ıı. meşrutiyet döneminde tarih düşüncesi

243 Pages·2013·1.84 MB·Turkish

T. C.
TRAKYA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
DOKTORA TEZİ

II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE TARİH
DÜŞÜNCESİ

MEHMET KAAN ÇALEN

TEZ DANIŞMANI
DOÇ. DR. İBRAHİM SEZGİN

EDİRNE 2013

I

TEZİN ADI: II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE TARİH DÜŞÜNCESİ
HAZIRLAYAN: MEHMET KAAN ÇALEN
ÖZET
Tarih en genel mânâsıyla insanoğlunun kendisini bilme ihtiyacını karşılar.
İnsanoğlu, kim olduğu, nereye veya neye ait olduğu, nereden gelip nereye gittiği gibi
varoluşuna ilişkin meseleleri tarih düşüncesi denilen düşünce yapılarıyla çözer. Bu
itibarla bir toplumun veya bir dönemin tarih düşüncesi bilmek, söz konusu toplum
veya dönemi anlayabilmek adına çok önemlidir. Bu tez çalışması da Türk tarihinin
önemli kavşaklarından birisi olan II. Meşrutiyet dönemine, tarih düşüncesi
penceresinden yaklaşarak dönemin anlaşılmasına mütevazı bir katkı yapmak
amacıyla kaleme alınmıştır. Çalışmanın esasını, II. Meşrutiyet dönemine ait çeşitli
süreli koleksiyonlarını, ders kitaplarını ve tarih eserlerini incelemek suretiyle
dönemin tarihçilerinin ve aydınlarının tarih, tarihçilik, tarih yazımı, tarihin
epistemolojisi, tarih metodolojisi, tarih eğitimi gibi konularda ortaya koydukları
düşüncelere odaklanmak teşkil etmiştir.
Modernleşme sürecinin tabiî bir neticesi olarak Osmanlıların genel olarak
bilime özel olarak ise tarih bilimine bakışları daha 19. yüzyılın başından itibaren
değişmeye başlamış ve bu değişim II. Meşrutiyet döneminde büyük bir ivme
kazanmıştır. Tarihe ilginin arttığı, tarihçiliğin konu, zaman ve mekân plânında
genişlediği, popüler ve ilmî düzeydeki yayınların muazzam ölçüde artış gösterdiği,
ilk kurumsal tarih çalışmalarının yapıldığı, batılı usûllerin önem kazandığı, tarih
felsefesine ve tarih yazımına ait çeşitli meselelerin ilk defa tarihçiliğimizin
gündemine girdiği, ilk ilmî dergilerin neşredildiği bir dönem olarak II. Meşrutiyet,
pek çok konuda olduğu gibi tarihçilik konusunda da Cumhuriyet için bir temel
vazifesi görmüş ve modern Türk tarihçiliğinin üzerinde yükselebileceği zemini
hazırlamıştır.
Anahtar Kelimeler: Tarih, Tarih Metodolojisi, Tarihyazımı, Tarih
Düşüncesi, II. Meşrutiyet Dönemi.
II

THE NAME OF THE THESIS: THE IDEA OF HISTORY IN THE SECOND
CONSTITUTIONAL ERA
PREPARED BY: MEHMET KAAN ÇALEN
ABSTRACT
History, in its most general meaning, satisfies the need of mankind to know
itself. Mankind solves such issues relating to its existence like who he is, where or
what he belongs to, where he comes from and where he goes with the aid of thinking
frames called the idea of History. Thus it is crucial to know the idea of History of a
society or a period in order to understand a particular society or period. This thesis
has been written in order to make a humble contribution to the understanding of the
Second Constitutional Era -via approaching the period in terms of the Idea of
History- which is one of the most important breaking points in Turkish History. The
core of the study is comprised by focusing on the thoughts of historians and
intellectuals of the period which they set forth on History, Historiagraphy, Historical
Epistemology, Historical Methodology and History education.
As a natural consequence of the process of modernization, the Ottomans’
approach to science in general and especially to History started to change. This
change gained a great acceleration in the Second Constitutional Era. The Second
Constitutional Era -as a period during which interest in History grew, historiagraphy
extended in terms of subject matter, time and space, popular and academic
publications boosted greatly, first institutional historical studies were performed,
western methods gained importance, various subjects concerning Philosophy of
History and Historiography were put on our Historiography agenda, first academic
journals were published- served as a basis for Historiography for the Republican Era
as in many cases and formed a fundament on which modern Turkish Historiography
could raise.
Keywords: History, History Methodology, Historiography, Idea of History,
Second Constitutional Era.
III

ÖN SÖZ
Tarih, insan için bir varoluş meselesidir. Mâzisi ve hafızası, dolayısıyla tarihi
olmayan bir insan düşünülemez. İnsanoğlu, varlık problemini en genel mânâsıyla
tarih düşüncesi dediğimiz düşünce yapılarıyla çözer ve nereden gelip nereye gittiği,
kim olduğu, nereye veya neye ait olduğu gibi mevcudiyeti ve kimliği ile ilgili temel
sorulara cevap verir. Bu itibarla tarih en genel manasıyla insanın kendisini bilme
ihtiyacını karşılar. Bu ihtiyaç eski çağlarda efsanelerle karşılanırken günümüzde
kendisine mahsus yöntemlerle çalışan ve geçmişin bilimi olarak tanımlanan tarih
bilimi ile karşılanmaktadır.
Bir dönemin tarih düşüncesini bilmek o dönemi anlayabilmek adına çok
önemlidir. Bu tez çalışmasında II. Meşrutiyet Döneminde Tarih Düşüncesi konusunu
seçmiş olmamız hem bizatihi dönemin öneminden hem de dönemi anlayabilmek
adına tarih düşüncesinin taşıdığı nisbî önemden neşet etmiştir. II. Meşrutiyet, Türk
tarihinin dönüm noktalarından birisidir. Amacımız, Cumhuriyetin laboratuvarı
şeklinde tanımlanan bu dönemin daha iyi anlaşılmasına, tarih düşüncesi gibi önemli
bir kriterden yola çıkarak mütevazı bir katkı yapmaktır. Çalışma esas olarak,
dönemin tarihçilerinin ve düşünürlerinin; tarih, tarihçilik, tarih yazımı, tarihin
epistemolojisi, tarih metodolojisi, tarih eğitimi, tarihin faydası gibi konularda ne
düşündükleri meselesi üzerine yoğunlaşmıştır. Çalışmanın zor yanını teşkil eden
yegâne husus, sıralanan konulara dair mesaide bulunan zihinlerin sayıca az
olmasıdır. Konuyla meşgul olan ve hatta olması umut edilen şahıslar da maalesef
kalemlerini bu vadide pek fazla oynatmamışlardır. Zikredilen konuları sistematik
olarak inceleyen herhangi bir kitap II. Meşrutiyet döneminde neşredilmemiştir.
Bildiğimiz kadarıyla bu alandaki ilk örnek çok daha sonraları Zeki Velidî Togan
tarafından kaleme alınmıştır. Dolayısıyla bizim çalışmamızın malzemesi dergi ve
gazete makaleleri ile çeşitli kitapların ilgili bahislerinden devşirilmiştir. Hatta bazen
satır aralarından çıkarılan bilgi kırıntıları bile kullanılmıştır. Dönemin tarih
düşüncesini bu dağınık ve küçük parçalar halindeki metinler üzerinden çalışıp bir
bütün inşa etmekten başka çare yoktur. Bizim çalışmamızın esasını da bu dağınık
bilgileri arayıp bulmak, tasnif etmek ve anlamlı bir bütün olacak şekilde birleştirmek
IV

teşkil etmiştir. Bu açıdan çalışmamıza dönemin tarihçilerinin ve düşünürlerinin
müştereken kaleme aldıkları bir tarih usûlü kitabı nazarıyla bakılabilir.
Dönemin aydınlarının doğrudan bu konulara fazla eğilmemiş olması, II.
Meşrutiyet döneminin tarih düşüncesinin ihmal edilebileceği anlamına gelir mi?
Şahsî kanaatimize göre hayır. Öncelikle, tarih metodolojisi, tarih felsefesi,
tarihyazımının meseleleri gibi konular yakın zamanlara kadar bile ülkemizde zaten
fazla ilgi duyulan bir alan değildi. Bu alanda neşredilen telif ve tercüme eserlerin
sayısı hâlâ ciddi bir yekûn tutmamaktadır. İkinci olarak, II. Meşrutiyet pek çok
alanda olduğu gibi tarihçilikte de Cumhuriyet dönemi için bir temel vazifesi teşkil
edilmiştir. Tarihe ilginin arttığı, tarihçiliğin konu, zaman ve mekân plânında
genişlediği, popüler ve ilmî düzeydeki yayınların muazzam ölçüde artış gösterdiği,
ilk kurumsal tarih çalışmalarının ve belge neşirlerinin yapıldığı, batılı usûllerin önem
kazandığı, tarih felsefesine ve tarih yazımına ait çeşitli meselelerin ilk defa
tarihçiliğimizin gündemine girdiği, geleneksel tarihçiliğin bıraktığı mirasın eleştirel
bir gözle değerlendirildiği, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası ve Millî Tetebbular
Mecmuası gibi ilk ilmî dergilerin neşredildiği, Cumhuriyet döneminde temsil edilen
Anadolucu, Türkçü, İslâmcı vs. tarih telâkkilerinin ilk örneklerinin vücuda getirildiği
bir dönem olarak II. Meşrutiyet, modern Türk tarihçiliğinin üzerinde yükselebileceği
zemini hazırlamıştır.
Çalışmamızı üç bölüm hâlinde tanzim ettik. İlk bölümde II. Meşrutiyet
dönemi tarihçilerinin ve aydınlarının tarihe ve tarih ilmine bakış açılarını tespit
etmeye çalıştık. İkinci bölümde tarih usûlü konusuna değindik. Önce usûl meselesi
etrafında genel bir çerçeve çizdik. Daha sonra Osmanlı tarihçilerinin tarihyazımı ve
Osmanlı tarihçiliği etrafındaki düşüncelerine göz gezdirdik. Son bölümde tarihin
işlevine yönelik düşünceleri, tarihin faydası, tarih eğitimi ve kimlik meselesi konuları
etrafında ele aldık.
Çalışma sürecinde benden destek ve yardımlarını esirgemeyen tüm insanlara,
başta tez danışmanım Doç. Dr. İbrahim SEZGİN olmak üzere kıymetli hocalarım
Prof. Dr. İlker ALP’e, Doç. Dr. Kemalettin KUZUCU’ya, Doç. Dr. Ahmet
ŞİMŞEK’e, Doç. Dr. Yüksel TOPALOĞLU’na ve Yrd. Doç. Dr. Cengiz
V

FEDAKÂR’a; müsvette metinleri dikkatli bakışlarıyla okuyan sevgili kardeşim ve
mesai arkadaşım Arş. Gör. Emin ÜNSAL ile sevgili ağabeyim Hakan PAKSOY’a,
bütün huzursuzluklarımı sabırla karşılayan sevgili annem Havva ÇALEN’e, sevgili
ağabeyim Hakan ÇALEN’e ve sevgili eşim Esma ÇALEN’e; tezimi bilimsel projeler
kapsamına alıp destekleyen Trakya Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri
Birimi’ne bu vesileyle teşekkürlerimi sunarım.
Mehmet Kaan ÇALEN
Edirne - 2013
VI

İÇİNDEKİLER
ÖZET ………………………………………………………………………… I
ABSTRACT …………………………………………………………………. II
ÖN SÖZ ……………………………………………………………………… III
KISALTMALAR ……………………………………………………………. VIII
GİRİŞ ………………………………………………………………………... 1
I. BÖLÜM: II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ TARİH DÜŞÜNCESİNDE
TARİH VE TARİHÇİLİK …………...…………………...…………………. 16
A. BİR BİLİM OLARAK TARİH ……………………...……………... 16
1. Tarih Tanımları ………...……………………………………... 16
2. Tarihin Tarihi ………………………………...……………….. 20
3. Tarihin Kısımları ………………………...……………………. 27
4. Tarihin Devirlere Taksimi …………….……...……………….. 29
a. Umûmî Tarih ……………...……………………………… 29
b. Türk ve İslâm Tarihlerinin Devirlere Taksimi ……...……. 32
5. Tarihin Kaynakları …………...……………………………….. 38
6. Tarihin Yardımcı İlimleri ……...……………………………… 46
7. Umûmî Tarihçilik ve Tarihte İhtisas ………….………………. 48
B. TARİHİN ÂMİLLERİ …………….……………………………….. 52
1. Muhit, Irk ve Zaman …………...……………………………... 52
2. Tarih, Psikoloji ve Hissiyât …………...………………….…… 56
3. Tarihte Büyük Adamlar ve Millet/Halk Merkezli Tarih ……… 63
II. BÖLÜM: II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ TARİH DÜŞÜNCESİNDE
TARİH USÛLÜ VE TARİH YAZICILIĞI………………………………….. 72
A. TARİHTE USÛL …………………………………………………… 72
1. Doğa Bilimleri, Pozitivizm, Sosyoloji ve Tarih ………………. 75
2. Doğa Bilimlerinin Usûlü, Evrim Teorisi ve Tarih ……………. 82
3. Tarihin Bağımsızlığı ………………………………………...... 89
4. Tarihte Usûl ve Tarih Yazımı ……………………………..….. 92
a. Usûlün Önemi ……………………………………………. 92
b. Tarih Yazımında Tarafsızlık ……………………………... 95
VII

c. Millî Tarih ………………………………………………... 98
ç. Mükemmel Bir Tarih Nasıl Yazılır? ……………………... 104
B. OSMANLI TARİHÇİLİĞİNDE USÛL …………………………… 111
1. Osmanlı Tarihçiliğine Yönelik Tenkitler ……………………... 111
2. Osmanlı Tarihçiliğinin Mirası ………………………………… 119
3. II. Meşrutiyet Dönemi Tarihçiliğine Yönelik Tenkitler ……… 128
4. Mükemmel Bir Osmanlı Tarihi Yazmak ……………………... 133
III. BÖLÜM: FAYDA, EĞİTİM VE KİMLİK BAĞLAMINDA II.
MEŞRUTİYET DÖNEMİ TARİH DÜŞÜNCESİ ……….……………......... 143
A. TARİHİN FAYDALARI …………………………………………… 143
1. Tarihin Faydası ……………………………………………….. 143
2. Tarih Zararlı mıdır? …………………………………………… 151
B. TARİH EĞİTİMİNİN FAYDALARI, HEDEFLERİ VE USÛLÜ … 157
C. ÜÇ TARZ-I SİYASET, KİMLİK VE TARİH ……………………... 170
1. Osmanlıcılık ve Tarih ………………………………………… 171
2. İslâmcılık ve Tarih ……………………………………………. 181
3. Türkçülük ve Tarih …………………………………………… 190
SONUÇ ………………………………………………..………………….…. 206
KAYNAKÇA ………………………………………………………………... 211
DİZİN ………………………………………………………………………... 228