Table Of Content

MİSTİSİZM VE MANTIK BERTRAND RUSSELL M İ S T İ S İ Z M VE MANTIK Çeviren: AYSELİ USLUATA V A R L I K Y A Y I N E V İ Ankara Caddesi, İstanbul FAYDALI KİTAPLAR : 126 Varlık Yayınları, sayı: 1693 Istanbulda Gül Matbaasında dizilmiş, Dilek Matbaasında basılmıştır. Eylül, 1972 BÖLÜM I Metafizik ya da düşünme yoluyla evrenin tümünü kavrama çabası, insanlarda süregi- den iki ayrı itkinin birleşmesi ve çatışmasın dan oluşmuş ve geliştirilmiştir. Bu iki ayrı itkinin birisi insanları gizemciliğe iter, öteki bilime. Kimi kişiler bu itkilerin yalnızca biri si ile büyüklüğe erişmişlerdir; örneğin, Hume’ da bilimsel itki alabildiğine egemendir; Bla- ke’de ise bilime karşı yoğun bir düşmanlık ergin bir gizemcilikle birlikte süregider. An cak, en büyük kişiler, düşünürler, filozoflar, hem bilimin hem de gizemciliğin gerekliliği ni duymuşlardır: ikisini uyuşturma çabaları da yaşantılarını çizmiştir. Kimi kişilere göre, yine aynı çaba felsefeyi, güçlüklerle dolu bel- lisizlikleri içinde, bilimden de dinden de, her zaman için, üstün yapmalıdır. Bilimsel ile gizemci itiklerin kesin tanım larını vermeden önce, büyüklükleri, elde et tikleri en uygun karışımda yatan iki filozof- 6 MİSTİSİZM VE MANTIK tan örneklerle açıklamalarını yapacağım. Sö zünü ettiğim iki filozof Herakleitos ile Efla- tun’dur. Herakleitos, hepimizin bildiği gibi, evren sel akış’a inanırdı: Zaman herşeyi kurar ve yıkar. Bugün elimizde bulunan birkaç parça dan düşüncelerine nasıl ulaştığını anlamak pek kolay değil; ancak, bilimsel gözlemciliği kaynak aldığını öneren birtakım özdeyişleri var. «En çok değer verdiğim görülebilen, işiti- lebilen ve öğrenilebilen şeylerdir,» der. Gerçe ğin tek güvencesi gözlemdir, diyen görgücüle- rin (empirist) dilidir bu. «Güneş hergün ye nidir» de başka parçadan bir deyiştir; düşü nüyü, çelişik niteliğine karşın, bilimsel bir görüşün esinlediği açıktır. Güneşin geceleyin yeraltından yolunu bulup, batıdan doğuya nasıl gittiğinin çözümü güç görünmemiştir ona. Gerçek bir gözlem asal öğretisini önermiş olmalı: Ateş tek sür el özdür, görülen tüm nes neler de onun geçici evreleridir. Yanmada nesneleri tümüyle değişmiş görürüz, alevleri ile sıcaklıkları havaya yükselip, yok olur. «Herkes için aynı olan bu dünyayı,» der, «ne bir tanrı ne de bir insanoğlu yaratmıştır. MİSTİSİZM VE MANTIK 7 Kendi yasasına göre yanıp, sönerek süregel miş ve süregidecek, sonsuz bir Ateştir o.» «Ateşin dönüşümü herşeyden önce deniz dir; denizin de yansı karadır yarısı kasırga.» Bu, bugün bilimin onaylayamıyacağı bir kuramsa da, özünde bilimseldir. Eflatun’un bi ze aktardığı ünlü özdeyişi de yine bilim esin lemiş olacak: «Aynı ırmaklara iki kez adım atamazsınız; çünkü yeni sular durmaksızın üzerinizden akıp gider.» Artık, bugün elimiz deki parçalar arasında bir başka özdeyiş de buluruz: «Aynı ırmaklara hem gireriz, hem girmeyiz; hem varız, hem yokuz.» Bu gizemci özdeyiş ile Eflatunun aktardı ğı bilimsel özdeyişin karşılaştırması, iki eğili min Herakleitos’un düzeninde birbiriyle çok yakından kaynaştığını gösterir. Gizemcilik, özünde, evrene ilişkin inançlar, üzerine be lirli bir duygu derinliği ile yoğunluğunun bi raz daha fazlasıdır; bu tür bir duygu da He- rakleitos’u, bilimi temel alarak, yaşam ile dünyaya değgin yadırgatıcı keskinlikte şu tür özdeyişlere götürür: «Zaman dama oynayan çocuktur; kralla ra değgin güç, çocuğunkidir.» Bir çocuğun sorumsuz uçarılıklar ile Za 8 MİSTİSİZM VE MANTIK manı dünyanın zorba efendisi olarak sunan, .şiiri yaratan hayal gücünün sonucudur, bili min değil. Herakleitos’u karşıtların özdeşli ğini savunmaya götüren de, yine gizemcilik tir: «İyi ile kötü birdir,» der; sonra da, «Tan rı açısından her şey iyi, dürüst ve haklıdır; ancak, insanlar kimi şeyleri yanlış, kimini doğru sayarlar.» Herakleitos’un ahlâkının ardında büyük ölçüde gizlemcilik yatar; «İnsanoğlunun kişi liği onun yazgısıdır,» sözü olsa olsa bilimsel gerekirci (determinist) bir tutumu belirler; buna karşılık, yalnızca bir gizemci, «Her hayvan çayıra döve döve sürülür» diyebilir; sonra, «Kişinin yüreğinin isteğiyle savaşmak güçtür; elde etmek istediğini ruhu bahasına alır,» der; sonra yine, «Bilgelik tektir. Her şey arasından her nesneye yön verecek düşünceyi bilmektir bu,» (1) diyebilir. Örnekler çoğaltılabilir; ancak, verilenler (1) Yukarıdaki tüm aktarmalar Burnet’in Early Greek Philosophy’sindendir, ( 2. baskı, 1908), s. 146 - 156,