Mehmet Kaplan

413 Pages·1610·11.02 MB·Turkish

lstnnl)ul Ünivorsitcsi ^ \
Etlebiyat Fakültesi •'
HİKINCi HASIia:?
iM Eli B .
DEVLET KİTAPLARI
MtLLÎ EĞtTÎM BASIMEVİ İSTANBUL 1977
ÎÇİNDEKÎLER
Sayfa
ÖNSÖZ ..................................................................................................................vn
A. TÜRK EDEBİYATINA UMUMÎ B A K IŞ ............................................... 3
1. İSLÂMİYET’TEN öNCEKt DEVİR TÜRK EDEBİYATI VE ME­
DENİYETİNE DAİR İNCELEMELER 'ı
Göktürk Lehçesi Mahsulleri: Prof. Fuat Köprülü..................... 5
Oğuz Destanı: Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan.......................... 9
Uygur Kültürü ; Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu....................................12
Eski Türk Medenij'eti: Alessio Bombaci . . . ...........................15
2. İSLÂMÎ DEVİR TÜRK EDEBİYATI VE MEDENİYETİNE
DAİR İNCELEMELER :
İlk Türk-İslâm Devleti Karahanlılar Devrinde Türk Medeniyeti
ve Türk Edebiyatı: Prof. Fuat Köprülü..........................................18
Yusuf Has Hâcip : Ord. Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat . . . . 21
Suara Tezkireleri: Mihrî Hatun; Sehi B e y ...............................24
Divan Edebiyatı; Agâh Sırrı Levent.................................................... 25
Yunus Emre: Abdülbakî Gölpmarlı....................................................27
Beyti Anlamak: Prof. Dr. Ali Nihat T arlan ...............................29
Eski Türk Şiiri: Prof. Ahmet Hamdi Tanpınar..........................31
Ahmedî: Nihat Sami Banarlı ......................................... 33
Eski Şiirimiz: Yahya Kemal B eyatlı...............................................36
Divan Edebiyatı: Nurullah A ta ç.........................................................37
Nabi ve “Orta İnsan” Tipi; Prof. Dr. Mehmet Kaplan . . . . 39
Evliya Çelebj: Vaşfj Maftir IÇoçatürk ; , , , , , , , 41
IV EDEBİYAT LİSE III
Sayfa
3. AVRUPAİ DEVİR TÜRK EDEBİYATI VE MEDENİYETİNE
DAİR İNCELEMELER :
Batı Tesirinde Türk Edebiyatı: Prof. Fuat Köprülü.....................43
Ahmet Mithat Efendi: Prof. Ahmet Hamdi Tanpmar . . . . 45
Abdülhak Hâmit: İsmail Habip Sevük . ' ....................................47
Karabibik: Prof. Dr. Mehmet Kaplan...............................................49
Mehmet Akif: Prof. Kenan A kyüz....................................................51
Yahya Kemal ve Eski gür : Nihat Sami Banarlı..........................53
Cahit Sıtkı Tarancı: Ahmet K abaklı...............................................57
■ N
B. TÜRK EDEBİYATININ ZİRVE TEgKÎL EDEN ESERLERİ
1. ŞİİRLER •
^ , Kanunî Mersiyesi: B a k î.........................................................................61
Su Kasidesi: Fuzulî ..............................................................................81
Bahar Kasidesi: N e fî..............................................................................91
İstanbul Kasidesi; 'Nedim ....................................................................104
Selim-nâme: Yahya Kemal Beyatlı....................................................110
Süleymaniye’de Bayram Sabahı: Yahya Kemal Beyatlı . . . . 126
Süleymaniye Kürsüsünde’den : Mehmet Akif E rsoy.....................136
Berlin Hâtıraları : Mehmet Akif Ersoy...............................................143
O Belde: Ahmet H aşim .........................................................................154
Han Duvarları: Faruk Nafiz Çam lıbel...............................- . . 159
Kaldi:^ımlar : Necip Fazıl Kısakürek....................................................166
Ne içindeyim Zamanın : Ahmet Hamdi Tanpmar..........................169
Destan Gibi; Orhan Veli K an ık ......................................................... 173
2. ROMAN, HİKÂYE VE MESNEVİLER
Leylâ ile Mecnun : F u zu lî...................................................................180
Hüsn ü Aşk : Şeyh Galip İŞİ
İÇİNDEKİLER V
, , Sayfa
Maî ve Siyah : Hâlit Ziya Uşaklıgil > ! .........................................200
Panorama: Yakup Kadri Karaosmanoğlu................................205
Tatarcık: Halide Edip Adıvar .........................................................213
Matmazel Noraliya’mn Koltuğu: Peyami S a fa ..........................224
Yalmzız: Peyami S a fa .............................................................................233
Saatleri Ayarlama Enstitüsü: Ahmet Hamdi Tanpmar . . . 239
3. MAKALE, FIKRA, PENEME, TENKİT, NUTUK
Rüya: Ziya P a ş a ........................................................................................251
Celâl Mukaddimesi: Namık Kemal ...............................................255
Makber Mukaddimesi: Abdülhak Hâmit Tarhan..........................268
III. Zemzeme Mukaddimesi: Recaizâde E krem ..........................273
Türkçülüğün Esasları: Ziya Gökalp....................................................277
Piyale Mukaddimesi: Ahmet H aşim ...............................................284
Adaptasyon Merakı: M. Fuat Köprülü . . . ..........................290
Ezansız Semtler: Yahya Kemal .........................................................292
Sanat Eseri Bir gey İfade Eder mi? Peyami Safa . . . . . . 296
Türk Edebiyatında Cereyanlar : Ahmet Hamdi Tanpmar . . . 299
Kültür Değişmeleri’nden: Mümtaz Turhan....................................303
Büyük Türkiye Rüyası’ndan : Mehmet Kaplan...............................305
Büyük Nutuk’tan: Atatürk ....................................................................307
C. DIŞ TÜRKLERIN EDEBİYATLARI : ....................................................311
D. DÜNYA EDEBİYATI :
Rübaî’ler: Ömer Hayyam ...................................................................337
Bilgenin Öğüdü: Sadî ..............................................................................339
öğütler; Sadî .............................................................................................340
Gazel Çevirisi; Hafız .............................................................................. 341
O Halde Ne Yapmalıdır Ey Şark Milletleri; îkbal 343
VI EDEBİYAT LÎSE III
Sayfa
Işık: Tagor ...............................,............................................., . . 346
Çocuklar: Tagor ........................................................................................346
Hamlet'ten: W. Shakespeare...................................................................348
Andromak’tan: R acin e..............................................................................453
Cimri’den: Moliere........................................................................................359
Faust’tan: G oethe........................................................................................366
Sevgili Yakınlığı: Goethe.......................................................................370
Yolcunun Gece Şarkısı: Goethe..............................................................371
SÖZLÜK ........................................................................................................373
EDEBİYAT TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ . , . , . . . . . . 413
ÖNSÖZ
Bu kitap, Millî Eğitim Bakanlığı Tebliğler Dergisi’nin 4 Ekim 1976 tarih
ve 1901 sayılı nüshasında yayınlanan Lise III Edebiyat dersi müfredatı göz
önünde bulundurularak yazılmıştır. ^
Bu müfredat, şimdiye kadar Lise edebiyat kitaplarında görülmeyen
bazı yenilikleri ihtiva etmektedir. Bunlardan biri, Türk edebiyatının başlıca
devirleri ve şahsiyetleri üzerinde, edebiyat tarihçisi ve tetkikçilermin gö­
rüşlerini tanıtmaktır. Bu suretle öğrencilerin düşünce ufukları genişletilmek
istenilmiştir ki tamamiyle yerindedir. Kısa örheklerle de olsa, öğrencilerin
Türk edebiyatı üzerinde çalışanları ve onların görüşlerini tanımalarında
fayda vardır.
Kitapta verilen parçalar yeterli görülmezse, öğretmenler, müfredatta
adları bildirilen yazarların eserlerinden daha geniş metinler alabilirler.
Lise in Edebiyat müfredktmm ikinci yeniliği, bazı metinlerin tam ola­
rak verilmesi ve bütün halinde muhteva, şekil ve üslûp bakımından tahlili­
nin istenilmesidir. Kitapta öğretmen ve öğrencilere yardım etmek üzere, ba­
zı metinler geniş olarak incelenmiştir. Sınıfın durumuna göre, bunlar fazla
veya eksik görülebilir. Onların sınıfın seviyesine ve zamana göre ayarlan­
ması, azaltılması veya çoğaltılması öğretmenlere bırakılmıştır. Bu kitaba
alınan manzum metinler beyit beyit, çeviri ve açıklamalardan da fay­
dalanılarak, anafikirlerl ve özellikleri bakımından incelenilmelidir.
Lise III Edebiyat müfredatının en büyük yeniliği Doğu ve Batı edebi­
yatları ile beraber, Türkiye dışındaki Türklerin edebiyatlarına da yer ver­
mesidir. Dünya türkologları, Türklük dünyasını bir bütün olarak ele aldık­
ları ve bu sahalarda araştırma yaptıkları halde, Türkiye’nin bu gerçeğe göz­
lerini kapaması ve dış Türkleri yok farzetmesi sadece milliyetçiliğe değil,
ilme de aykırıdır. Zira Türkiye dışında, çeşitli ülkelerde yaşayan ve dilleri
Türkçe olan büyük Türk toplulukları vardır. Bunların da kendilerine göre
bir edebiyatları mevcuttur. Türk çocuklarma onlar hakkında da bilgi ve­
rilmesi gayet tabiîdir.
Türkiye Türkçesîne çevrilmiş, lise kitaplarına girebilecek örnekler bu­
lamadığım için, bu bölümü yazarken, kısa bilgiler vermekle yetindim. Kita­
bın gelecek baskılarında örnekleri çoğaltabileceğim! umuyorum.
Kitapta ortak kültür diline ait kelimeler kullanılmış, mümkün olduğu
kadar sade ve açık olunmağa çalışılmıştır, öğretmenler, öğrencilerin lügat
VIII > EDEBİYAT LtSE III
hâzinelerini ne kadar zenginleştirirlerse, onlara o kadar fazla iyilik etmiş
olurlar. Burada kendilerinden bahsedilen yazarların eserlerini anlayabil­
mek ve onlardan zevk alabilmek için dillerini bilmek şarttır. Unutmamak
gerekir ki, kültür asıl kaj^aklara gidilmekle elde edilir.
Türk edebiyatına ait eserler, lise kitaplarında verilen metinlerden on
binlerce defa daha fazladır. îdeal olan, her Türkün kendi kendLsine onlara
gidebilmesi, seçim ve yorum yapabilmesidir. Lise kitapları ancak yön ve
yol gösterebilir.
Prof. Dr. Mehmet Kaplan
BÖLÜM A
TÜRK EDEBİYATINA UMUMÎ BAKIŞ
1. Sslâaniyet^ten Önceki De\Tr Türk Edebiyatı ve Medenîyetme D»îi‘
İncelemeler :
Göktürk Lehçesi Mahsulleri : Prof. Fuat Köprülü
Oğuz Destanı : Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan
Uygur Kültürü : Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu
Eski Türk Medemyeti : Prof. Dr. Alessio Bombaci
2. Sslâmî Devir Türk Edebiyatı ve Medeniyetine Dair Îııceî :
İîk Türk-İslâm Devleti Karahanlılar Devrinde T'iirk îiîedeniyetj
ve Türk Edebiyatı : Prof. Fuat Köprülü
Yusuf Has Hâcip : Ord. Prof. Dr, Reşit Rahmeti Arat
Şuara Tezkireleri (Mihrı Hatun : Sehi Bey Tezkiresi)
Divan Edebiyatı : Agâh Sırrı Levent
Yunus Elmre’nin Özellikleri : Abdülbaki Gölpmark
Beyti Anlamak : Prof. Dr. Ali Nihat Tarlan
Eski Türk Şiiri : Prof. Ahmet Hamdi Tanpınar
Ahmedî : Nihat Sami Banarlı
Eski Şiirimiz : Yahya Kemal Beyatlı
Divan Edebiyatı : Nurullah Ataç
Nâbî ve “Orta însan” Tipi : Prof. Dr. Mehmet Kapları
Evliya Çelebi : Vasfi Mahir Kocatürk
3. Avrupai Devir Türk Edebiyatı ve Medeniyetine Dair İnce?', möHey:
Batı Tesirinde Türk Edebiyatı : Prof, Fuat Köprülü
Ahmet Mithat Efendi : Prof. Ahmet Hamdi Tanpınar
Abdülhak Hâmit : İsmail Habip Sevük
Karabibik : Prof. Dr. Mehmet Kaplan
Mehmet Akif : Prof, Kenan Akyüz
Yahya Kemal ve Eski Ş’iir : Nihat Sami Banark
Cahit Sıtkı Tarancı ; Ahmet Kabakh

A. TÜRK EDEBÎYAITNA UMUMÎ BAKIŞ
Lise I ve Lise II edebiyat kitaplannda, Türk edebiyatının muhteHf de­
virlerine ait bazı metinler okudunuz, bunlar üzerinde düşündünüz, sorulan
sorulara cevaplar verdiniz.
Türk edebiyatı sîzin okuduklarınızdan binlerce defa daha zengindir.
İslâmlıktan önce ve sonra, Türkçe pek çok eser yazılmıştır. Bunlar Türk ve
dünya ilim adamları taralından sürekli olarak İncelenmektedir. Bu bölümde
onların yazılarından da bazı örnekler verilmiştir.
Edebiyatın kendisi ile edebiyat üzerinde yapılan inceleme ve araştırma­
ları birbirinden ayırmak lâzımdır.. Edebiyat' bilgisi ve zevki, elbette doğru­
dan doğruya edebî eseri okumakla elde edilir. Fakat edebiyat üzerinde ya­
pılan incelemeler de, onları aydınlatma ve yorumlama bakımından önemli­
dir. Onlar bizim edebiyata yeni ve değişik açılardan bakmamızı sağlar Bun­
dan dolayı, edebî eserler üzerinde yapılan araştırma ve tenkitleri okumak
da çok faydalıdır.
Bu bölümde yazılarını okuyacağınız şahıslar Türk dili, Türk edebiyatı
ve Türk medeniyeti üzerinde araştırma ve incelemeleriyle tanınmış kimse­
lerdir. Prof. Fuat Köprülü, Türk edebiyat tarihini İlmî usullere göre
inceleyen büyük bir âlimdir. Eski Türk, İslâmî devir, Divan ve Halk ede­
biyatları üzerinde pek çok yazı yazmış olan Fuat Köprülü’nün eserleri, Türk
edebiyatı hakkında bilgi edinmek isteyenler için büyük bir kaynaktır. Prof.
Dr. Zekî Velidi Togan, Asya Türk tarih ve medeniyeti üzerindeki çalışma-
larıyle ta^^ınmış bir tarihçidir. Vmumî Türk Tarihine Giri^ adlı kitabının
başında, en eski Türk tarihîne dair ilgi çekici bilgiler vardır. Prof. Dr. Ah­
met Caferoğlu Türk Dili Tarihi ve Anadolu ağızları üzerinde yaptığı araş­
tırmalarla tanınmıştır. Kutadgu Bilig kitabını Türkiye Türkçesine çevirmiş
olan Prof. Dr. Rahmeti Arat, Uygur dili üzerinde değerli araştırmalar yap­
mıştır. Bir Italyan olan Alessio Bombaci ünlü bit türkologdur Onun dışın­
da Türk dili, Türk tarihi, Türk sanatı ve Türk edebiyatı üzerinde çalışan
daha pek çok yabancı ilim adamı vardır. Prof Dr. Ali Nihat Tarlan Divan
şiirinin yapısını inceleyen bir ilim adamıdır. Abdülbaki Gölpınark hayalını
Mevlânâ ve Yunus Emre’nin eserlerine vermiş bİr araştırıcıdır. Şaİr, hikâyed
ve romancı olan Ahmet Hamdi Tanpınar, Türk edebiyatı üzerinde incele­
meler de yapmıştır. İsmail Habip Sevük, Nihat Sami Banarlı, Agâh Sırn