Methoden en technieken van gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen

324 Pages·2018·5.844 MB·Dutch

by  Pier Prins, Joop Bosch, Caroline Braet

Methoden en
technieken van
b M
i
je

kith gedragstherapie
no
dd
ee
ren
n e bij kinderen en
en
n t
e
jec
uh
gn jeugdigen
die
ik
g
e
en
n

v
a
n

g
e
d Derde, herziene druk
r
a
g
s
t
h
e
r
a
p
i
e

Onder redactie van:
Pier Prins
Joop Bosch
Caroline Braet
Methoden en technieken van gedragstherapie
bij kinderen en jeugdigen
onder redactie van:
Pier Prins
Joop Bosch
Caroline Braet
Methoden en
technieken van
gedragstherapie
bij kinderen en
jeugdigen
Derde, herziene druk
ISBN 978-90-368-1971-8 ISBN 978-90-368-1972-5 (eBook)
https://doi.org/10.1007/978-90-368-1972-5
© Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media B.V. 1998, 2011, 2018
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geau-
tomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch,
mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het
Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel
17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting
Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave
in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever
te wenden.
Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen.
Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die
eventueel in deze uitgave voorkomen.
NUR 843
Basisontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg
Automatische opmaak: Scientific Publishing Services (P) Ltd., Chennai, India
Bohn Stafleu van Loghum
Walmolen 1
Postbus 246
3990 GA Houten
www.bsl.nl
V
Woord vooraf
Na twintig jaar is Methoden en technieken van gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen nog
steeds een veelgebruikte leidraad in de opleiding en de praktijk van de gedragstherapie bij
kinderen en jeugdigen. Het boek is relevanter dan ooit: gedragstherapeutische interventies
staan immers onverminderd centraal in de jeugdhulp.
De gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen is gebaseerd op drie tradities in de psycho-
logie: de toegepaste gedragsanalyse (applied behavior analysis), de sociale-leertheorie en
de cognitieve gedragstheorie. De gedragstherapie is primair een methode, een manier van
denken, en niet zozeer een vaste verzameling technieken. Toch zijn de onderliggende socia-
le-leertheorie met haar nadruk op gedrag-omgevingsinteracties, en de enorme mogelijkhe-
den die dat biedt tot uitbreiding van gedragsrepertoires, alsook de onderliggende cognitieve
theorie bij uitstek geschikt als theoretisch fundament voor het analyseren en behandelen
van uiteenlopende emotionele en gedragsproblemen van kinderen en jeugdigen.
Deze derde druk is een grondige herziening van de voorgaande editie. Nieuwe inzichten en
ontwikkelingen rond methoden en technieken komen uitgebreid aan de orde. De opzet van
deze herziene druk is gewijzigd; het boek bestaat uit drie delen. Deel I bevat zes hoofdstuk-
ken. Na een inleidend hoofdstuk over de geschiedenis, grondslagen en het gedragstherapeu-
tische proces volgen vijf hoofdstukken: een over gedragsassessment en diagnostiek en vier
over de gedragstherapeutische basistechnieken: operante technieken, anti-angsttechnieken,
technieken gebaseerd op sociaal leren, en cognitieve technieken. Deel II bevat vier hoofd-
stukken. Eerst een algemeen hoofdstuk over non-specifieke therapeutische factoren zoals
gesprekstechnieken, motiveren en het opbouwen van een therapeutische relatie binnen de
gedragstherapie. Daarna wordt dit in drie daaropvolgende hoofdstukken geïllustreerd voor
jonge kinderen, adolescenten en gezinnen. Deel III, ten slotte, bevat een hoofdstuk over
ontwikkelingen rond de ‘derdegeneratie gedragstherapie’ en een slothoofdstuk over het
streven van de cognitieve gedragstherapeut naar evidence-based behandelen en de huidige
stand van zaken op dit gebied.
Zonder besef van de context en grondslagen van de gedragstherapie zou de kindergedrags-
therapeut niet meer zijn dan een technicus die een kant-en-klaar behandelingsprotocol
toepast. De kindergedragstherapeut van nu beschikt echter over een consistent theoretisch
referentiekader en over een ruim arsenaal aan methoden en technieken voor de behande-
ling van zeer uiteenlopende problemen van kinderen en jeugdigen, waarvan de empirische
onderbouwing de afgelopen jaren bovendien steeds steviger is geworden. Daarover gaat dit
boek. Naast de enorme diversiteit aan probleemgebieden waarop deze methoden en tech-
nieken een effectief therapeutisch antwoord hebben, zijn ze in uiteenlopende omgevingen
toe te passen, zoals het gezin, de school, het opvanghuis of de kliniek.
Het boek is bedoeld voor iedereen die zich wil informeren over gedragstherapie bij kinde-
ren en jeugdigen. Het biedt zowel de aspirant-gedragstherapeut als de ervaren behandelaar
een up-to-date beeld van de gedragstherapeutische methoden en technieken. Ook beoefe-
naren van andere disciplines in de jeugdzorg vinden in dit boek nuttige informatie.
VI Woord vooraf
Wij danken alle auteurs weer voor hun bijdrage aan deze derde herziene druk. Wij hopen
dat door onze gezamenlijke inspanning Methoden en technieken van gedragstherapie bij kin-
deren en jeugdigen de komende jaren weer een nuttig hulpmiddel zal zijn in opleiding en
praktijk van de kindergedragstherapie.
Pier Prins
Joop Bosch
Caroline Braet
VII
Inhoud
Deel I Methoden en technieken
1 Gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen: geschiedenis,
kenmerken en overwegingen bij het gedragstherapeutische proces ...........3
P.J.M. Prins, J.D. Bosch en C. Braet
1.1 Geschiedenis van de gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen .......................4
1.2 Kenmerken .............................................................................6
1.3 Indicatie: gedragstherapie of niet? .....................................................9
1.4 Overwegingen bij het gedragstherapeutische proces .................................10
1.5 Gedragstherapie als experiment en de N = 1-studie ...................................23
1.6 Tot besluit .............................................................................24
Literatuur .............................................................................25
2 Gedragsassessment en psychodiagnostiek bij kinderen en jeugdigen: een
getrapte benadering ...............................................................29
J.R. Noorloos en J.D. Bosch
2.1 Inleiding ..............................................................................31
2.2 Getrapte psychodiagnostiek en gedragsassessment ..................................32
2.3 Nabeschouwing .......................................................................54
Literatuur .............................................................................60
3 Operante technieken en mediatietherapie bij ouders en leerkrachten ........65
J.D. Bosch en G. Albrecht
3.1 Inleiding ..............................................................................66
3.2 Operante gedragsveranderingstechnieken ............................................67
3.3 Het mediatiemodel ....................................................................75
3.4 Tot besluit .............................................................................87
Literatuur .............................................................................90
4 Anti-angsttechnieken ..............................................................93
M.H. Nauta en A. Scholing
4.1 Inleiding ..............................................................................94
4.2 Leertheoretische opvattingen over het ontstaan van angst ............................94
4.3 Diagnostiek ...........................................................................95
4.4 Behandeling ..........................................................................99
4.5 Casus Anouk .........................................................................114
4.6 Relevant onderzoek ..................................................................115
Literatuur ............................................................................118
VIII Inhoud
5 Trainen van sociale vaardigheden bij kinderen en jeugdigen .................123
L.J.J. Vet, M.K. Neef, M.H. Nauta en A.A. de Bildt
5.1 Inleiding .............................................................................125
5.2 Definitie en doel(groep) van een behandeling om sociale
vaardigheden te verbeteren ..........................................................125
5.3 Stand van zaken wetenschappelijk onderzoek .......................................126
5.4 Theoretische achtergrond van het trainen van sociale vaardigheden .................127
5.5 Methode voor het trainen van sociale vaardigheden .................................134
5.6 Het faciliteren van sociaal leren ......................................................137
5.7 Specifieke gedragstherapeutische interventies .......................................138
5.8 Tot besluit ............................................................................148
Literatuur ............................................................................149
6 Zelfregulatie en cognitieve gedragstherapie ...................................153
C. Braet en E. Moens
6.1 Inleiding .............................................................................155
6.2 Assessment ..........................................................................156
6.3 Het behandelingsmodel introduceren: de rationale en de motivatie voor CGT ........161
6.4 Zelfregulatie .........................................................................162
6.5 Zelfinstructiemethoden ..............................................................166
6.6 Probleemoplossingsmethodiek ......................................................170
6.7 Cognitieve herstructurering ..........................................................175
6.8 De rol van de ouders .................................................................181
6.9 Tot besluit ............................................................................181
Literatuur ............................................................................182
Deel II Algemene en bijzondere aspecten in de gedragstherapie
met jonge kinderen, adolescenten en gezinnen
7 Non-specifieke therapeutische factoren ........................................187
J.D. Bosch en E. Moens
7.1 Inleiding .............................................................................188
7.2 Het opbouwen van een therapeutische relatie .......................................188
7.3 Therapeutkenmerken en motiverende gesprekstechnieken ..........................192
7.4 Methoden die de samenwerkingsrelatie verder ondersteunen .......................200
7.5 Conclusie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203
Literatuur ............................................................................203
8 Spel en verbeelding: het communicatiemiddel in
gedragstherapie en schematherapie ............................................207
M.W.D. Nijhoff-Huysse
8.1 Inleiding .............................................................................209
8.2 De gedragstherapeut in de spelkamer ................................................210
8.3 Spel en verbeelding als gedrags- en schematherapeutische methodiek ..............218
8.4 Spel en verbeelding in schematherapie ..............................................220
8.5 Het grote spel van buien en valkuilen, leer ze snappen en overwinnen ...............224
Literatuur ............................................................................231
IX
Inhoud
9 Gedragstherapie bij adolescenten ...............................................233
E. de Haan
9.1 Inleiding .............................................................................234
9.2 Algemene principes bij de behandeling van adolescenten ...........................235
9.3 Specifieke kenmerken en de behandeling van adolescenten .........................237
9.4 Therapeutische technieken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240
9.5 De rol van de ouders .................................................................243
Literatuur ............................................................................244
10 Behandeling van kinderen in de context van ouders en gezin ................247
A. Lange
10.1 Inleiding .............................................................................248
10.2 Aanmelding, indicatie en taxatie .....................................................248
10.3 Verder taxeren en begin van de behandeling .........................................253
10.4 Overeenstemming over de inhoud van de behandeling ..............................255
10.5 Specifieke behandeltechnieken ......................................................255
10.6 Non-specifieke technieken tijdens gezinsbehandelingen: motiveren .................256
10.7 Hiërarchie versus autoritair optreden ................................................256
10.8 Onderzoek ...........................................................................258
10.9 Beschouwing .........................................................................260
Literatuur ............................................................................261
Deel III Ontwikkelingen in de cognitieve gedragstherapie
en het streven naar evidence-based behandelen
11 Ontwikkelingen binnen de cognitieve gedragstherapie
bij kinderen en adolescenten .....................................................267
G.R.A. Bosmans en C. Braet
11.1 Inleiding .............................................................................269
11.2 Acceptance and Commitment Therapy ...............................................271
11.3 Op mindfulness gebaseerde cognitieve gedragstherapie (MBCT) .....................275
11.4 Compassion-Focused Therapy (CFT) ..................................................277
11.5 Attachment Based Family Therapy (ABFT) ............................................278
11.6 Dialectische gedragstherapie voor jongeren .........................................282
11.7 Eye Movement Desentization and Reprocessing ......................................282
11.8 Cognitive Bias Modification ..........................................................283
11.9 Twee voorbeelden van digitale deelbehandelingen: Braingame
Brian en Schateiland .................................................................284
11.10 Gedragstherapeutische technieken voor klinische groepen
binnen een transdiagnostisch protocol ...............................................286
11.11 Discussie .............................................................................287
Literatuur ............................................................................288
X Inhoud
12 Evidence-based behandeling voor kinderen en adolescenten:
aandachtspunten en commentaar ...............................................293
Th.H. Ollendick en N.J. King
12.1 Inleiding .............................................................................294
12.2 Definitie van evidence-based behandeling ...........................................295
12.3 Evidence-based behandeling: belangrijke aandachtspunten .........................297
12.4 Tot besluit ............................................................................311
Literatuur ............................................................................312
Bijlagen .............................................................................317
Register ...............................................................................318