Metacognitieve therapie bij gegeneraliseerde angst

105 Pages·2009·0.44 MB·German

by  Colin van der Heiden (auth.)

Metacognitieve therapie bij gegeneraliseerde angst
Ditboek,Metacognitievetherapiebijgegeneraliseerdeangst,isonderdeelvan
de reeks Protocollen voor deGGZ.
Bijdezetitelistevenshetwerkboekvoorclie¨ntentebestellen:Stopmet
piekeren.Werkboek voor de cli¨ent.
Serie Protocollen voor de GGZ
De boekenin de reeks Protocollen voorde GGZ geveneen sessie-
gewijze omschrijvingvan de behandelingvan een specifieke psychi-
sche aandoeningweer.De theorie is beknopten gestoeld op weten-
schappelijke evidentie voor zoverdeze bekend is.
Protocollenvoor de GGZ is bedoeld voor psychologen,psychothera-
peuten,psychiaters en andere hulpverleners.
Al verschenenindezeserie is:Preventievecognitieve therapiebijterug-
kerendedepressie methet bijbehorend werkboekNiet meer depressief.
Bestellen:
De boekenzijn te bestellen viade boekhandel ofrechtstreeks via de
webwinkel van uitgeverijBohn Stafleuvan Loghum: www.bsl.nl
Redactie
Dr.Claudi Bockting, klinisch psycholoog,psychotherapeuten ge-
dragstherapeut, universitair hoofddocent klinischepsychologie,
Rijksuniversiteit Groningen
Dr. Maschaten Doesschate, psychiaterMentrum enonderzoeker
Universiteit van Amsterdam, Amsterdam
Prof.dr.Chijs van Nieuwenhuizen, bijzonder hoogleraar forensische
geestelijke gezondheidszorg, coo¨rdinatorbehandeling& onderzoek,
forensischejeugdpsychiatrischekliniekDe Catamaran, Eindhoven
Drs.Willemijn Scholten, psychotherapeuten gedragstherapeut,
GGZinGeest, Amsterdam
Metacognitieve therapie bij
gegeneraliseerde angst
Colin van der Heiden
Bohn Stafleu vanLoghum
Houten 2009
(cid:2)2009BohnStafleuvanLoghum,onderdeelvanSpringerUitgeverij
Allerechtenvoorbehouden.Nietsuitdezeuitgavemagwordenverveelvoudigd,
opgeslagenineengeautomatiseerdgegevensbestand,ofopenbaargemaakt,in
enigevormofopenigewijze,hetzijelektronisch,mechanisch,doorfotokopiee¨n
ofopnamen,hetzijopenigeanderemanier,zondervoorafgaandeschriftelijke
toestemmingvandeuitgever.
Voorzoverhetmakenvankopiee¨nuitdezeuitgaveistoegestaanopgrondvan
artikel16bAuteurswet1912johetBesluitvan20juni1974,Stb.351,zoalsgewij-
zigdbijhetBesluitvan23augustus1985,Stb.471enartikel17Auteurswet1912,
dientmendedaarvoorwettelijkverschuldigdevergoedingentevoldoenaande
StichtingReprorecht(Postbus3051,2130KBHoofddorp).Voorhetovernemen
van(een)gedeelte(n)uitdezeuitgaveinbloemlezingen,readersenanderecom-
pilatiewerken(artikel16Auteurswet1912)dientmenzichtotdeuitgeverte
wenden.
Samensteller(s)enuitgeverzijnzichvolledigbewustvanhuntaakeenbetrouw-
bareuitgaveteverzorgen.Nietteminkunnenzijgeenaansprakelijkheidaanvaar-
denvoordrukfoutenenandereonjuisthedendieeventueelindezeuitgavevoor-
komen.
ISBN9789031353118
NUR777
Ontwerpomslag:StudioBassa,Culemborg
Ontwerpbinnenwerk:StudioBassa,Culemborg
Automatischeopmaak:PrePressMediaGroep,Zeist
BohnStafleuvanLoghum
HetSpoor2
Postbus246
3990GAHouten
www.bsl.nl
Inhoud
Voorwoord 7
fase i uitleg rationale en identifi-
ceren van metacognities 15
Sessie 1 17
Sessie 2 25
Sessie 3 30
fase ii onderzoeken en wijzigen
van negatieve metacognities 33
Sessie 4 35
Sessie 5 39
Sessie 6 43
Sessie 7 46
Sessie 8 51
fase iii onderzoeken en wijzigen
van positieve metacognities 59
Sessie 9 61
Sessie 10 67
Sessie 11 71
6 Metacognitievetherapiebijgegeneraliseerdeangst
fase iv oefenen met alternatieve
manieren van informatiever-
werking 75
Sessie 12 77
Sessie 13 82
Sessie 14 85
Literatuur 87
Bijlagen 89
Overzichtbehandelprotocol 103
Overde auteur 111
Toelichting op de dvd 112
Voorwoord
Hethierbeschrevenprotocolkangebruiktwordendoorhulpverleners
in de geestelijkegezondheidszorg, die clie¨nten met een gegenerali-
seerde angststoornis (GAS)behandelen.Om het protocol goed uitte
kunnen voeren, is basiskennisvan cognitievegedragstherapie (CGT)
vereist.Ookis het aan te bevelen u verderte verdiepen in de meta-
cognitievetheorie1,waaropdeinditprotocolbeschrevenbehandeling
gebaseerd is.
Metacognitieve therapie (MCT) is speciaal ontwikkeld voor clie¨nten
met eenGAS. In tegenstelling tot standaard CGT-programma’s voor
de GAS richtMCT zich niet op het onderzoekenvan de inhoud vanhet
piekerenen daarmeedeinhoudelijke veranderingvandegedachten,
maarop de manierwaarop mensen over hungepieker denken. Deze op-
vattingenoverhetpiekeren,demetacognities,wordenbeschouwdals
belangrijkefactoren in de ontwikkelingen de instandhoudingvan de
angstenbezorgdheid.Omdestoorniseffectieftebehandelenworden
deinterventiesgerichtopdiefactoren,inplaatsvanopdeinhoudvan
het piekeren.
De effectiviteit van MCTisnog maarbeperkt onderzocht. Deresulta-
tenzijnechterhoopgevend.IneeneersteopenstudieondertienGAS-
clie¨ntenkondenzevenvandeachtcompleters(88%)aanheteindevan
de behandelingals hersteld worden aangemerkt, gemeten met een
angstdispositieschaal (Wells& King,2006). Bij follow-up naeen jaar
gold ditnogaltijd voor75%, aanzienlijkhogerdan de resultaten van
algemeneCGT(Fisher,2006).Ineentweedestudie,wederommettien
GAS-cli¨entenperconditie,werdMCTvergelekenmet appliedrelaxation
(AR). MCT bleek aanzienlijkeffectiever; 80% van de clie¨nten kon bij
ontslagals hersteld aangemerkt worden op zowel een angstdisposi-
tieschaal als een piekervragenlijst, terwijl 10 respectievelijk20%als
verbeterdaangemerktkonworden.IndeAR-groepvoldeedbijontslag
1 ZiebijvoorbeeldVanderHeiden,Poppe,DeStigter&Stolk(2007)ofWells
(2006).
8 Metacognitievetherapiebijgegeneraliseerdeangst
op beide matenslechts 10%aan de criteria voorklinisch relevant
herstel. Bij follow-up bedroeghet herstelpercentage op de angstdis-
positieschaal 70%, terwijl op de piekervragenlijstnogaltijd 80%aan
decriteriavoorklinischherstelvoldeed.IndeAR-groepbedroegende
percentages respectievelijk 29en 17 (Wells,Welford,Kinge.a.,in
voorbereiding;zieook Fisher, 2006). In eennog lopend onderzoek
blijkt uit voorlopige resultatendatna MCT88% van de 45 deelne-
mende GAS-clie¨nten nietlangeraan de DSM-IV-TR-criteria voorde
GAS(APA,2000)voldoet,terwijl71%naafloopvandebehandelingals
hersteld aangemerkt konworden(Van derHeiden, 2008). Bij follow-
up na een halfjaarbleken dezeresultatenbehoudente zijngebleven.
MCTlijkt dus een veelbelovende behandelingvoor clie¨nten met een
GAS.
Twee typen piekeren
In hetMCT-model (ziefiguur 1) wordentwee typen gepieker onder-
scheiden, die verschillenqua inhoud enfunctie.Type 1-gepiekerom-
vat de inhoudelijkezorgen overallerlei externe en internegebeurte-
nissen, type 2-gepiekerheeft betrekkingop hetpiekerenzelf(‘pieke-
renoverhet piekeren’).Type 1-gepiekerwordtgekenmerkt door een
aaneenschakelingvan ‘wat als’-gedachtenen wordt beschouwd als
een pogingoplossingente vinden voor de zorgelijke situatie, of ma-
nieren tebedenken ermeeom te gaan. Hetgepieker gaatdoor totdat
men afgeleid wordtoftotdathet‘gevoel desituatie aan te kunnen’
bereikt is. Doordat de aanvankelijkeangst, die de ‘wat als’-gedachten
oproept, afneemt,wordt hetgepiekernegatief bekrachtigd. Hetge-
piekerkan als helpend of zinvol gezien gaan worden. Positieve op-
vattingen als ‘door te piekeren kan ik negatieve gebeurtenissen voor-
komen’ of ‘piekerenhelpt mevoorbereid te zijn op mogelijke proble-
men’ worden gevormd en opgeslagen in hetgeheugen. Bij nieuwe
‘dreiging’wordendepositieveopvattingen geactiveerd,wat leidttot
piekeren als strategie om het geanticipeerde gevaarhet hoofd te bie-
den. Doordatdegevreesde‘rampen’ vaaknietuitkomen,wordt het
piekeren telkens weernegatief bekrachtigd en worden de positieve
metacognities versterkt. Hierdoor ontstaat eenvicieuze cirkel waarin
bijdreigend gevaarop basis vandegeactiveerde positieve metacogni-
ties piekeren als copingstrategie wordt ingezet.
Dit procesisopzichnognietproblematisch.Maar hetkanerweltoe
bijdragendathetgepiekereenprobleemwordt.Wantdekenmerkende
‘wat als’-denkstijl leidttot hetgenereren vansteeds meer mogelijke
negatieveuitkomstenvanmogelijkedreigendesituaties.Elkebedachte
Voorwoord 9
negatieveuitkomst of situatiekan weeronderwerp zijn vannieuw
gepieker,waardoor hetpiekeren uit de hand loopt. Hetpiekeren zelf
kandaardooralsnegatiefgeziengaanworden.Menkrijgterklachten
van, de stemmingwordt er negatief doorbe¨ınvloed en pogingen te
stoppen met hetgepiekermislukkenvaak. Datkanweer leiden tot de
angstdat je‘iets kunt krijgen’ van het onbeheersbare gepieker. Bij-
voorbeelddatjeergekvanwordtofdatjehetervanaanjehartkrijgt.
Dezenegatieve kennis overdeonbeheersbaarheid en het gevaarvan
piekeren worden aangeduid als negatievemetacognities. Zijvormen
de redendatiemand behandelingzoekt. Negatievemetacognities
kunnen ook gevormd worden, ofversterkt worden, als nieuwe infor-
matie over piekeren verkregenwordt. Alsbijvoorbeeld een ouderdie
ookveel piekerdeplots hartklachten krijgt, kandepiekeraar een
relatie leggen tussen gepiekeren hartklachten. Door de angstdie dit
oproeptzaldepiekeraarproberenhetpiekerentestoppen.Alsdatniet
lukt,wordt de onbeheersbaarheid van het gepiekerbevestigd,wat de
angstvoor hartklachtenalsgevolgvanhet aanhoudende gepiekerzal
versterken.Ditzalaanzettentothernieuwdepogingenhetgepiekerte
doorbreken,waardoor een vicieuze cirkel ontstaat. Hetzelfde kan ge-
beuren als de piekeraarin een levensfase komtdie meerverantwoor-
delijkheidmetzichmeebrengt,zoalsdeovergangvandeadolescentie
naarhetvolwassenleven.GASontstaatdanookvaaktussenheteinde
van de tienerjaren en het 30elevensjaar(Holaway, Rodebaugh&
Heimberg, 2006).Eris dan meerom overtepiekeren,waardoor het
gepiekeruit de hand loopt.
Als dezenegatieveopvattingen overhet piekeren geactiveerd worden,
ontstaat gepieker overhet piekeren zelf (type 2-gepieker, ook welals
metagepiekeraangeduid).Overigens verschillen de negatievemeta-
cognities en metagepiekerwat betreft inhoud nietofnauwelijks. Het
verschil isvooral theoretisch; met metacognities wordt permanent
aanwezige kennis overpiekeren bedoeld, metagepiekerverwijstnaar
de actuele zorgen overhetgepieker die doorhet hoofd spelen in een
uitdehand gelopen piekerperiode.
Hetmetagepieker heeft verschillende gevolgen, die in figuur1 met
wederkerige lijnen worden aangegeven.Ten eerste versterkendezor-
gen overhet gepiekergevoelens van angst, dieop hun beurt als
bevestigingvoorde onbeheersbaarheid en/ofhet gevaarvan piekeren
gezienkunnenworden(‘ohjee,nuverliesikechtdecontrole’of‘zieje
wel, ik krijgeen hartaanval’).Ook kandeangst opgevat worden als
teken dat men niet goedmet de situatie omgaat,wat de behoefte
versterkt om doorte gaanmet piekeren (op basis van de ookaanwe-
zigepositieveopvattingen overpiekeren)totdat het‘gevoel’ bereikt
10 Metacognitievetherapiebijgegeneraliseerdeangst
aanleiding (bijvoorbeeld een ‘wat-als’-gedachte)
activering positieve metacognities
type 1-gepieker
activering negatieve metacognities
type 2-gepieker
(metagepieker)
gedrag emotie
gedachtecontrole
Figuur 1 Het metacognitievemodelvan deGAS (Wells, 1997)
wordtdathetveiligisomtestoppenmetpiekeren.Ditwordtinfiguur
1 aangegevenmet de stippellijn tussenemotie entype 1-gepieker. Be-
halve tot negatieveemoties leidttype 2-gepiekerook tot overte ge-
dragingen engedachtecontrolepogingen, die alseerste tendoel heb-
ben te voorkomen dat mengaat piekeren, en ten tweede –als het
piekeren tochbegint –degevreesdenegatievegevolgen ervan in de
handtehoudenofterugtedringen.Inhetgevalvangedragingenkan
het kan gaan om vermijdenvan zaken of situaties die aanleiding
kunnen geven tot piekeren (zoals dekrant lezen, maarooktot rust
komen),geruststellingofadviesvragen(elkedagnaarschoolbellenof
de kinderen veiligaangekomen zijn, de behandelaarvragen of pieke-
renecht niet toteen herseninfarctkanleiden), afleidingzoeken en
zelfspraak.Gedachtecontrolepogingenzijn cognitievestrategie¨en om
het piekeren te beheersen.Vooral gedachten die eenpiekercyclus
kunnen initi¨eren trachtmen te onderdrukken. Is ereenmaal gevaar
gesignaleerd,danwordtmeestalnietmeergeprobeerdhetpiekerente
stoppen. Dit zou met het oogop de positieve metacognities immers
gelijkstaanaan ‘geencopingstrategie toepassen’. Hoewel de beschre-
venstrategiee¨nsomsopdekortetermijneffectsorteren,houdenzede
klachten op de lange termijn juist in stand.Door hetconsequent