menw-1999-1

72 Pages·463.2 MB·Dutch

by  Andries Sabelis

9
9
9
1
t
r
m
/
.
r
b
e
f
-
g
n
a
g
r

a
a
Twee miljoen
j
e
olielampjes 6
2
e
D
B Wegenwacht Ge
in de ruimte B

etlandwaar
de bergen zeilen Ek
£ * En
mr? Se ER |
EL
WWtens
Hoofdredactie:
AndriesSabelis
Eindredactie:
SandraBersma
Redactie: wiekritischom
Ben Apeldoorn _mendatweool
OO aanperiodiekr
Medewerkers:
niebeperkttotde
T.Biesemaat,drs.M.P.M. Bol,R.Cohen,
__Sommigevaneen ove reen-
drM.Dooper, drs. H. Eggen,H.Geurts,L.Goossens,
drs. E. Hermkens,drM.deJong,drC. Laban, eeuwenenzijnook
drAJ.van Loon, P. Marx,drs. A.L.W.van Roekel,
P.Roggeveen,drs.M.vanderSanden, drs. D.H.Schlötz,
H.Schouten, E.M.vanderSijde,D.Vos,
drs. AJ.deVries, R.vanWagtendonk(USA)

Redactie-adres: oe ktromagnetische| uite |
Postbus 108, 1270AC Huizen, ___den,met‘destaalprodu massaletrek. _senaftetasten.Terwijljeweetdatdiegolv af
tel.: [phone], fax: [phone] ee washetgevolg,anderein | ieënkwamen slechtsmet300.000km/sreizen,endus
stilteliggen. Hetresultaat:eengrote produc- ongeschiktzijnvoorinterstellaireenzelfs.
Internet: interplanetairecommunicatie. Geen enkel e
http://www.mens-wetenschap.demon.nl E tievan laagwaardigstaaldatvoorniets
__geschiktwas. In hetWestenlachenweom zichzelfrespecterend Marsmannetjezalda ar
Uitgever: ditsoortbestuurlijkewaanzin,dievoorons dusmeecommuniceren;waarom diesignal

Educomm BV-Amersfoort duidelijkherkenbaaris.\ eilijkerwordthet dusproberen optevangen? Denkenweda

E_ alshetgaatom deball die andereninEeKn nogdommerzul
CommunicatieenManagementSupport:
HUNAdviesgroep
__‘Gezond'drinken —
Soesterberg
__Al in hetjaar960werd
Lithografieenopmaak: __lage landen popula E

Fredvanden Bergen IrmaSlotboom __nen.'Van het inee
gebrouwen bierwerd
Abonnementen:
ontreinigd waterdrinke
Nederland:f69,50perjaar, AOWf59,50, _toenniemand).Nogee
WAOf59,50(registratienummeropgeven),

14tot21 jaarf62,50(geboortedatum opgeven), kwakzalversenartsen
scholenf49,50, studentenf49,50 _schil)éénborrel(ofme
(registratienummeropgeven).
venalsdebeste ‘remedie’.
Europa (uitgez.België)f110,-
bevolkingdronkhetliefs vaneenconcernteienideenzijkn\an|
Overigbuitenlandf130,- holmetals excuusdath massaal bezigmetenergiebesparinge n (
Opgave: Vergeleken methetve | Hetiseen\modemevor
tel: [phone] of van dietijd, kondatbes t
postbus 108, 1270AC Huizen Deheet puitde |
Opzeggingenschriftelijk,uiterlijk31 oktobervanhet
lopendeabonnementsjaar.
België:VerantwoordelijkuitgevervoorBelgië:
M.Th.Soumillion,Van Kalkenlaan9,
1070BrusselTel.02/5550225
Druk:
SenefelderMisset
Advertenties:
HvH
MediaAdviseurs
tel:[phone],fax:[phone]
| Mens&Wetenschapverschijnt8keerperjaar.
COPYRIGHT:Hetauteursrechtopdittijdschriften opde
daarinverschenenartikelenwordtdoordeuitgever
voorbehouden. Allesuitdezeuitgavemagworden
overgenomenmitsmetbronvermeldingeninoverleg
metdeuitgever. Auteursvrijwarendeuitgevervoor
eventueleclaimsvanderdenvanwegegepubliceerde
bijdragen indevormvanartikelen,
foto'sofanderillustratiemateriaal.
ISSN0921-559X.
inhoud

Wegenwacht
Mens/Medisch
in de ruimte
12 Oeroudevoetsporen afgedektdoorde
heleee w; Al die rommel rond deAarde,variërend van mantel derwetenschap
kuntkomen: verfschilfertjestot completesatellieten. 22 Voordat geneesmiddelen genezen
Levensgevaarlijk. Daarnaast hebben de …ergaanheelwatjarenoverheenvoordatu
SpaceShuttle en een nieuwere, nògmoder- eenmedicijnviahuisartsofspecialistbijde
nereversievan het ruimteveertottaak apotheekkuntkrijgen...
gekregen onklaargeraaktesatellieten te 14 Snelle diagnoses doorrazendsnelle
bergen. Degradatie ofpromotie? genenchips
44 Gezondheid & Preventie
48 Bloedvaten

.„levensadersbijgezondouderworden.
52 Twee miljoen olielampjes
Yoghurt,
…talvanmensenenkindereninderde
wereldlandenhebbenerbrandwondenvan.
een zure maar
Techniek/Informatica
gezonde lekkerij?
30 Kort Nieuws
Yoghurt is een melkproduct gemaakt *bacterieeet‘troep’;*weerrecordgroot
lerede door…bacteriën. Het is niet alleen een ozon-gat;*nògdieper,nògverder;
opNovaZembla moettoch belangrijkvoedingsmiddel maarookdoen er *zeekreeften;*zanden…mensen;
geheugen liggen). tal van verhalen de ronde overde mogelijk *‘busjekomtzo';*aardkernisvanijzer
schermd leeft,wordtje positieve effecten voorde gezondheid. 43 Bio-olie als brandstof
voor ziekten. Wordtjedan Wat is daarvan waar
Natuur/Milieu
griepjeblootgesteld,dan en wat niet?
ardekeel. Kinderklassenzit-
sen raken overbelasten 17 PCB's en platvissen
de telefoon ooknietwattezeg- 10 Convectiestromen in deAardmantel
eersteenomgekeerdbroeikaseffect,daarna
Van het land waar eenimmenseijstijd.
18 Koko leertgebarentaal
de bergen zeilen…
21 Hemelse kruiden
42 Zure regen
"Dewitte bergen zeilen machtigen onver- 47 Perikelen van onze koolmees
stoorbaarvoorbij de nietige boot. 51 Agenda: * Ouwehands Dierenpark
Geconcentreerd houden weze in de gaten 67 Bevers in ‘Ouwehands’
in dewetenschap datéén zo'n berg87jaar
Ruimtevaart/Luchtvaart
geleden de machtigste oceaanreus van die
tijd naarde kelderjoeg…”
In het koude kielzogvan bonkigewalvis- 34 Nearnietbij Eros
vaarders en baardigeVikingen opwegnaar …deremraketwerktetègoed
Groenland.
Astronomie/Meteorologie
16 Klimaatveranderingen
56 Heelal zal altijd blijven uitdijen
„exploderendesterren roepen hetons al
toevan verre…
58 Kosmische kraamkamermetfoto
60 KijkopAarde & Kosmos
64 HetWeer
…krijgenwe,dankzijElNifio,eendroog

voorjaar.….?
hd
LeeALA rteteln
kote's Kaas gn |

ONGONd7e

AstronautGeorgeNelsonTTVN:Ie
ornORNEWeTOTiNOTPTd
EPSNeeaANRTA
(mmu)naardere‘SolarMortas
ESRODI(eN a
NULLABTTAVNSLR 5 a
DLOLATROT oe |

EEAETROEREN
Ea
Er ele A rommel ogeRel AROPEEAR REET ldPA
variërend VEN complete BTS tot ADE verfschilfertjesDorehun Oe EVE
NS PE ES extragevaarlijkVAL de grotere zijn TOREVERE er AEIEE nog G vj En
E YRTRDa[S)ENENAENNEENvan OLCLS5
detoekomst tottaakom onklaarPEN ETENIEN, Wi: Ere Ae VOTESTEN NITS

5Zanschuld, dikkeTT ERAKetteed D opdrachtom deSNSdanmaarweerAS
dn1997.maaktede onstaanvandeCollilug WRShalen.WantATSjeermetje
EE citcomputerfoutwaardoorde lance- | zo neus bovenopzit, geldtookÜI4deAMT
nnDLA efwetenschappelijkeSpartan satel- _rommelopruimen! Wat hetookkost gn
ElietvanuitdeColumbia mislukte. Deastro- DDele:ILG(TaelSteenSTAESTO
AETRtijdensdezelfdemissiede TSI:elZegeererdonorVERELCICN
Pd
NorelereRnDierfaNneole[2
PorosLi(RVaRe(RSL
gemanoeuvreerdwordtdezemet
_eenspecialevangarmnaarhet-

lololOTToav/eoeraDL
gebracht.
6 Mens & Wetenschap februari ‘99
Astronaut William isherzinktbijn11 imnmhheottnioett Hoera, lijktFisherteroepennadathijdeSyncomsatelliet(deelsbijdebenedenrandzichtbaar)weeraan
bijdezojuist‘gevangen’SyncomIV-3communi- deruimteheefttoevertr uwd. OpdeachtergrondeenprachtigblauwwitteAarde.
J
atiiesatelliettijdensde vluchtvandeSpeace
Sr—huttleinaugustus/september 1985.
op hol geslagen Spartan-satelliet uitde naut Rick Hieb over het met mensenhanden tle.Tot nu toezijn dergelijke bergings- of
ruimte en hielden hem in bedwang. Alleen bergen van een niet meerfunctionerende reparatiemissies echter hoogst ongebruike-
de lasso ontbrak. kunstmaan. In 1992 was Hieb één van de lijk. Satellieten zijn peperdure containersvol-
Daartoe manoevreerde Columbiapiloot drie ruimtewandelaars dietoen de ruim vier gepropt metgevoelige hardware maarzelfs
Kevin Kregel, 270 kilometer boven hetAard- ton zware IntelsatVI F3 communicatiesatel- als er iets eenvoudigs mis gaat met een
oppervlak, de Columbia met chirurgische liet in een maar liefstachteneenhalf uur onderdeeltje, ofals de brandstofopraakt is
precisietotvlakbij de satelliet. Staande op durende operatie handmatigbinnenboord het gebruikelijkdat het hele apparaat afge-
de rand van hetopen laadruim van het haalden. De kapotte Intelsatwerd hersteld schreven wordt. Ercirkelt dan ookvoormil-
ruimteveergrepen deAmerikaanse en de en laterweerboven deAarde losgelaten. jarden dollars aan op driftgeraakte satellie-
Japanse astronaut de uiteinden van de uit ten om deAarde.
de satellietstekendetelescoop, alsofze een Peperdurecontainers Naast die kapotte kunstmanen tollen erdui-
koe bij de horensvatten. Voor het NASA heeft ervaringmet het op reparatiebe- zenden andere overblijfselen uit het ruimte-
eerst in vijfjaarhad een NASA-bemanning zoekgaan bij nietofnietgoed werkende vaarttijdperk om ons heen. HetAmerikaan-
met de hand een mislukte satelliet gered. satellieten. Ook de in eerste instantie 'bij- se United StatesSpace Command, ingegra-
ziende’ Hubble ruimtetelescoop werd voor ven onderCheyenne Mountain in Colorado
“Hetsucceszit hem in hetzo langzaam een roemloos einde behoed dooreen voor Springs, heeft niet alleen tottaak om alarm
mogelijk bewegen," zei devoormalige astro- een servicebeurt langskomende SpaceShut- te slaan wanneer een vijand kernraketten
lanceert. Hun radars houden ook hetgrote-
re ruimteafval (groterdanongeveertien
centimeter)vanafdeAarde in de gaten. In
Noorwegen boven depoolcirkel wordtnu
de enorme Globus-Il radarinstallatie
gebouwd. DeVerenigde Staten en Noorwe-
genwerken samen aan dit projectwaarmee
de bijna 10.000 doorde mensheid in de
ruimte gedumpte, grotere brokstukken,
variërend van bouten en moeren tot in
onbruikgeraakte satellieten, in kaart
gebracht kunnen worden. Sinds 1980 is de
hoeveelheid afval om deAardeverdubbeld.
Botsingen tussen dergelijke 'spacejunk' en al
dan niet bemande ruimtevaartuigen zouden
catastrofaal kunnen zijn en moeten daarom
worden voorkomen.
Devoormalige astronautJamesAdamson
hoopt nu datdeSpaceShuttle een rol kan
gaan spelen bij hetschoonmaken van de
ruimte. Adamson is directeurvan hetbedrijf
datvoorde NASAdeSpace Shuttlevloot
beheert: United SpaceAlliance (USA).
Adamson is gespitstop commerciële
opdrachten om in dezetijd van overheids- Nagedanearbeidishetgoedrusten.AstronautVanHoftenkeertviahetlaadruimterugnaarhet
bezuinigingen geld in het laatjete brengen. bemanningsverblijf
“Hetlanceren van satellieten kan dooraller-
hande raketten gebeuren, maarslechts de
Shuttle kan satellieten ookweerterugbren-
gen,”zegtAdamson. "Erzitvooronswinst tievan Boeing, de bouwervan Amerika's 'Wegenwacht'opzonne-energie
in alswe een stel van die dooievogelsvoor vierSpaceShuttles, en defensie-en ruimte- Los hiervan is deAmerikaanseluchtmacht
reparatie en hergebruikterugnaardeAarde vaartgigant Lockheed/Martin krijgtvoordie ookbezigmethetontwikkelen van een |
vervoeren. Ikwil datdolgraaggaan doen.” periodezeven miljard dollarom deze ruimte- ruimtevaartuig datvoorlancering, reparatie
vaartuigen te runnen. Hetuiteindelijkedoel en bergingvan satellieten gebruiktkanwor-
DeRuimte:puurcommercieel isdetotale privatiseringvan deShuttle. De den. Hetgaatom hetzogenaamdeSolar
Zekernu erde komendejaren honderden Amerikaanseoverheid steektdan helemaal Orbital TransferVehicle (SOTV), een ruimte-
nieuwe satellieten zullen worden gelanceerd geen geld meerin hetprogramma, alleen de veerdatzonneenergiegebruiktvoorde
voorde aangekondigde communicatienet- kosten die het,zoals iedere andere klant, voortstuwing. Zonnebrandstofbrengtde
werken van Teledesic, Skybridge, Celestri, Iri- moetbetalen voorspecifiekeopdrachten lanceerkosten een stukomlaag, van 200tot
dium en anderen kan het bergen van kapot- voorwetenschappelijkonderzoek, militaire 250 miljoen gulden nuvoorsatellietlance-
te kunstmanen inderdaad best eens lucratief missies ofsatellietlanceringen. ringen meteen Atlas 2 rakettoteen
worden voorde uitbatersvan de Shuttle. Vooruitlopend op die privatiseringis het geschatte 60tot 70 miljoen gulden vooreen
Aan de andere kantdwingt hetenorme bedrijfSpacetecingehuurd om in binnen- en soortgelijke missie meteen doordeZon
aantal satellieten datop kortetermijn nodig buitenland mogelijke commerciëletaken en aangedreven raket. In 2007 moetde eerste
is, de bouwers ervan om veel efficiënteren potentiële opdrachtgeverstevinden. Naast SOTVin staatzijn om een satelliet in de
goedkopertewerken dan in hetverleden. het hopelijkvoordegrap geopperde, maar ruimtete plaatsen. Enkelejaren daarna
Satellieten kostten totnogtoeveletiental- anderswel heel armoedige ideeom adver- moet de mogelijkheidzijn gerealiseerd om
len miljoenen dollars perstuk. De nieuwe tenties op de buitenrompvan deShuttlete reparatieploegen naarprobleemsatellieten
generaties netwerkcommunicatiesatellieten schilderen (ofhetom een Formule-l racewa- te brengen.
moeten ruimschoots onderdetien miljoen gen ofeen Amsterdamsetramwagon gaat!), In eerste instantiewordtvooral gekeken
blijven. Ofhetvoorcommerciëletelecombe- is hetplan om kapottesatellieten te bergen naarhet bergen en repareren van in een
drijven economisch haalbaarzalzijn om die een serieuze optie. Hetgaatdaarbij voorna- lage baan om deAarde draaiende kunstma-
goedkopere kunstmanen voor reparatie op melijkom de eersteShuttle, de Columbia. nen. Voorbeelden daarvanzijn de al
te laten halen in plaatsvan gewoon een Datruimteveeris namelijktezwaarvoorhet genoemdeSpartan, de Hubble ruimteteles-
nieuwete laten lanceren, is een vandevra- werkwaarde andere drie de komendevijf coop en detweeverkeerd gelanceerde com-
gen waarnu op gestudeerd wordt. jaargoeddeelsvoorzullenworden ingezet: municatiesatellieten die al in 1984 metsuc-
NASAsloot in september 1996 een contract de constructie van hetomvangrijke Interna- ces doorde Discoverywerden ingerekend
van zesjaarmet United Space. Deze allian- tional SpaceStation (ISS). en opAardevooreen nieuwe lancering
8 Mens & Wetenschap februari ‘99
gereed gemaakt. Ookspionagesatellieten, Erwordt behoedzaam naarditcommerciële beroofd. United SpaceAlliancewil nu bewij-
de grootste en duurste satellieten, die rela- gebruikvan de Space Shuttletoe gewerkt. zen dat hetzowel economisch alsveilig kan.
tiefdicht boven hetaardoppervlakvliegen, Netzo behoedzaam als Scott enDiovorig Met onder meer het bergen en repareren
zijn potentiële klanten vooreen geldbespa- jaar novemberwaren bij het binnenhalen van defecte satellieten hoopt United Space
rendevisitevan een Shuttle ofeen SOTV. van de Spartan satelliet. Twaalfjaargeleden uiteindelijkte bereiken dat de SpaceShuttle
dacht de NASAtrouwens ookal serieus over inderdaad datgenewordtwaarvoorhet ooit
Endannogdeverresatellieten hetwinstgevend makenvan dit ruimtevaart- ontwikkeld en gebouwd werd: een winstge-
Maarook de op 36.000 kilometerhoogte programma. Vol optimismewerd ertoen vende onderneming. OD
boven deAarde en ver buiten het bereik begrootdat 24 vluchten perjaar mogelijk
van de huidigeSpace Shuttles in geostatio- moesten zijn, waarvan de meeste missies
naire banen rond deAarde draaiende satel- geld zouden opleveren. De rampzalige
lieten kunnen in detoekomst in principe explosievan de Challengerop 28januari
doel worden voorde ophaaldiensten van de 1986 maakte letterlijken figuurlijkmeteen
Columbia. In de boekhoudingvan het Uni- allesverwoestende klap en de dood van de
ted States Space Command bevinden zich zeven astronauten, een einde aan die ambi-
614 geostationaire satellieten, waarvan ruw- ties. Erwaren deskundigen diezeiden dat
wegde helft niet meerfunctioneert. ookde druk om de commerciëletoeropte
Ingenieurswerken ookaan een ontwerp gaan had bijgedragen aan deze ramp.
vooreen op afstand bestuurbare ruimtero- Detoenmalige president Ronald Reagan
bot die - al dan niet aangedreven door de verbood daarom verdere commerciële pro-
stralingvan onzeZon - als een soorttakel- jecten voordeShuttle. Maardriejaargele-
wagen vanuit deSpace Shuttle naaronklaar den concludeerde een wetenschappelijk
geraakte satellieten kan worden gedirigeerd. panel dat NASA na de Challengerramp naar
Hij haaktvast aan zo'n satelliet en sleept het andere uiterstewas doorgeslagen. Te
dezevervolgensvoorzichtigterugnaar het starre, dubbele en driedubbeleveiligheids-
laadruim van de Shuttlevoorterugkeernaar maatregelen hadden hetSpaceShuttlepro-
deAarde. gramma van de noodzakelijke efficiency aemissioncompleted.

Maanzwiepers
Een ‘zwieper' rond deMaan reddein 1970 derhulpvan de Maan,
dezwaarbeschadigdeApollo-13ende naareengeostationaire
levensvan drieastronauten in de kreupele baan,op 35.000kilome-
capsule. DeAmerikaanse satellietbouwer terhoogteboven het_
Hugheshooptmetdenutteloos in de ruimte aardoppervlaktebren-
zwevendeAsiasat 3 nate doenwatdeNASA gen,zoalseindvorigjaar
toenvoorelkaarkreegmetdeApollo-13. de bedoelingwas.
In een nooiteerderondernomen reddings- Hughes! ingenieurshopen
pogingwil Hughesgebruikmaken van de nu dateen doorde
zwaartekrachtvan de Maan om denietgoed zwaartekrachtvan de
gelanceerde communicatiesatellietalsnogin Maangeholpen slingerbe-
dejuistepositiehoogboven deAardetepar- wegingrond dathemelli-
keren. Devierdetrapvan de Russische Pro- chaam de satellietgenoeg
tonraketdiedesatellietafgelopen Kerstmis snelheid en richtingzal
(1997)de ruimteinjoeg,ontbrandde niet. geven omzo alsnogin een commercieel Hughes investeertminderdaneenmiljoenee
Daardoorkwam deAsiasatin eentelageen bruikbarepositieterechttekomen. Niet dollarin dezeuniekereddingsoperatie.Als _
daarom onbruikbarebaan om deAarde alleen Apollo-13, maarookNASA-sondesals hetluktbetekentdateenrelatiefspotgoed-
terecht. Desatellietheeftgenoegbrandstof Voyager, Galileoen Cassinimaakten (en __ koop alternatiefvooreventueletoekomstige
aan boordvooreenvoortstuwingsstootom maken)opsoortgelijkewijzegebruikvan de reparatie-en bergingsmissiesvandeSpace_
uitdegreepvan deaardsezwaartekrachtte aantrekkingskrachtvande Maan ofandere _Shuttleofandere, al dan nietbemande rui m-
komen. Maarnietgenoegvoordevereiste _planeten (en hun manen) ophunwegdoor tevaartuigen.(RVW)
manoeuvres om de kunstmaan direct,zon- _de ruimte.
Tom van Loon
In het Laat-Archaicum
(ongeveer 2,6 miljard jaar
geleden) onderging de Aarde
tal van veranderingen.
Continenten groeiden snel
aan, aardschollen ontwikkel-
den zich, het aardmagnetisch
veld, de atmosfeer en de
oceanen varieerden in sterk-
te, samenstelling en volume.
Tenslotte brak een immens
ijstijdvak, het Huroon, aan.

veroorzaakten
omgekeerd
Deze ingrijpendeveranderingenwarenwaar-
schijnlijkhetdeelsdirecte,deelsindirecte
gevolgvanveranderingenvan hetstromings=
convectie-)patroon in deaardmantel.
broeikaseffect
De aardmantel begintop een dieptevan onge-
veertien kilometeronderdeoceaanbodem,en
zo'n 30-50 kilometeronderdecontinenten. Op
2900kilometerdiepteisereen scherpegrens
metdeaardkern. Indeaardmantel kunnen
een binnen-en een buitenmantelworden demetdedieptetoemendetemperatuuren van deconvectiecellen dieindebinnen-en
onderscheiden. Degrensdaartussen ligtop druk-dedaaraanwezigemineralen (voorna- buitenmantel afzonderlijkaanwezigzijn,
ongeveer670 kilometerdiepteenwordt melijkspinel) een anderekristalstructuurkrij- althanswanneeraan bepaaldevoorwaarden
gekenmerktdooreenfase-overgang; deze gen (spinelgaatdaarbij overin perovskiet). De wordtvoldaan.Zoniet,dan kan een convectie-
overgangiseen gevolgvan hetfeitdat-door overgangszonevormttevensde begrenzing stroom gemakkelijkdoordegrenszoneheen-
10 Mens & Wetenschap februari ‘99