Mehmet Emin Resulzade Ansiklopedisi

506 Pages·2015·16.37 MB·Turkish

“AZERBAYCAN KÜLTÜR DERNEĞİ”
YAYINLARI
____________________________________________
Doç. Dr. Nesiman YAGUBLU
Mehmet Emin
Resulzade
Ansiklopedisi
ANKARA- 2015
“Azerbaycan Kültür Derneği” Yayınları
Yayın Sayı: 59
Kitabı Türkiye Türkçesine çevirenler:
Tuncer Kırhan-Nesrin Askeran Ünal-Selçuk Önal
Kapak düzeni – editör: Tuncer Kırhan
Sayfa düzeni: Fatma Özdemir
Basıldığı Yer:
Nergiz Matbaası - Ahmet Ercan
100.Yıl Bulvarı Bosna İş Merkezi
Sayı:3517/18 Ostim Ankara
Katkı sağlayanlar:
Prof. Vagif Sultanlı: Bakü Devlet Universitesi
Ekrem Rahimov: Tarihçi ve felsefeci, Azerbaycan Milli İlimler
Akademisi Prof. Ziya Bünyatov adına Doğu Halkları
Kültür Enstitüsü
Aslan Kenan: Selman Mümtaz adına Edebiyat ve Güzel Sanatlar Arşivi,
Samir Halitoğlu: Bakü Devlet Üniversitesi Gazetecilik fakültesi
Ressam: Reis Resulzade
Editör: Ağammed Güneşov
“Mehmet Emin Resulzade Ansiklopedisi” hakkında:
Bu kitap Azerbaycan’ın büyük şahsiyeti, devlet kurucusu Mehmet Emin Re-
sulzade’nin yaşam ve çalışmalarına ayrılmıştır. İlk defa olarak onun Azerbay-
can’da ve muhaceretteki çalışmalarını anlatmaktadır. Bu biyografik eserde onun
kendi yazılarına ve eserlerine geniş olarak yer verilmiştir.
Kitapta takdim edilen fotoğraflar ve diğer belgeler Mehmet Emin Resulza-
de’nin büyük bir şahsiyet olarak takdiminin tescilidir. Bu kitap bilim adamları,
siyaset adamları, diplomat ve eleştirmenler için yararlı bir kaynaktır.
Mehmet Emin Resulzade Ansiklopedisi
BİR KERE YÜKSELEN BAYRAK BİR DAHA İNMEZ!
İNSANLARA HÜRRİYET, MİLLETLERE İSTİKLAL!
M.E.RESULZADE
“…Günün birinde hayatınızı yazacak talihli bir Türk genci, yada sizin
kişiliğinizi yansıtacak bir Türk sanatçı, yaşamınızın her dönemini anlatın-
ca “Ne kadar onurlu bir anlam diyerek bu ebedi sayfaları sergileye bili-
yorum” diyerek sevinecektir. Bu sayfaları okuyan yada içindeki belgeleri
seyredenler size ebedi bir bağlılık ve hürmet hisleriyle dolu olarak rahmet-
le anacaklardır.”
Cafer Seydahmed Kırımer
Krım Türkleri lideri ve eski Kırım Cumhuriyeti`nin Savunma ve
Dışişleri Bakanı
“Mehmet Emin Resulzade yaşamı boyunca Doğu dünyasında hiç kar-
şılaşmadığım, mübalağasız söylenecek mükemmeliyette ender rastlanır
bir kişidir.
Disiplinli, güçlü bir mantık sahibi, dürüst, iyi niyetli, derin bir inanca
sahip, fedakar mücadeleci bir yapıya sahip, ilkeli bir insandı.
Günümüzde bu tip insanlara, özellikle doğu aleminde rastlamak im-
kansız olduğu gibi hemen hemen dünyada da azdır”.
Seyit Hasan Tağızade
İranın eski İngiltere’ Büyükelçisi, İran Senatı`nın Başkanı
3
Nesiman Yagublu
İÇİNDEKİLER
Ön söz .................................................................................................6
Mehmet Emin Resulzade’nin “Amerika’nın sesi” radyosu
aracılığıyla Azerbaycan’a seslenişi ..................................................11
Azerbaycan davası ............................................................................14
Hayatı ve faaliyetlerine ait kronoloji ............................................... 18
M.E.Resulzade’nin doğduğu yer Novhanı .......................................39
M.E.Resulzade’nin soyu ve ailesi hakkında .....................................41
M.E.Resulzade’nin eğitim aldığı yerler ve rus -tatar okulu ............46
İstiklal mücadelesi yürüttüğü ülkeler ...............................................47
Yaşadığı ve bağımsızlık mücadelesi verdiği yerler.
Azerbaycan’daki faaliyetleri ............................................................48
İran’daki faaliyetleri .........................................................................65
Türkiye’deki faaliyetleri ...................................................................70
Gürcistan’daki faaliyetleri ................................................................88
Rusya’daki faaliyetleri ....................................................................90
Fransa’daki faaliyetleri .....................................................................91
Polonya’daki faaliyetleri ..................................................................94
M.E.Resulzade’nin Almanya’daki faaliyetleri ................................98
Romanya’daki faaliyetleri ..............................................................102
“Promete” Harekatı ve “Kafkas İstiklal Komitesi”nin
oluşmasındaki rolü .........................................................................104
Toplantı ve merasimlerde yaptığı konuşmalar ...............................114
Zakafkasya meclisindeki konuşmaları ...........................................123
“Müsavat” Partisi kurultaylarında M.E.Resulzade’nin yaptığı
konuşmalar .....................................................................................124
Azerbaycan Parlamentosundaki faaliyetleri (1918-1920) ..............132
Muhacerette yaşadığı dönemde muhtelif toplantılarda yaptığı
konuşmalar .....................................................................................147
Kurduğu ve kurulmasına iştirak ettiği teşkilatlar ...........................162
Yönettiği veya yaydığı yayım organları .........................................163
Yayımlanan yazılarında kullandığı imzaları ...................................168
M.E.Resulzade’nin yazılarının basıldığı organlar ..........................169
Yaptığı tercüme eserleri ..................................................................174
Azerbaycan’da yayımlanmış eserleri .............................................175
Türkiye’de yayımlanmış eserleri ....................................................177
M.E.Resulzade’nin İran’da yayımlanan eserleri ............................179
Rusya’da yayımlanan eserleri .......................................................180
Avrupa’da yayımlanan kitapları .....................................................180
Yazdığı piyesler ..............................................................................182
Yayımlanmış şiirleri .......................................................................182
M.E.Resulzade’nin yararlandığı gazete ve dergiler ......................187
4
Mehmet Emin Resulzade Ansiklopedisi
M.E.Resulzade’nin Azerbaycan’a seslenişleri ..............................191
“Azerbaycan Demokrat Birliği”nin Azerbaycan lejyonerlerine
müracaatı ........................................................................................192
Azerbaycan’ın ünlü yazar ve şairleri hakkında düşünceleri ...........192
Tiyatro konusunda yazdıkları .........................................................207
M.E.Resulzade’nin yazdığı yazılarının araştırıldığı ülkeler ...........211
Azerbaycan mimarlık anıtları hakkında yazdıkları ........................212
Basın hakkında görüşleri ................................................................215
Tanınmış şahsiyetler hakkında yazdıkları ......................................223
M.E.Resulzade’nin şahsen görüştüğü şahsiyetler .........................229
Mustafa Kemal Atatürk ile ilişkisi .................................................254
İosif Vissarionoviç Stalin ile ilişkisi ...............................................255
Polonyalı Mareşal Juzef Pilsudski ile ilişkisi .................................260
Adolf Hitler’le ilişkisi ....................................................................264
Değerli fikirleri ...............................................................................265
Şahsi mektuplari yaziştiği şahsiyetler ............................................315
Sorgulama yöntemleri ....................................................................330
M.E.Resulzade’nin aleyhinde yazılan yazılar ...............................334
Özel belgeleri .................................................................................342
M.E.Resulzade’nin vefatı ...............................................................344
Hakkında yazılan kitaplar ...............................................................350
M.E.Resulzade’nin hakkında yazılan makaleler ............................355
Yayımlanan kitaplarda M.E.Resulzade hakkında bilgiler ..............360
M.E.Resulzade’ye ithaf edilen şiirler .............................................366
M.E.Resulzade için düzenlenen törenler ve ödüller ......................369
M.E.Resulzade’yi yaşatma kurumları ............................................377
Anıt mezar ......................................................................................381
Yaşadığı yerler ve adresler .............................................................386
M.E.Resulzade hakkında tanınmış şahsiyetlerin görüşleri .............393
M.E.Resulzade’nin hakkında Azerbaycan’da yayımlanan ilk makale ..399
M.E.Resulzade’nin hakkında araştırma yapanlar ...........................401
Faaliyetlerine yönelik belgelerin bulunduğu arşivler .....................487
İstiklal takvimi ................................................................................409
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti döneminde kabul edilen önemli
kararlar ...........................................................................................412
Üç renkli bayrağimizin anlami .......................................................413
Devlet arması hakkında genel bilgi ...............................................419
Azerbaycan Cumhuriyetinin Devlet himni (Ulusal marş) .............419
Devlet arması, bayrak ve milli marş 70 yıl sonra yeniden
Azerbaycan’da devlet remzlerinin berpası (yenilenmesi) ..............420
Fotolarla M.E.Resulzade ................................................................422
Bibliyografya: M.E.Resulzade’nin yayımlanmış makaleleri ........442
5
Nesiman Yagublu
ÖN SÖZ
Mehmet Emin Resulzade ismi, Müsavat ve Müsavatçılık ideoloji-
si Azerbaycan bağımsızlık tarihinin onurudur. Azerbaycan’ın. 28 Mayıs
1918’de milli devlet statüsü ile tarih sahnesine çıkması, uluslararası plat-
formda yerini alması, Müsavat Partisi ve milli davaya inananlar ile onun
ölümsüz lideri M.E. Resulzade’nin eseridir.
Müsavat Partisinin kurulması, kuşkusuz ki bir zaruretin ve o günkü
şartların bir sonucudur. Ancak partiyi gelecek için yapılandıran, bağımsız-
lık harekatının vasıtası ve öncüsü haline getiren M. E. Resulzade’dir.
Devletler hukukuna uygun bir devletin tarih sahnesinde hangi şartlar-
da yer alabileceğini yüzyıl önce düşünen Resulzade, gerçek manada millet
ve milli devlet olabilmek için, üzerinde yaşayacağı kendine ait vatan top-
rağının ve bu topraklar üzerinde istiklalin kazanılmasının şart olduğunu ön
gören siyasi bir vizyona sahiptir. O nedenledir ki, bu siyasi hareketin lideri
olan Resulzade ve tüm müsavatçılar için vatan, istiklal ve hürriyet fikri,
insanca yaşamanın vazgeçilmez şiarı olmuştur.
Dönemin ağır siyasi şartları içerisinde, bir yandan yenilenme, öte yan-
dan milletleşme harekatıyla bağımsızlık davasının başarıya ulaşmasında
vatansever aydınların büyük çabası olmuştur. M. E. Resulzade bu aydın-
larla birlikte halkı ile bütünleşerek, Türk kimliğinin belirlenmesinde, Türk
düşünce sisteminin tespitinde önemli rol oynarken, millet olma bilinci için
milliyet anlayışının, kimlik, dil ve kültür birliğinin şart olduğunu ön plana
çıkarmıştır.
M.E. Resulzade, mensup olduğu Türklüğün milli değerlerini, tarihte
iz bırakan köklerini sanat ve edebiyatını araştırarak ve tahlil ederek, üm-
met anlayışından millet olabilmenin önünü açmıştır. İleri görüşlü bir lider
olarak beşeri insan hukukuna dayalı, gücünü halk iradesinden alan, hukuki
varlık bakımından yüzü batıya dönük, laik, demokratik ve milliyetçi halk
cumhuriyetinin kurulmasını sağlamıştır.
M.E.Resulzade’nin siyasi vizyonu ve mücadele azmi, toplumun bi-
linçlenmesinde ve milletin öz değerlerini idrak etmesinde de önemli rol
oynamıştır.Onun ortaya koyduğu bağımsızlık mücadelesi, yalnız Azer-
baycan için deyil, bütün Kafkas halklarını ve Rusya esaretinde olan
toplumları da etkilemiştir.Özellikle 1905 Rus İhtilali-kanlı Pazar ola-
rak tarihe geçen işçi katliamları, Rusların Japonya’ya yenilmesi; Türk
ve Müslüman halkları arasında siyasal, kültürel harekatların başlangıcı
6
Mehmet Emin Resulzade Ansiklopedisi
olurken,1917’de Müsavat partisinin girişimi ile Bakü’de yapılan ‘Kaf-
kas Müslümanları Kurultayı’ ve aynı yıl Rusya’da düzenlenen ‘Rusya
Müslümanları Kurultayı’ milli devlet olma anlayışının gündeme gel-
mesini sağlamıştır.
O tarihlerde pek çok halk ve onların liderleri gelecekte Rusya yöne-
timinde yalnız dini, kültürel özerkliği yeterli görürken, M.E. Resulzade,
üniter yapıyı, bağımsızlığı ve milli devlet görüşünü savunmuş, her iki
kongrenin bu yönde karar almasında etkili olmuştur.
M. E. Resulzade milletleşme sürecini tamamlamamış, hür ve bağımsız
yaşamayan toplumların geleceğinin ve insanca yaşama hakkının olama-
yacağını cesaret ve kararlılikta ortaya koymuş ve Rusya’nın geleceğin-
de, Azerbaycan’ın bağımsız bir devlet olacağını, Azerbaycan Türk’üne ait
olan vatan toprakları üzerinde Azerbaycan Türklerine ait bir yönetimin ku-
rulmasının şart olduğunu savunmuştur. Nitekim rus egemenliği altındaki
halklar içerisinde istiklaline kavuşan ve ilk milli devletini kuran Azerbay-
can olmuştur.
M.E. Resulzade Azerbaycan’ın medeniyet ve istiklal mücadelesinde,
milli devletin oluşmasında abide bir şahsiyet olarak tarihteki yerini almış-
tır. Resulzade’yi gıyabında devletin kurucusu ve devlet başkanı seçen he-
yet, 1917 tarihinde Rusya Kurucular Meclisine seçilen ve aynı zamanda
Milli Şurayı oluşturan, 28 Mayıs 1918’de Azerbaycan bağımsızlığını ilan
eden milletvekilleridir.
Ne yazık ki gerek bu büyük mücadeleyi taçlandıran Azerbaycan Halk
Cumhuriyetinin ve gerekse M. E. Resulzade’nin kaderinde rol oynayan-
lar, kaderine “muhacir” yazdıranlar 27 Nisan 1920’de istiklallerini, milli
devleti ve topyekun vatanları Azerbaycan’ı bolşeviklere teslim etmişlerdir.
Siyasetin, siyasi oyunların ve ihanetin sonucunda Azerbaycan sovyet-
leştirilmiş, milli devleti kuranlar katliam ve sürgüne tabi tutulmuşlardır.
Yakın Doğu’nun siyasi tarihinde yerini alan bu işgal aynı zamanda Tür-
kiye’de sürdürülen Kurtuluş Mücadelesinin de dramla dolu bir sayfasını
oluşturmuştur.
Kurdukları milli devletin, elde ettikleri bağımsızlığın bolşevik işga-
li ile tarihten asla silinemeyeceği inancını taşıyan müsavatçılar ve M.E.
Resulzade, muhaceret hayatının istiklal mücadelesinin devam edeceği bir
imtihan alanı olduğunun idraki ve umudunu daima taşımışlardır. Bundan
dolayıdır ki Müsavat ve müsavatçılık ideolojisini yaratan M. E. Resulzade
bugün olduğu gibi muhacerette de Azerbaycan’ın umudu, istiklal davası-
nın bayraktarı olmuştur.
7
Nesiman Yagublu
Muhaceretin yurt dışında faaliyet alanı bulabilmesi ve bu konuda ör-
gütlenebilmesi M.E.Resulzade’nin 1924 yılında Türkiye’ye gelerek Azer-
baycan Milli Merkezini kurması ile gerçekleşmiştir. Milli Merkez ve kuru-
cusu M.E. Resulzade, 28 Mayıs 1918’de kurulan milli devletin temsilcileri
olarak, davanın takipçileri olmuşlar ve bugünkü Azerbaycan’ın bağımsız-
lığını kazanmasında önemli rol oynamışlardır.
Resulzade’ye göre Azerbaycan davası Kafkasya’nın ve rus esiri halk-
larının meselesidir. Bu görüşünü muhacerette de devam ettirmiş ve sadece
Azerbaycan için değil tüm rus mahkûmu toplumların esaretten kurtulması
için büyük çaba sarf etmiştir.
1931 yılında Türkiye’den ayrılarak Avrupa’nın farklı ülkelerinde bu-
lunan Resulzade, ortamın uygun olması üzerine 1947’ yılında son kez
Türkiye’ye dönmüş ve hayatının sonuna kadar istiklal davasını Ankara’da
sürdürmüştür
Davanın yasal bir teşkilat kanalıyla yürütülmesi için 1949 yılında
“Azerbaycan Kültür Derneği” ni kurmuş bu tarihten itibaren de dernek
bağımsızlık davasının ocağı, yayım organı olan “Azerbaycan” Türk Kültür
dergisi de muhaceretin sesi olmuştur.
O günkü dernek yöneticileri, dernek üyeleri dönemin uyğunsuz şart-
ları, maddi, manevi sıkıntılar içerisinde olmalarına rağmen her biri milli
davaya büyük hizmetlerde bulunmuş, istiklal fikrinin gelecek kuşaklara
aktarılmasında önemli rol oynamış, ancak ne yazık ki birçoğu Azerbay-
can’ın bağımsızlığını görememiştir.
Onlardan bayrağı devralan “Azerbaycan Kültür Derneği”nin genç ve
fedakâr nesilleri milli devletin yeniden kuruluşuna ve üç renkli bayrağın
dalgalanmasına tarih huzurunda tanıklık etmişlerdir.
Ömrünün tamamını Azerbaycan’în bağımsızlığına adayan büyük
devlet adamı M.E. Resulzade’yi, “Azerbaycan Kültür Derneği”nin
aramızdan ayrılan değerli mensuplarını rahmetle anıyor ve bu ocağın
hizmetini aynı ideallerle günümüzde de devam ettiren üyelerimize şük-
ranlarımı sunuyorum.
Resulzade’nin hayatını, mücadelesini, eserlerini ve beraberinde çok
önemli bir tarihi dönemi, büyük gayret ve titiz bir emekle hazırladığı An-
siklopedi ile Türk Dünyasına sunan araştırmacı yazar ve değerli bilim ada-
mı Doç.Nesiman Yagublu’yu kutluyor, başarılarının devamını diliyorum.
Bu eser M. E. Resulzade’nin güçlü bir vatan ve millet sevgisiyle ha-
yatını adadığı yolu tüm bilgi ve belgelerle ortaya koyarken aynı zamanda
Azerbaycan’ın siyasi tarihi, sanatı, kültürü ve edebiyatına da ışık tutmuş-
8
Mehmet Emin Resulzade Ansiklopedisi
tur. Eserde yer alan Resulzade’nin yazdığı yüzlerce makale, kitap ve özel-
likle muhaceret yıllarında Türkiye ve Avrupa ülkelerinde kurduğu siyasi
teşkilatlarla Rusya’nın esiri olan halkların sesi ve umudu olduğu görül-
mektedir. Bu noktadan değerlendirildiğinde eserin yazarı Sayın Yagub-
lu’nun emeği sadece Azerbaycan’la sınırlı kalmayıp, birçok farklı coğraf-
yada yaşanan mücadele tarihini ve bu mücadeleyi sürdüren kimlikleri de
okurlara sunmaktadır.
Tarih bize göstermiştir ki milli mücadeleler büyük kahramanlar ya-
ratmış ve büyük kurbanlar almıştır. Azerbaycan istiklal mücadelesinin
kahramanları da, kurbanları da müsavatçılar olmuştur. Başta M.E. Re-
sulzade olmak üzere, çok zor şartlar altında Azerbaycan İstiklal müca-
delesine hayatını adayan müsavatçıları bir kez daha saygı, minnet ve
rahmetle anıyorum.
Cemil ÜNAL
“Azerbaycan Kültür Derneği”
Genel Başkanı

9