ele al dı ğım za man şim di bü yük bir sem pa ti ve de rin
bir say gı ile ha tır la dı ğım mü te vef fa Wladyslaw Kotwicz’den
çok teş vik gör düm. Bu di zi nin as lî des tek çi si olan mü te vef fa
Bo ris A. Bakh me teff’in bu ki ta bı gör me ye ce ği ni dü şün mek
be ni üzü yor.
Dost ça iş bir lik le rin den do la yı Ya le Uni ver sity Lib rary per so‐
ne li ne ve ma nusk rip ti mat ba acı lar için ha zır la ma konusunda ki
yar dım la rın dan do la yı Ya le Uni ver sity Press’in edi tör lük bö‐
lü mü ne, özel lik le de Ro ber ta Yer kes ve El la Hol li day’e can‐
dan te şek kür ede rim. Ken di ça lış ma la rı nın çok yük lü ol ma sı‐
na rağ men ilk bas kı ör nek le ri nin okun ma sın da ba na cö mert çe
yar dım eden Mikael Kar po vich’e ve in deks le ri ha zır la yan
eşim Ni na Ver nadsky’e çok şey borç lu yum. Ha ri ta lar Ster ling
Me mo ri al Lib rary’ de ki Car tog raphy La bo ra tory’ nin men su bu
Ro bert L. Williams ta ra fın dan çi zil miş ler dir.
Ya yın la dık la rı ki tap lar dan alın tı yap mama izin ver mek le
gös ter dik le ri ne zâ ket ten do la yı şu ki şi le ri an mak is te rim: Sör
Henry H. Howorth’un abi de vî ese ri His tory of the Mon gols’ın
(Long mans, Gre en & Co., 1876) bi rin ci cil din den alın tı yap‐
ma ma mü sa ade et ti ği için Sör Ru pert B. Howorth, K. C. M.
G., K.C.V.O., C.B.; E.G. Browne’ın His tory of Per si an Li te‐
ra tu re un der Tar tar Do mi ni on’ dan alın tı yap ma ma mü sa ade
et ti ği için Camb rid ge Uni ver sity Press; A. C. Krey’in The
First Cru sa de ki ta bın dan alın tı yap ma ma mü sa ade et ti ği için
Prin ce ton Uni ver sity Press.
New York City Hu ma ni ti es Fund’ı nın ma lî des te ği ol mak sı‐
zın bu ki ta bın ya yın lan ma sı müm kün ol ma ya cak tı. Ya zar bu
teşkilata olan şük ra nı nı ifa de et mek is ter.
G.V., New Ha ven, Con nec ti cut
6 Şu bat 1953
I. BÖLÜM
MOĞOL FETİHLERİ
1. MOĞOL YAYILMASININ DÜNYADAKİ
GÖRÜNÜMÜ
XIII. Yüz yıl da ki Mo ğol ya yıl ma sı, za man za man dün ya nın
ka de ri ni de ğiş ti ren ta rih te ki o teh li ke li ve mu kad de ra ta te sir
edi ci pat la ma lar dan bi riy di. Dün ya ta ri hi üzerin de ki te si ri ba‐
kı mın dan V. Yüz yıl da Ro ma İm pa ra tor lu ğu’ nu yı ka rak es ki
dün ya ya bir son ve ren bar bar is ti lâ la rı na ve VII. Yüz yıl da İs‐
lâ mi yet’in mu zaf fer iler le yi şi ne ben ze ti le bi lir. Av ras ya’ nın
kül tü rel ve eko no mik ta ri hi için ha iz ol duk la rı bü tün öne me
rağ men, Hristiyan Ba tı’ nın İs lâ mi yet’e kar şı bir mu ka bil hü‐
cu mu mesabesindeki ha re ke ti tem sil eden Haç lı Se fer le ri,
Mo ğol tu fa nı bir ya na, Arap la rın hü cu mun dan da ha mah dut
he def le re ulaş mış ve da ha az top rak ka zan cı na yol aç mış tır.
Mo ğol is ti lâ sı nın “ger çek ten in san nes li nin ba şı na gel miş en
kor kunç fe lâ ket ler den bi ri ola rak tas vir edi le bi le ce ği” söy len‐
1
miş tir. Ve ger çek ten Mo ğol za fe ri nin Çin ve İran gi bi es ki
me de ni yet le re sa hip ül ke le rin tah ri bi, par lak Ha rezm (Tür kis‐
tan) dev le ti nin kıs men çö le dön me si, ge liş mek te olan ile ri bir