ıı. meşrutiyet öncesi fikir akımları ve ali suavi

195 Pages·1610·3.87 MB·Turkish

A/-
■&L
T.C.
İstanbul Üniversitesi
Atatürk İlkeleri ve
İnkılap Tarihi Enstitüsü
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi
Anabilim Dalı
II. MEŞRUTİYET ÖNCESİ FİKİR AKIMLARI VE
ALİ SUAVİ
(Yüksek Lisans Tezi)
Danışman: Prof. Dr. Erol CİHAN
Hazırlayan: Necmi GÜNEL
İstanbul - 1993
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ............................................................................................................................. I
GİRİŞ ................................................................................................................................ III
BİRİNCİ BÖLÜM
A- OSMANLI İMPARATORLUĞUNUN
İÇİNDE BULUNDUĞU GENEL SİYASİ DURUM i
1- Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküş Nedenleri
ve Sona Ermesi ........................................................................................ 1
a- Dış Nedenler ................................................................................ 2
b- İç Nedenler ................................................................................... 3
2- Osmanlı İmparatorluğumun Çöküşünü Önlemeye Çalışan
Yenilik Hareketleri ve Düşünce Akımları ............................ 5
a- Tanzimat Öncesi Yenilik Hareketleri ....................... 6
b- Tanzimat Fermanı (1839) ................................................... 8
c- Islâhat Fermanı (1856) .......................................................... 13
d- I. Meşrutiyet (1876) ............................................................... 15
e- II. Meşrutiyet (1908) ............................................................. 19
3- Osmanlı İmparatorluğunu Kurtarmaya Çalışan
Düşünce Akımları .................................................................................. 24
a- Osmanlılık ....................................................................................... 26
b- İslâmlılık ......................................................................................... 28
c- Batıcılık ............................................................................................ 31
d- Türkçülük ......................................................................................... 34
İKİNCİ BÖLÜM
B- ALİ SUAVİ’NİN HAYATI ........................................................................... 39
1- Ali Suavi’nin Soy Kütüğü ................................................................. 39
2- Doğum Yeri ................................................................................................. 40
3- Babası ............................................................................................................ 41
4- Annesi ............................................................................................................. 42
5- Okul Hayatı ................................................................................................ 43
6- Gençliği ......................................................................................................... 43
7- Bursa’daki Öğretmenliği ................................................................... 48
8- Filibe’deki Görevi ................................................................................. 49
9- Muhbir Gazetesi ve Kastamonu’ya Sürgün ......................... 50
10- Jön Türk’lerin Doğuşu ..................................................................... 54
a- "Jön Türk" Deyimi ..................................................................... 54
b- Jön Türkler’in Doğuşu ........................................................... 56
c- Cemiyetin Dağılması .............................................................. 62
11- Avrupa’ya Kaçışının Nedeni ........................................................ 64
12- Avrupa’ya Kaçışı .................................................................................. 67
13- Avrupa’daki Yaşayışı ........................................................................ 70
14- Ali Suavi’nin Yurda Dönüşü ........................................................ 76
15- Mekteb-î Sultanî’deki Çalışmaları ......................................... 78
16- Çırağan Vak’ası ve Ölümü ............................................................. 85
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
C- GAZETECİLİĞİ VE DÜŞÜNCELERİ .............................................. 89
1- Ali Suavi’nin Gazeteciliği ................................................................ 89
a- Muhbir (İstanbul) ..................................................................... 89
b- La Mukhbir (Londra Muhbir) ........................................... 92
c- Ulûm .................................................................................................. 94
d- Kâmusu’l Ulûm ve’l - Maarif .................................................96
e- Muvakaten Ulûm Müşterilerine ...........................................96
2- Ali Suavi’nin Düşünceleri .....................................................................98
a- Siyasi Düşünceleri .........................................................................98
b- Lâiklik ...................................................................................................102
c- Türklük ve Türkçülük .................................................................104
d- Dil - Türkçe ......................................................................................110
e- Bilim ve Eğitim ................................................................................116
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
D- KİŞİLİĞİ VE HAKKINDA YAZILANLAR ........................................123
1- A1İ Suavi’nin Kişiliği ..............................................................................123
a- Çocukluğundan Rüştiye Mektebini Bitirinceye Kadar
Geçen Zaman ..................................................................................125
b- Görevleri Sırasında Oluşan Kültür Çevresi .................125
c- Avrupa’daki Kültür Çevresi .....................................................128
2. Ali Suavi’nin "İlk" Ieri ............................................................................131
3. Aleyhinde Yazılanlar ................................................................................132
4. Lehinde Yazılanlar ....................................................................................136
BEŞİNCİ BÖLÜM
E- ESERLERİ .................................................................................................................144
a- Genel Olarak Eserlerinin Listesi ...............................................144
b- Ali Suavi’nin Varlığından Söz Ettiği Eserleri ...................146
c- Matbû Eserleri ........................................................................................147
d- Salnameler (Almanak) ......................................................................148
e- Bazı Kaynaklarda Adı Geçen Eserleri ...................................149
f- Süreli Yayınları ......................................................................................150
ALTINCI BÖLÜM
F- ALİ SUAVİ’NİN DÜŞÜNCELERİYLE MUSTAFA KEMAL’İN
EYLEM VE DÜŞÜNCELERİ ARASINDAKİ İLİŞKİ 153
1- Türkçülük ve Türk Tarihi .......................................................................153
2- "Tevhid-i Tedrisat" (Öğretim Birliği) ............................................156
3- Lâiklik .................................................................................................................158
4- Halifelik ............................................................................................................161
5- Millet Meclisi ve Cumhuriyet .............................................................163
6- Dilde Sadeleşme ve Yazının Değişmesi .......................................166
7- Okumanın Önemi .........................................................................................168
8- Ezanın Türkçe Okunması .......................................................................171
SONUÇ .................................................................................................................................174
KAYNAKLAR ..................................................................................................................176
I
Ö N S Ö Z
1878 yılında bir Devrim ile milletin kötü yazgısını tek başına
değiştirmeye çalışan adam kimdi?
Ali Suavi, Abdülaziz ve II. Abdülhamit zamanında yaşamış olan bir
aydındır. Bu aydın insan medreseden yetişmiştir. Devrin kültür ve si­
yaset hareketlerine karışan insanlar arasında yaşayışı, kişiliği, kültü­
rü ve davranışları ile çok önemli bir yere sahiptir. Okumayı seven, bi­
lime önem veren, araştırıcı bir özelliği olan bir insandı. Bıkmadan,
usanmadan severek en çok yaptığı işlerden biriside halkı her konuda
aydınlatmaktı. Görev yaptığı ve ulaşabildiği her yerde halkla iç içe ol­
du, 21 yaşına gelince halk; sevdiği, saydığı, sözüne güvendiği, doğrulu­
ğuna inandığı, haksızlığa karşı tahammülü olmayan Suavi’ye "Küçük
Hoca" adını verdi. 26 yaşına gelince "Muhbir" gazetesinde yazmaya
başladı. Muhbir (Haber veren) başlığının hemen altına şu cümleyi
koydu. "Bu gazete maarif ve Havadis-i dahiliye ve hülâsa-ı politika­
dan bahsedecektir" ve Ali Suavi hem Muhbir’de hemde çıkardığı öteki
gazetelerde bu başlığın içeriğine, özüne bağlı kaldı. Hem bilimden
hemde siyasetten söz etti. Camilerde, toplantılarda, okullarda gür ve
net çıkan sesi devleti yöneten bazı görevlileri korkuttu ve gazetesi ka­
patıldı. Ama Suavi susmadı konuşabileceği başka yerler, yazabileceği
başka gazeteler buldu. Sesi öncekinden daha fazla çıktı.
Ülkesinde fazla kalamadı, yurduna hasret kalmak pahasına
Avrupa’ya kaçtı. Dokuz yıl kaldı. Hemen her bilim dalı ile ilgilendi.
Osmanlı Devletinin içeride ve dışarıda düştüğü kötü durumu gördü, il­
gililere kurtulma çareleri önerdi, ama dinlenmedi. Yazdığı her yazıda
ülkesinin ve milletinin sorunları vardı. Görev yaptığı her yerde bu
problemlere bilgisi ve gücü oranında çare bulmaya çalıştı. Sorunu kay­
nağından kesmek için yanına Trakya göçmenlerini topladı 1878 yılın
II
da saraya saldırdı. II. Abdülhamit’i indirip V. Murat’ı getirecekti
ama başarısız oldu. Yedi-sekiz Haşan Paşa bir sopa ile Suavi’yi öldür­
dü. Okuması yazması olmayan Haşan Paşa Mareşal oldu, Suavi nin
mezarı bile olmadı. Bazı insanlar düşünceleriyle ölümsüzleşirler, Su-
avi’de bunlardan biridir.
Suavi hakkında yaşarken de, öldükten sonra da olumlu veya olumsuz
çok şey söylenmiştir. En yakın arkadaşı Namık Kemal önce Tanrının
yarattığı bir pırlanta idi" derken, araları açılınca şarlatan demiştir.
Söylenen bu sözler Ali Suavi’nin değerinden hiçbir şey kaybettirme-
miştir.
Ali Suavi’yi konu olarak seçmemin nedeni onun ilginç bir kişi­
liğe sahip olmasıydı. 1870’lerde değil yayın yoluyla açık açık savun­
mak düşünülmesi bile insanı tehlikeye düşürecek olan düşüncelere sa­
hipti.
Sade bir şekilde yaşarken sade bir şekilde de öldü. Öteki ba­
şarısız devrimciler gibi yargılanmaya zamanı bile olmadı. Sehpada
asılmadı, kurşuna dizilmedi. Basit bir sopa ile öldürüldü. Bir devrimci
lider böyle mi ölmeliydi?
îşte, bu gerçek yurtsever insanı araştırma düşüncem dersleri­
ni büyük bir zevkle dinlediğim saygıdeğer Hocam Prof. Dr. HİKMET
ALTUĞ’dan esinlendim. Ulaşabildiğim kaynaklardan Ali Suavi’nin ha­
yatını, düşüncelerini ve Mustafa Kemal’e yaptığı etkileri irdelemeye
çalıştım.
Araştırmalarım sırasında benden olağanüstü katkılarını esir­
gemeyen Hocalarım sayın Prof. Dr. EROL CİHAN’a, sayın Prof. Dr.
HÎKMET ALTUĞ’a, sayın Prof. Dr. MERAL ALPAY’a teşekkür
eder, saygılarımı sunarım.
NECMÎ GÜNEL
III
G İ R İ Ş
Adı "II. Meşrutiyet Öncesi Fikir Akımları ve Ali Suavi" olan
Yüksek Lisans Tezimin amacı, Osmanlı imparatorluğunun yıkılmasını
önlemeye çalışan düşünce akımlarını belirlemek, bu düşünce akımları­
nın özelliklerini ve savundukları tezleri ortaya koyarak sonuçlarına
ulaşmaktır. Sonra bir düşünce adamı olarak Ali Suavi nin Genç Os-
manlılar" içindeki yerini, konumunu ve çalışmalarını belirterek bu in­
sanın düşünceleri ile Mustafa Kemal’in düşünce ve eylemleri arasın­
daki benzerlikleri vermektir.
Tez konumu objektif ölçütlerle ve ayrıntılı olarak inceleyebil-
mem için taslak plânımı hazırladıktan sonra, kaynak toplamaya başla­
dım. Konuyla ilgili yaklaşık 90 tane kitap, dergi, makaleyi saptayıp fiş­
ledim. Yaptığım araştırmada Ali Suavi hakkında yazılmış ilk eserin
1942 yılında İsmail Hami Danişmend tarafından yazıldığını gördüm.
Sonra 1943 - 1944’te Behice Kaplan’a ait 169 sayfalık Lisans tezini
buldum. Bu tez sanki İsmail Hami Danişmend’e yazılmış bir karşı tez
havasını veriyordu. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Neşet Halil Atay, Mit-
had Cemal Kuntay, Cemal Kutay, Nevzat Akurgal, İhsan Sungu, H.
Fethi Gözler, Yahya Akyüz, gibi değerli yazarlardan çokça yararlan­
dım. 1991 yılında yayımlanan İsmail Doğan’a ait olan "Tanzimatın İki
Ucu : Münif Paşa ve Ali Suavi" adlı kitabı geniş bir araştırmanın ürü­
nü olduğu anlaşılıyor. Hilmi Ziya Ülken vazgeçemediğim bir kaynak
olmuştu.
IV
Yaptığım araştırmalar sırasında yedi-sekiz Haşan Paşa’nın
torunlarına Beşiktaş’ta ulaştım ama hem hiç konuşmadılar hemde bir
kaynak vermediler.
Bu tez 6 bölümden oluşmaktadır.
I. Bölümde : Osmanlı İmparatorluğunun içinde bulunduğu ge­
nel siyasi durumu, Tanzimat Fermanının, Islahat Fermanının, I. Meş­
rutiyetin özelliklerini vererek Osmanlı İmparatorluğuna neler getir­
diklerini vermeye çalıştım. II. Meşrutiyet ve öncesindeki fikir akımla­
rının devleti kurtarmaya yönelik ileri sürdükleri düşünceleri ve sonuç­
larını verdim.
II. Bölümde : Ali Suavi’nin tüm hayatını zaman sırasına göre
incelemeye çalıştım. Özellikle kişiliğinin oluşmasına etki eden olayla­
rı ve Osmanlı yönetimine bakış açısını ve amacını irdeledim.
III. Bölümde : Kendisine hayatı boyunca meslek edindiği ga­
zeteciliği ve gazetecilik yaptığı sırada savunduğu ve gerçekleştirmeye
çalıştığı düşüncelerini vermeye çalıştım.
IV. Bölümde : Kişilik yapısının oluşmasında etkili olan insan­
ları, olayları vererek yaşadığı dönemde ve sonrasında kendisi hakkın­
da ileri sürülen olumlu-olumsuz yargıları belirttim. Sonra Suavi’nin
Osmanlı İmparatorluğuna getirdiği "ilk" yeniliklerin bir listesini ver­
dim.
V. Bölümde : Ali Suavi’nin yazdığı kitap, gazete, dergi v.s. gi­
bi eserlerinden bugüne kadar saptanabilenlerin isimlerini vermeye ça­
lıştım.
VI. Bölümde : Ali Suavi’nin 1870’lerde savunduğu ama uygu­
lamaya koyamadığı düşüncelerinin büyük devlet adamı Mustafa Ke­
mal Atatürk tarafından Devrimler yoluyla uygulamaya koyduğunu, bur-
dan yola çıkarak Mustafa Kemal Atatürk’ün Ali Suavi’yi incelemiş
olabileceğini kanıtlamaya çalıştım. Belki de Atatürk’ün "bir sır gibi
V
saklayıp" zamanı gelince uygulamaya koydukları arasında Ali Su-
avi’de vardı.
Tarihte araştırılıp, incelenmeyi, gün ışığına çıkarılmayı bek­
leyen çok insanın olduğuna inanıyorum. Ali Suavi gibileri bulup orta­
ya çıkartmak ve onları gelecek kuşaklara kazandırmak bizim görevi­
miz olmalı. Aydınlık yarınlara o zaman biraz daha kolay ulaşabiliriz.
Ali Suavi’yi bir daha araştırmayı düşünüyorum, ondan sonra
bir başka Ali Suavi’yi arayacağım.
Bu devletin sonsuza kadar yaşaması için Ali Suavİ gibi inandı­
ğı uğurda, devleti için canını seve seve verecekler çoğalmalıdır.