Məhsulun maya dəyərinin kalkuly

242 Pages·2017·1.98 MB·Turkish

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
BAKI BİZNES UNİVERSİTETİ

X.C.ƏZİZOVA

“Məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyasi”
fənninin tədrisinə dair

DƏRS VƏSAİTİ

Dərs vəsaiti Bakı
Biznes Universitetinin
__.__.2016-cı il tarixli
__ saylı əmri ilə
təsdiq edilmişdir.

Bakı – 2016
1
Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin Elmi şurasının
22 sentyabr 2016-cı il tarixli 01 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş-
dir.

Elmi redaktor: prof. İ.A.Məmmədov

Rəyçilər: i.e.d., prof. İ.M.Abbasov
i.f.d. A.S.Cabbarov
ADİU-nun “Mühasibat uçotu
və audit” kafedrasının müdiri:
i.e.d., prof. S.M.Səbzəliyev
ADİU-nun “Mühasibat uçotu
və audit” kafedrasının müəllimi:
i.e.d., prof. F.Ş.Hacıyev

Əzizova X.C.
“Məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası” dərs vəsaiti.
Bakı – 2016.

Dərs vəsaitinin qarşısında duran əsas vəzifə məhsulun
maya dəyəri kalkulyasiyası ilə bağlı olan bütün işlərdə ənənəvi
metodlardan fərqli olaraq bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uy-
ğun olan yeni metod və modellərin tətbiqindən ibarətdir. Fən-
nin mühasibat uçotunun digər növlərindən əsas fərqi məhsulun
maya dəyərinin kalkulyasiyasını “Maya dəyəri – Mənfəət – Sa-
tış qiyməti” prinsipindən “Satış qiyməti – Maya dəyəri – Mən-
fəət” prinsipinə çevirməkdən və məhsulun maya dəyəri kalkul-
yasiyasına istehsalın həcminin planlaşdırılması zamanı deyil
məhsul layihələndirilən (proqnozlaşdırılan) zaman başlanılma-
sından ibarətdir.
Dərs vəsaitində məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasının
nəzəri əsasları, prinsipləri, vəzifələri təşkilati-praktik məsələlə-
ri və metod və modelləri şərh edilmişdir.
Dərs vəsaiti təhsilin bakalavr səviyyəsində “Mühasibat
uçotu və audit” ixtisası üzrə təhsil alan tələbələr üçün yazılmış-
dır. Dərs vəsaitindən digər iqtisad yönümlü ixtisaslar üzrə təh-
sil alan tələbələr, magistrlər, mühasibat uçotunun nəzəri və təc-
rübi işləri ilə məşğul olan mütəxəssislər də istifadə edə bilərlər.
Müəllifin oxuculara müraciəti: Dərs vəsaiti Azərbaycan
dilində ilk dəfə qələmə alındığı üçün səhvlərdən çox ehtimal ki,
xali deyil. Nəzərinizə çarpan çatışmazlıqları və təkliflərinizi
göstərilən ünvana göndərməyinizi xahiş edirəm.

Əzizova.X.C., 2016
Bakı Biznes Universiteti, 2016
2
G İ Rİ Ş

Rəqabətə əsaslanan iqtisadiyyat təsərrüfatın səmərəli ida-
rə olunmasını, informasiya texnologiyaları və bütün yeni mü-
tərəqqi nailiyyətlərin ardıcıl və aktiv surətdə tətbiqini tələb
edir. Belə bir şəraitdə mühasibat uçotunun, xüsusi ilə onun son
illərdə inkişaf etmiş, dar ixtisaslaşmış bir sahəsi olan “Məhsu-
lun maya dəyərinin kalkulyasiyası” kursunun rolu ölçüyə gəl-
məz dərəcədə artmışdır. İqtisadi münasibətlərin müasir inkişaf
səviyyəsində yalnız istehsal məsrəflərinin alınan gəlirlərlə mü-
qayisə edilməsi tələb olunmur, eyni zamanda müəssisənin is-
tehsal, kommersiya və maliyyə fəaliyyətinə qoyulan hər bir
manatın səmərəli istifadəsi yollarının aşkara çıxarılması
sahəsində aktiv axtarış aparılmalıdır.
Mühasibat uçotunun ən mühüm sahələrindən biri də
məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyasıdır. Kursun adından
göründüyü kimi kalkulyasiya maya dəyərinin tərkibini,
formalaşmasını, onun müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifatını, uçot
obyektlərinin, məsuliyyət mərkəzlərinin təyin edilməsi kimi
məsələləri də özündə ehtiva edir. Bu bir də onunla bağlıdır ki,
kalkulyasiya dedikdə “Məhsul vahidinin maya dəyərinin xərc
maddələri üzrə hesablanması” başa düşülür. Ona görə də dərs
vəsaiti yazılarkən kalkulyasiyanın iqtisadi mahiyyətinin
açıqlanması ilə yanaşı maya dəyərinin formalaşmasına da geniş
yer verilmişdir. Sintetik göstərici olmaqla məhsulun maya
dəyərində müəssisənin istehsal-təsərrüfat və maliyyə
fəaliyyətinin bütün tərəfləri əks etdirilir. Belə ki, müəssisənin
əldə etdiyi mənfəətin həcmi və rentabellik səviyyəsi məhsulun
maya dəyəri səviyyəsindən asılıdır. İstehsal prosesində əmək,
material və maliyyə resurslarından nə qədər qənaətlə istifadə
edilərsə istehsalın səmərəlilik səviyyəsi də bir o qədər yüksək
olacaqdır.
3
Mühasibat uçotu sahəsində mövcud olan normativ-hüqu-
qi sənədlərin, proqramın tələbləri nəzərə alınaraq yazılmışdır.
Dərs vəsaitində istehsal sferasının ayrı-ayrı sahələrində məsrəf-
lərin uçotunun təşkilinin və maya dəyəri kalkulyasiyasının xü-
susiyyətlərinə xüsusi yer verilmişdir.
“Məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyası”nın tədrisinin
məqsədi təhsilin bakalavr pilləsində tələbələrdə məsrəflərin
uçotu və məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasının təşkili və
metodologiyası üzrə nəzəri biliklərin və təcrübi vərdişlərin
aşılanmasından ibarətdir. Kursun tədrisi “Mühasibat uçotu və
audit” ixtisası üzrə təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə
tutulmuşdur. Bu ixtisas üzrə təhsil alan tələbələr kursun tədri-
sindən aldıqları bilik nəticəsində təsərrüfatı səmərəli idarə et-
mək, səhvsiz qərar qəbul etmək və onların inkişaf təmayüllərini
qabaqcadan görmək qabiliyyətinə malik olacaqdır.

4
MÖVZU 1. MƏHSULUN MAYA DƏYƏRİNİN
KALKULYASİYASININ MAHİYYƏTİ VƏ NƏZƏRİ
ƏSASLARI

1.1. Məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyasının mahiyyəti
və təyinatı.

Kalkulyasiyanın ilkin mənası – məsrəflər kompleksi –
kalkulyasiyalaşdırma – onların hesablanması prosesidir. Müasir
təcrübədə kalkulyasiyalaşdırma özündə müəyyən hesablamalar
sistemini ehtiva edir ki, burada da əsas məqsəd kalkulyasiya
məcmu vahidinin maya dəyərini təyin etməkdən ibarətdir. Kal-
kulyasiya vahidi dedikdə hazır məhsulun ayrı-ayrı növləri,
onun tərkib hissələri, satın alınan müxtəlif növ maddi qiymətli-
lər, yerinə yetirilmiş işlər və xidmətlər başa düşülür. Kalkulya-
siya məlumatlarından maya dəyəri planının yerinə yetirilməsi-
nin qiymətləndirilməsində, innovasiyanın iqtisadi səmərəliliyi-
nin hesablanmasında, bitməmiş istehsala məsrəflərin məbləği-
nin müəyyən edilməsində, çıxdaşdan itkilərin hesablanmasında
və istehsal və satış proseslərinin üzərində nəzarət edilməsində
istifadə edilir.
Məhsul, iş və xidmətlərin kalkulyasiyasının müəssisənin
bütövlükdə səmərəli idarə olunmasında, ödəmə qabiliyyətinin
yüksəldilməsində də böyük rolu vardır. Belə ki, idarəetmə
uçotu mövqeyindən yanaşdıqda kalkulyasiya anlayışına – bu və
ya digər hesabat dövründə istehsalın səmərəli idarə olunması,
plan göstəricilərinin, layihə təkliflərinin, qiymətlərin iqtisadi
cəhətdən əsaslandırılması məqsədi ilə müəssisənin və onun ay-
rı-ayrı bölmələrinin fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinin hesab-
lanması kimi nəzərdə tutmaq (baxmaq) olar. Geniş mənada kal-
kulyasiyalaşdırma prosesi məsrəflərin kalkulyasiya obyektləri-
nin məcmusu ilə tutuşdurularaq ölçülməsi deməkdir. Kalkulya-
siya obyektlərinin məcmusu dedikdə məhsul və onun tərkib
5
hissələri ilə yanaşı tədarük edilən xammal, materiallar, yana-
caq, yarımfabrikatlar, təsərrüfat əşyaları və inventarlar, iş vax-
tının miqdarı (adam – saat, maşın saat) və s. başa düşülür. Məs-
rəflərin kalkulyasiya obyektlərinin qruplaşdırılmasının xüsusiy-
yəti onların istehsalın xarakterindən və məhsulun növlərindən
asılı olmasıdır.
Kalkulyasiya hər şeydən əvvəl məmulatın, xidmət, iş
növlərinin və yaxud tədbirlərin maya dəyərini hesablamaq
üçün tərtib edilir. Lakin kalkulyasiya obyektlərinin tətbiq sahə-
si əhəmiyyətli dərəcədə genişdir, belə ki, o eyni zamanda texni-
ki tərəqqi tədbirlərini (istehsal prosesinin mexanikləşdirilməsi
və avtomatlaşdırılması, avadanlığın yenidən qurulması və yeni-
ləşdirilməsi və s.), investisiya layihələri, sosial-mədəni tədbir-
ləri də özündə əks etdirməlidir. Ümumi qaydada kalkulyasiya
aşağıdakı kimi fərqləndirilir:
1. Məhsulun (məmulat, faydalı qazıntılar), maya dəyəri-
nin kalkulyasiyası;
2. Tədbirlərin (proseslərin, işlərin) kalkulyasiyası;
3. Qiymətin kalkulyasiyası.
Maya dəyərinin və qiymətin kalkulyasiyası məhsul vahi-
di üzrə hesablanır. Qiymətin kalkulyasiyasına (kalkulyasiya
obyektinə) mənfəət kəmiyyətinin hesablanması daxil edilir. İs-
tənilən kalkulyasiyanı hesablamağa başlamazdan əvvəl kalkul-
yasiya obyektini və həmin obyektə müstəqim məsrəflərin aid
edilməsi və bir neçə kalkulyasiya obyektləri üçün sərf edilmiş
ümumi xərclərin bölüşdürülməsi qaydalarını dəqiq təyin etmək
lazımdır.
Məhsul və xidmətin maya dəyərinin kalkulyasiyası kal-
kulyasiya hesablamaları sistemində aparıcı rol oynayır. Məsrəf-
lərin bu qruplaşdırılmasının fərqləndirici xüsusiyyəti ondan
ibarətdir ki, əksər hallarda bu müxtəlif hazırlıq dərəcəsində
olan müxtəlif növ məhsullarla bağlıdır. Birinci şərt cari hesabat
dövrünün bütün xərclərinin müəyyən məmulatlara və xidmətlə-
6
rə və yaxud onların tərkib hissələrinə aid edilməsini tələb edir.
Əgər bunu müstəqim yolla birbaşa aid etmək mümkün olmursa
o zaman məsrəflər şərti bazisə əsasən proporsional olaraq bö-
lüşdürülür. Kalkulyasiyanın məqsədli təyinatını və xərclərin sə-
ciyyəvi xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla müxtəlif istehsallar və
məhsul növlərinə uyğun olaraq bölüşdürülmə bazasının təyin
olunması metodiki baxımdan kalkulyasiyanın ən mürəkkəb və-
zifələrindən biridir. Müxtəlif hazırlıq mərhələsində olan məh-
sulların hazırlanmasına sərf olunan məsrəflərin hesablanmasına
olan tələbat məhsulların, onun ayrı-ayrı hissələrinin və əmtəə-
lik yarımfabrikatların maya dəyəri kalkulyasiyasının və uçotun
vahidliyi tələbini mütləq şərt kimi irəli sürür. Bununla da son
məhsulun həcminin müəyyən edilməsi, istehsal məsrəflərinin
icmal uçotunun yarımfabrikatlı və yaxud yarımfabrikatsız va-
riantlarının tətbiqi metodlarından asılı olan məhsulun məcmu
tərkibi üzrə məsrəflərin sistemləşdirilməsi qaydası təyin edilir.
Kalkulyasiya hesablamaları zamanı məsrəflərin vaxta görə ay-
rılması zəruriliyi xərclərin əmək vəsaitlərinin və istehsal alətlə-
rinin dəyərinin ödənilməsi, ehtiyatların silinməsi və yaxud bö-
lüşdürüldüyü zaman meydana çıxır. Bu xərclər hesabat ayı ər-
zində məsrəflərin miqdar amilindən deyil, onların dəyər ifadə-
sində ödənilmə vaxtından asılıdır. Əksər hallarda bu məsrəflə-
rin əmələgəlməsi (formalaşması) vaxtı hesabat dövrünün uzun-
luğu ilə üst-üstə düşmür və onlar bərabər qaydada (məsələn,
amortizasiya, icarə haqqı, təmir xərcləri) ya da ay ərzində bura-
xılan məhsulun miqdarına mütənasib olaraq bölüşdürülür (is-
tehsalın mənimsənilməsi xərcləri, məzuniyyət ödənişləri üzrə
ehtiyatlar, sosial ehtiyaclara ayrılmalar və s.).
Xərclərin hesabat dövrləri üzrə, eyni zamanda hesabat
dövrü daxilində ayrı-ayrı məhsul növləri arasında bölüşdürül-
məsi məsrəflərin iqtisadi məzmunu, onların formalaşması
(əmələgəlmə) və qruplaşdırılması qanunauyğunluqları ilə şərt-
lənir. Buna görə də məsrəflərin müxtəlif məqsədlərlə təsnifatı
7
kalkulyasiyalaşdırma prosesi ilə eyni zamanda həyata keçirilir.
Lakin nə qədər ki, xərclərin kalkulyasiya obyektlərinə aid edil-
məsi, xərclərin bölüşdürülməsi şərti xarakter daşıyır, yalnız
kalkulyasiyanın mütləq dəqiqliyinə səy (cəhd) göstərmək la-
zımdır ki, buna da təcrübi olaraq nail olmaq mümkün deyil.
Məhsul, iş və xidmətin faktiki maya dəyərinin kalkulya-
siyası zamanı yüksək dəqiqlik prinsipinə nail olunması əsasən
istehsal məsrəflərinin uçotunun təşkili və metodologiyasından,
onun dəqiqliyindən və kalkulyasiyanın ümumi prinsiplərinə uy-
ğunluğundan asılıdır. İstehsalat uçotu və kalkulyasiya göstəri-
cilərin vahidliyi onların məqsəd nöqteyi-nəzərdən bir-biri ilə
üzvi surətdə bağlılığına əsaslanır. Bir sözlə istehsalat uçotu və
kalkulyasiya özlüyündə xərc maddələrinin vahid nomenklatu-
rasından, onların qiymətləndirilmə sistemindən istifadə edərək
eyni vaxt dövrü üçün faktiki maya dəyərinin formalaşmasının
vahid prosesini əks etdirir.

1.2. Məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasının prinsipləri və
vəzifələri.

Müəssisədə istehsalatın uçotunun tərkib hissələrindən biri
də məhsul, iş və xidmətlərin maya dəyərinin kalkulyasiyalaşdı-
rılması hesab olunur. Kalkulyasiyalaşdırma istehsal məhsulları-
nın iş və xidmətlərin maya dəyərinin hesablanmasını təmin
edən üsul və qaydaların məcmusudur. Kalkulyasiyalaşdırmanın
əsasını kalkulyasiya proseduraları təşkil edir. Kalkulyasiyanın
köməyi ilə uçotun müxtəlif obyektlərinin maya dəyəri təyin
edilir: torpaq, tikili və avadanlıqlar (əsas vəsaitlər) , qeyri-mad-
di aktivlər, satın alınmış material ehtiyatları, istehsal olunmuş
və satılmış məhsullar, yerinə yetirilmiş iş və xidmətlər və s. Bu
mühasibat uçotunun müvafiq obyektlərinin pul ilə qiymətləndi-
rilməsinin əsasını təşkil edir. Kalkulyasiya materiallarından
məhsulun maya dəyərinin idarə olunmasında, onun səviyyəsi-
8
nin üzərində nəzarət edilməsində, material, əmək və maliyyə
resurslarına qənaət olunmasında , ehtiyatların aşkara çıxarılma-
sında və məmulata qiymət təyin edildikdə istifadə edilir.
Müəssisələrdə məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiyası
prosesi əsasən aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
1. Kalkulyasiya maddələrinin məsrəflərin uçot və kalkul-
yasiyalaşdırma obyektləri üzrə ilkin məsrəflərin toplanılması
qruplaşdırılması və detallaşdırılması;
2. Son çıxdaş məhsulun maya dəyərinin təyin edilməsi;
3. İstehsalat və əlavə məhsulların tullantılarının qiymət-
ləndirilməsi;
4. Bitməmiş istehsalın qiymətləndirilməsi;
5. Məsrəflərin hazır məhsullar və bitməmiş istehsal ara-
sında bölünməsi;
6. Məhsul vahidinin maya dəyərinin hesablanması.
Müəssisələrdə kalkulyasiyalaşdırma işi istehsal məsrəflə-
rinin və məhsul satışının planlaşdırılması və uçotunun ümumi
metodologiyasına uyğun olaraq təşkil edilir.
Kalkulyasiyalaşdırma işinin ümumi prinsipləri:
1. İstehsal məsrəflərinin təsnifatının elmi əsaslandırılma-
sı;
2. Məsrəflərin uçot obyektlərinin kalkulyasiyası, kalkul-
yasiya obyektlərinin və kalkulyasiya vahidlərinin müəyyən
edilməsi;
3. Dolayı xərclərin bölüşdürülməsi metodlarının seçilmə-
si;
4. Məsrəflərin dövrlər üzrə bölgüsü;
5. Kalkulyasiya vahidinin maya dəyərinin hesablanması
üsulunun seçilməsi.
Ayrı-ayrı müəssisələrdə yuxarıda göstərilmiş ümumi
prinsiplər, sahəvi və istehsal xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq
konkretləşdirilir.
9
Müəssisələrdə kalkulyasiyalaşdırmanın əsas vəzifələri
aşağıdakılardır:
1. Məhsul, iş və xidmət vahidlərinin ayrı-ayrı növləri üz-
rə faktiki maya dəyərinin düzgün hesablanması;
2.Maya dəyərinin səviyyəsi üzərində nəzarət və mövcud
məsrəf normalarında və normativlərinə riayət edilməsi;
3. Məhsulun rentabelliyinin və onun səviyyəsinə təsir
edən amillərin müəyyən edilməsi;
4. Məsrəflərin nəticələrlə müqayisəsi yolu ilə müəssisə-
nin və onun istehsalatdaxili strukturları (istehsalat, sexlər, sahə-
lər, briqadalar, axınlar və s.)üzrə həyata keçirilən işlərin səmə-
rəliliyinin qiymətləndirilməsi;
5. Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması ehtiyatları-
nın aşkara çıxarılması və istifadəsi.

1.3. Məhsulun maya dəyərinin hesablanması və
kalkulyasiyalaşdırılması üsulları.

Məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası istehsalatın
uçotunun son mərhələsi hesab olunur. Bu mərhələnin ən mü-
hüm əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, məhsulun faktiki maya də-
yəri haqqındakı məlumatlara əsasən maya dəyəri üzrə müəssisə
tərəfindən qəbul edilmiş tapşırıqların yerinə yetirilməsi qiymət-
ləndirilir, bu tapşırıqlardan kənarlaşmaların səbəbləri təhlil edi-
lir, müəssisənin fəaliyyətində gələcək nailiyyətlərin imkanları
aşkara çıxarılır. Bundan əlavə məhsulun maya dəyəri haqqında-
kı məlumatlar maya dəyərinin planlaşdırılmasında və rəqabət
şəraitində mühüm əhəmiyyət kəsb edən satış qiymətinin təyin
edilməsində istifadə edilir. Elə ona görə də məhsulun maya də-
yəri kalkulyasiyasının qarşısında yüksək tələblər qoyulur.
Məhsulun, iş və xidmətlərinin maya dəyəri kalkulyasiya-
sını öz növbəsində üç mərhələyə bölmək olar. Bunlardan birin-
cisində buraxılmış bütün məhsulun bütövlükdə maya dəyəri he-
10