MEB İslam Ansiklopedisi 11

808 Pages·1979·32.62 MB·Turkish

by  MEB

İSLÂM ÂLEMİ
TARİH, COĞRAFYA, ETNOGRAFYA
VE BİYOGRAFYA LÜGATİ
MÎLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞININ KARARI ÜZERİNE
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİNDE
i A. ADI VAR v. 1955. R. ARAT v. 1964. A. ATEŞ v. 1966.]
T. YAZICI, S. BULUÇ, F. IŞILTAN, N. M. ÇETİN
A. KARAMAN, O. F. KÖPRÜLÜ
TARAFINDAN
LEYDEN TAB'I ESAS TUTULARAK
TE’LİF, TÂDİL, İKMÂL ve TERCÜME SÜRETİYLE
NEŞREDİLMİŞTİR
X I. C J jL T
SUĞD — TARİKA
İKİNCİ BASILIŞ
DEVLET KİTAPLARI
İSTANBUL
MİLLÎ EĞİTİM BASIMEVİ
SUĞD. fBk. sog.d.3 bırakılmış idî (ayn. es t., III, 358; IV, 138);
SUGDAK. SUĞD AK, Kırım ’da vaktiy­ bununla., beraber turkier az sonra uzaklaştı­
le büyük Uman, şimdi küçük bir ma­ rılmış görünüyor. Tatarlar da 1249 ’da şehri
hal olup, adı grekçe SouySaîa yahut 2ou- terketmeğe mecbur oldular. Bunu, müteakip
YÖCiîol ve yahut ^Ouyöıa, lat. ve İtalyanca Sol- bizanslı vali {sebastos) nüfus sayımı yaptır­
daia ş veya Soldachia, eskj ; rus. Saroz ’dur; dı; sayım ancak 8.300 rakamını veriyor ki,
şüphesiz îdrisı (trc. Jaubert, H, 39$)’deki bu şüphesiz-sâdece yetişkin erkek nüfusun -sa­
arapça Şolfatiya şekli italyaucaya bağlanır. yıldığım gösterir. Ahâlisinin azlığına rağmen,
Bu ad bir orta - Asya memleketinin adı olan Suğdâk o zaman, deniz ticâreti itibariyle, bil­
Soğd [ b. bk.]’a benzetilmiş ve irânî bir kelime hassa Venedik ile ticâret bakımından, Marco
itibâr edilmiştir; bundan dolayı şehrin kuru­ Polo (nşr. Yule-Cordier, I, 2 v.dd.)’nun verdiği
luşu Alan [ bk. mad. ALLAN ] ’lara atfedilmek­ mâlûmattan ve Venedik ticâret anlaşmaların­
tedir. Aî«ıi ’lar bu mıntakada (Kırım’da, Kerç dan açıkça anlaşılabileceği üzere, büyük bir
boğazının şarkı ) XIII. ve XIV. asırlarda hâlâ ehemmiyet taşıyordu. Suğdâk, Altm-Ordu ha­
zikredilmekte idiler. Eski grek şehirleri .gibi, nı Özbek zamanında (712--741= 1312—1340),
Sugdaia ’nııı da bir başlangıç yılı vardır kİ, müthiş bîr darbe yedi; 8 ağustos 1322 ’de şehir
buna göre, şehrin kuruluş tarihî olarak, 212 Özbek ’in gönderdiği Kara-Bulat tarafından,
{ m. Ö.) yılı verilmektedir; bununla beraber bu mukavemet görmeksizin, İşgal edildi ; bütün
ad ne Batlamyus ’ta, ne de her hangi diğer bîr çanlar kaldırıldı, azizlerin heykelleri ve haçlar
coğrafyacıda bulunuyor ve ancak VHI. asırda kırıldı, kiliseler kapatıldı. 1327 baharında aynı
Ravenna ’daki müellifi meçhul hey’et kitabın­ Özbek, valisi Tolaktemir vasıtası ile,- kaleyi ve
da (Ravennaİis Anonymi Cosmographia, nşr. bir çok kiliseyi tahrip ettirdi. İbn Battüta [b. bk.]
Pinder ve Parthey, Berlin, 1860, s. %7$ v.d.; buraya .geldiği zaman „Surdâk“ ( şüphesiz Su­
S.ugdafcon ) zikrediliyor. O zaman şehirde bîr dak yerine ) türk ve İslâm şehri manzarasında
grek piskoposu var İdi, fakat şehir grek değil, idi, ancak az mikdarda grek zanaatkar kalmış
Hazar hâkimiyetinde idi; ancak Hazar hanlı­ idi. İbn Battüta limanı „en büyük ve-en. iyi­
ğının ve T’mutarakan rus' prensliğinin yıkıl­ lerinden" biri olarak tasvir eder; evler büyük
masından sonradır ki. bütün cenûbî Kırım sa­ ve ekseriyetle ahşap idi (Rıhla, Paris tab., II,
hili BizanSı’a bağlandı. İstanbul ’da, latin hâ­ 414 v.d,). Burada az sonra hıristiyan hâkimi­
kimiyeti esnasında, bu mıbtaka Trabzon impa­ yeti yeniden teessüs etti; Suğdâk’m 1365’te
ratorluğunun bir parçasını teşkil ediyordu. Cenevizliler tarafından alınması ve Cenova ile
Suğdâk iki defa, 1323 ve. 1238 yıllarında, ta­ tatarlar arasındaki 1380 anlaşması - bilhassa
tarlar tarafından yağmalandı, İbn Bibi tara­ mühimdir. O zaman Suğdâk arazisi garpta
fından tafsilât ile anlatılan, fakat kat’î tarih Aluşta !ya kadar uzanıyor ve 1774’te buraya
verilmeyen Anadolu türklerinin istilâsı ( bk. El, tekabül eden türk kadılığında 19 ;köy yerinde
mad. İBN bIbÎ ; Houtsma, Recueİl de texies re- 18 köyü ihtiva ediyordu. İhtimal bunlar aynı
lati/s â l'histoire des Seldjoucides, IH, 329 köyler idi; zîrâ Ceneviz devrinde bu köylerin
v.dd.; İV, 134 v.dd,); şüphesiz bu. iki tarih en şarkındaki Aluşta ( A. Şâlüsta ) Sıiğdâk ara­
arasında yer alın ‘Alâ1 al-Din Kaykubâd 1.
zisine dâhil bulumnayordn. Bu devirden itiba­
{ 616 — 634== 12 19—1236 } tarafından gönderilen
ren, 147$ ’teki türk fethine kadar, Suğdâk Ce­
emîr Husâm al-Dİn Çoban, Suğdâk greklerİ
neviz’in Gazaria yahut Guzzaria müstemleke
ile müttefikleri ruslan ve Kıpçakiarı mağlûp
idaresine bağlı bulunuyor ve Kefe konsoloslu­
etmiş idî, Suğdâlj ’ta çanlar parçalanmış, iki
ğuna bağlı ayrı bîr, konsolos tarafından idare
haftadan az bir zaman içinde,, büyük bir câmî
inşâ .edilmiş,,bir müezzin, bîr hatîb; ye bir ka~ | ediliyordu.Türk fethi, hakkında elimizde bulu­
dı tâyin olunmuş ve şehirde bir askerî birlik i nan kaynaklarda, bilhassa Kefe etrafındaki sa-
İ*ll<n AnıîMopedUi 1
I ' S0ÖÎ5AK — SÜHÂR.
vaşlar teferruatı ile tasvir edilmiştir. Suğdâk Sis ve Ayyâs ’ı saymaktadır. VIII. { XIV.) asır­
’ın sukutu hakkında kat’î hiç bir şey bilmeye- da Malatya, Dabragi ( Divriği ), Dar anda, Abu-
ruz. Kefe ’nin hilâfına, Suğdâk: ne t ürk, ne de lustayn, Ayyâs, Tarsus ve Azana, Sirfandakar
daha'sonraki rus hâkimiyeti altında yeni bir ve Sis sekiz niyâbat ’i Memlûk imparatorluğu­
canlılık kazanmıştır. Bronievvski (1578 } Suğ- nun hudut sahasının CA vâsim ve ŞuğÜr (al-
dfilç ’ı harâbe bîr şehir olarak tasvir eder. Bu­ Kalkaşandi, Şabk al-ac$a, tab. Kahire, IV, 228
günkü harabelerin'-,(resimleri için msi, bk. ’de bulunan şekli böyledîr; burada yalnız Şu-
Marco Polo, ngr. Yule-Cordıer, I, 3; Yul. Kula- ğür’n zikretmek daha doğru olurdu )’unun kı­
kovskiy, Proşloye Tavridi2, Kîyef, 1914, s. 120; sımlarını teşkil ediyordu ve al-Bira, KaPat Ca*-
L. Kolit, îzv. Tavr. Ark. Komİssiİ, XXXVIII, bar ve al-Ruha üç niyâbat ’i Elcezsre hudut
1) hemen hepsi Ceneviz devrindendir. bölgesinin kısımlarını meydana getirijordu. Bu­
Bibliyografya ı BAHÇESARAY ve nunla beraber şuğûr adı şüphesiz bu devirde
KEFE maddelerinde zikredilen'eserlerden baş­ ancak İlim adamları tarafından, bir an’ane ola­
ka bk. V. G, Vasilîevskiy, Isioriçeskiya rak, biliniyordu. Baylan [ b. bk.) boğazı için,
sviedieniya o Suroze ( Trudt V. G, VnsiÛ- Memlûkler zamanında, Şağr al-Iskandariya
evskago, III, Izd. Akademii Nauk, Pet- tâbiri kullanılıyordu (H, E. Weijers, Summa
rograd, 1915 ); P. Melİoranskıy, Selçuk-Name, operis Durrat al-aslâk fi davlat al-airâk, Ori-
kak utoçnîk dlya istorii Vizantii v XII— enialia, nşr, Juynboîl, 1846, II, s. 323, 429, 451,.
XIII v£ekeli ( Viz, Vremennik, 1,613 v. dd,)j 464, 468, 489).
L. Kotli, Hristoforo Di-Ncgro poslhdniy Diyarbekir [ b. bk,] hudut bölgesine de bâ-
konsül Sol'dai ( îzv. Tavr. Üçenoy Ark, Ko~ zan Şuğûr al-Bakriya deniliyordu. ( bk. Kudâ-
mİssİİ, 1905, XXXVIII, 1 v. dd.). ma, B G A, VI, 254 ).
(W. Barthold.) Abu -I-FidS1 { Takvim, trc. Reinaud-Guyard,
SUĞDAÇ. [ Bk. şugdak.3 II/I, 14; II/II, 257) ’da al-Sağr ve al-Şuğûr
SUGÛR. al-ŞOGUR (a. şdğr „yarık, de­ kelimeleri al-Andalus ve Mâverâünnehr ’de de
lik1' kelimesinin cemi), S u r i y e-E I c e z î r e hudut bölgeleri mânasında kullanılmıştır.
’n İ n Bizans im paratorluğu tara­ Bibliyografya: al-îştahri (BG A,
fındaki hudut kaleleri nustakası I, 55 v.d.)* İbn Havkal {BGA, H, 108);
(bundan dolayı bir de : al- şuğûr al-ramiya). Yâkûît, Mu cam (nşr. Wüstenfeld ), I, 927;
Konstantinos Porphyrogennetos ’ta bunlara td Şaf i al-D in, Marâşid al-ittilâ' { nşr. Juynboîl),
2-c6[iia (De caerimon, Bonn tab., I, 657; I, 228; al-Balâzuri ( nrş. de Goeje ), s. 163—
krş. Reiske, II, 777=Migne, Patrol. Graec., 171, 184—192; îbn al-Asir. Kâmil ( nşr. Torn-
CXII, stn. 1220, ihtar 38’deki notları), sürya- berg), bk. fihrist II, 707; al-Tabari (nşr.
nîlerde „Tagrâ memleketi" {Süryanî Michael, de Goeje ), s. 684, fihrist; a!-Dimaşki (nşr.
nşr. Chabot, III, 20 v. d., 467 ; Barhebraeus, Mehren), s. 214; Abu ’LFîda’, Annales Mas-
Chron. Eccles,nşT. Abbeloos-Lâmy, I, 339 v.d.) lem. (nşr. Reiske), II, 60; III, 486 ( burada
denilmektedir. al-Şağr parçasında); Kamal al-Din (bk.
Bu hudut eyâleti Kilikya ’daki Tarsus [bk. Freytag, ZD M G, XI, 183, not.); İbn al-Şih«
mad. TARSUSj’tan Toros’Iar boyunca Malat­ na, al-Durr al-muntahab fi târik Halab
ya [ b. bk.) ’dan sonra Fırat ’a kadar uzanıyor­ (nşr. Beyrut), s. 178; Rosen, Zapiski Imp.
du ve ‘A vâsi m [ b. bk. ] hudutlarının düşman Akad. Nauk, XLIV, 2, 90, 140,142,233, 311,
akı alarmdan korunması vazifesini görüyordu. 315;Sachau {SBPr. Akad. W. Berlin, 1892,
Bunun gayesi (fakat mevkii değil) bunu kadîm s. 319 ); Le Strange, Palestine under t he
limes ’e tekabül ettiriyordu ve limes arabims, Moslems, s.’ 26 v.d., 37 v.d.; ayn. mil.,
syriacus v. b.. gibi eski bir taksim bulunduğu The Lands of tke Eastern Caliphate, s/ 128;
gibi, sonraları da al-şağûr ahşa* miy a ve al- Gaudefroy-Demombynes, La Syrie â Vepo-
şuğûr al-caziriya birbirlerinden ayrılıyordu. que des Mameîouks (1923), s. 96.
Maraş [ b. bk.] birincilerin ileri noktası. Ma­ _ (E. Honigmann.)
latya da İkincilerin ileri noktası idi. al-Iştah- SUĞUR* [Bk. SUGÛR.]
ri Malatya, al-Hadas, Maraş, al -Harun iya, al- SUHÂR. ŞUHÂR, 'O mân sahilinde
Kanisa ( »Kanisat al-Savda1), cAyn Zarba, al- bir şehir ve liman, 240 22' şimal ar­
Maşşişa, Azana ve Tarsus kalelerini şuğûr ara­ zında ve 56° 45' şark tülünde olup, aş.-yk.
sında saymaktadır; aî-Dimaşki El cezîre hudu­ 7.500 nüfusu vardır. Limanın iyi bir iskele­
du kaleleri arasında Malatya, Kemah, Şîmşût, si ve demir atmağa müsait bir derinliği var­
al-Bira, Hişn Manşür, KaPat al-Rûm, Hadaş dır; liman Farksa burnu ile şimal ve şarka,
at-Hamrü’ ve Maraş ’ı; Suriye kaleleri arasın­ Su vara burnu İle de cenuba doğru oldukça
da da Tarsus, Azana, al-Maşşişa..al-Hârüniya, iyi bir şekilde korunmaktadır. En mühim bi-
§ühâîL
na şehir hüküm darı m s sarayı olup, bu bina ( başka metinlerde, bilâkis Sahnl bulunmakta­
sivri kemerleri, yuvarlak ve ince uzun sütün» dır ) dokumasına sarıldığı söylenir; o hâlde
'arı, haç şeklinde kubbeleri, çıkıntılı balkon­ bu devirde Şuhar Ma, şüphesiz iranlıların
ları vs. küçük kuleleri ile zengin bir şekilde te’sîri .altında, gelişmiş bir dokuma sanayii
«üslenmiştir. Şehrin içinde küçük bir tepecik var idi. Peygamberin ölümünden sonra bütün
’izerindc bulunan bu saray üç kale bedeni ile Arabistan Ma yayılan karışıklıklar 'Omân
tecrit edilmiştir; bundan başka bir hendek ile memleketine ve hususiyetle Şuhâr ’a da ulaş­
çevrilmiş olup, üzerindeki köprü iç kapıya açı­ mıştır. 'Omân Ma müşriklerin reislerinden Zu
lır. Kale bedeni üzerinde eski uzun toplar ve ’l-Tâc Laki t b. Malik al-Azdi ’y* karşı savaş­
girişin önünde dört büyük top var idi. Müs­ larda müslümanlarm taraf darlarının reisleri
tahkem saray önünde, boş bir saha vardır ki, olarak savaşan Culanda ailesinden 'Abbâd ile
buraya deniz tarafındaki davarlara kadar de­ Cayfar kardeşler bir müddet için Şujbıâr ’ı
vam eden ağaçlar dikilmiştir. Şehir üzerle­ terkedip, dağlara kaçmağa mecbur oldular.
rinde hâlâ eski toplar görünen kale bedenleri Fakat şüphesiz Şuhâr ’a tekrar girmeğe mu­
île korunmuştur ye bundan başka kara tara­ vaffak oldular ve şehrin 12- (633/634 ) yılında
fında bir hendek ile mücehhezdir. Pazar mey­ müslümanlar tarafından zaptedil meşine kadar
danı geniş ve canlıdır. Kubbeli, iki kanatlı burada müşriklere karşı mukavemet hareketini
kapılar ile mücehhez büyük ve geniş bir hâl idare ettiler. Fakat şehir, bütün ‘Omân mem­
ticâret eşyasını muhafaza eder, buna IÇayşa- leketi gibi, İslâm imparatorluğuna ancak gev­
rıya denilir; zanaatkarlar bilhassa altın ve şek bağlar ile bağlı idi. Bu dur om ancak
gümüş işleyen kuyumcular, dokumacılar, de­ meş’um hâtıra bırakmış olan Emevî valisi
mirciler, bakır işleyen amelelerdir ; bunlar umûr Haccâc b. Yûsuf ’un 'Omân memleketine bo­
miyetle mesleklerini iyi bilirler. Şehrin sevimli yun eğdirip, burayı frak’a bağladığı zaman
bir görünüşü vardır. îki-üç katlı evler umumi­ değişti. 751 (m.s.) yılında memleket yeniden
yetle yukarı kısımlarında bir çeşit istinat ke­ müstakil oldu ve 'Omân memleketinin ilk
merleri ile irtibatlı dar sokaklar ile birbirle­ imâm ’ı, Culanda b. Mas'üd al-Azdi ’yi ken­
rine bağlanmıştır. Şehrin çevresi aş.-yk. 2 İngi­ dine, hükümdar seçti. Bununla beraber bu şa­
liz milidir ; komşu iskân mahallerine geniş bir hıs kendine, oturma yeri olarak, Şuhâr ’ı değil,
yol ile bağlanmıştır ; memleketin arka tarafları Nazva ’yi seçti. X. (m.s.) asırda Şuhâr büyük
çok münbittir, iyi sulanmıştır ve kesif bir bir refah devrine erişmiş bulunuyordu. 'Omân
şekilde iskân edilmiştir, Balık avı büyük bîr memleketinin en mühim şehri ve Fars (Basra)
nisbette yapılır ve nüfusun geçimine geniş körfezinin en güzel, İnkişaf etmiş, kalabalık,
mikyasta yardım eder, zengin ve taciri, Zabid yeya Şan'S1 Man daha
Şuhâr şehri, A. Sprenger ’ın de işaret ettiği mühim, havası sıhhî, fevkalâde pazarlan ve se­
gibi, Plinius ’taki 'Omân ile aynı olarak gös­ vimli civarları bulunan şehrî sayılıyordu. Tuğla
terilebilir ise de, izlerinin her hâlde islâmi- ve tek ağacından zengin evler inşâ edilmiş idi.
yetten Önceki devre kadar takip edilmesi müm­ Ulu camı deniz yakınında idî; muhteşem bina
kün olan çok eski bir te’sis karşısında bulun­ yüksek bir minare ile teçhiz edilmiş idi ve
duğumuz daha az muhakkak değildir, Arap Peygamberin devesinin çökmüş olduğu yerde
âlimlerinin şehrin çok eski yaşı hakkmdakİ yükseliyordu. Mihrabının muhtelif taraflardan
fikirleri bunun kurulmasını Şuhar b. İram b. muhtelif renklerde, sarı, yeşil ve kırmızı gö­
Sam b. Nuh’a çıkaran efsânede görülmekte­ rünen helezonî bir merdiveni var İdi, Küçük
dir. Kendi adlan ile anılan körfezde (Basra hurma koruluğunda küçük bir mescîd (muşof-
körfezinde ) üstünlüğe sahip olan iranlılar şüp- lâ ) bulunuyordu. İklimi bilhassa güzel sayılan
hesiy şehrin ilk hükümdarları olmuşlardır. şehrin su ihtiyacını çok iyi çeşmeler ve tatlı
Şehriıi daha eski arap müelliflerinin zikrettiği su kanalları te’min ediyordu. Geniş pazarlar
eski adı, Mazin, farsçadır, Şuhar 8 (629/630) son derecede çeşitli mallar ile dolu idî. Şu­
yılında, Peygamberin elçileri *Amr b. al-'Aş hâr Çin ’în geçidi, şarkın ve Irak ’ın an barı
al-Sahmi ile Abü Zayd al-Anşari, Peygam­ sayılıyordu ve aym derecede Yemen ticâreti
berin mektubunu şehrin hâkimleri olan Cayfar için de mühim idi. Şark ile ticâret İçia imti­
ile 'Abd ( veya 'Abbâd )’a teslim ettikleri za­ yazlı bir mevkii var idi. Girip-çîkan gemiler
man, tarihe girer. Bunlar Peygamberin teklif­ ile dâima canlı olan liman bir. fersah uzun­
lerini ve İslâmiyet! kabul ederler; elçilerin lukta ve o kadar genişlikte idi. al-Mukaddasi
birincisi 'Omân memleketinin, yerleşik valisi ’nin bilhassa tebarüz ettirdiği üzere, ticâret
olarak orada kalır. Şehrin adı bundan sonra dili farsça idi. Dünyanın her tarafının tacir­
Peygamberin cenaze merasimi île ilgili riva­ leri Şuhâr Ma birbirleri ile karşılaşıyorlardı.
yetlerde geçer Peygamberin na'şmın iki Şuhar Buranın Yemen ve Çin ile sıkı bir münâsebeti
4 &ÜHÂR.
var idi ve bu şehirlere gitmek üzere seferler dukça mühim İdi ve 1.500 „Xerafiı“ ’ye ulaşıyor­
tertip ediliyordu. Hurma, muz, incir, nar, ayva du. Sonra memleketin iç tarafındaki şehirler­
ve başka meyveler yetiştiren bu münbit mem­ de kendine taraf darlar te’min etmiş olan Naşir
leket ref,ah ve bolluk içinde bulunuyordu, al- b. Murşid b. Sultân al-Ya'rubi ‘Omân memle­
Bahrayn Üe de çok devamlı münâsebetleri ketindeki Portekiz mülklerine hücum edince.
var idi; Şuhâr ’dan bu memlekete doğru gi­ Portekizliler ancak müstahkem sahil şehirle­
den yol sahili takip ediyor ve dağlan aştık­ rinde, Şuhâr ’da, Maskat ’ta, al-Matrah ’ta ve
tan sonra, Culfâr ’a varıyordu. Fakat inhitat Kar yat ’ta tutunabildiler. Esasen onların bütün
hemen başladı. Hâriîn al-Raşid ’in seferi ile, memlekette nüfuzları hiç bir zaman mühim ol­
aynı şekilde ‘Omân memleketini hilâfete bağ­ mamış idi. Naşir b. Murşid, Şuhâr ’ı da zapt­
lamağı daha- başarılı bir tarzda, gerçekleştir­ etmek için, sahilde bir kale inşâ etti ve şehri
meğe çalışan al-Mu'tazid ’in seferi, Şuljâr ’a tehdit eyledi. Portekizliler yalnız Şuhâr ’;n
dokunmamış görünmektedir. Fakat Kar matı kalesini muhafaza edebildiklerine ve bundan
’lerîn memlekette çıkardıkları karışıklıklar za­ başka Kar yâ t ’ı kaybettiklerine göre, onun te­
manında, Şuhâr tahrip olundu. Fakat sonra şebbüsü bir dereceye kadar başarılı olmuş idi.
hemen yeniden inşa edildi. 362 { 972/973 )’de, Portekizliler, bir müddet imam ’a bir vergi öde­
Şuhâr önünde ‘Azud aî-Davla ’nin kumandanı yerek, müstahkem limanlarını muhafaza ede­
Abü Harb ile 'Omân memleketini zaptetmiş bildiler İse de, 1650 ’de kat’î bir surette ko­
olan Zenc ’ier arasında bir çarpışma oldu. vuldular. 1724 ’te Şuhâr Muhammed b. Naşir
Abü Harb düşmanı yendi ve sâkinlerinin kaç­ ’m düşmanı Halaf b. Mubârak tarafından zapt-
mış olması gereken Şuhâr’ı zaptetti. 433 edildi, fakat sonra Ya'rubı ’lerden Sayf b. Sul­
( 1041/1042 )’te, Büveyhîlerden Abü Kâîicâr, tân’m eline geçti. 1738’de, Şuhâr iranlıların
kendine isyan etmiş olan 'Omân memleketine muhasarasına mâruz kaldı; bunlar Maskat ’ı
denizden bir Iran ordusu gönderdi. Donanma zaptettikten ve Şuhâr valisi Ahmed b. Sa‘id
Şuhâr önünde demir attı, şehir istilâ edildi ye tarafından mağlûp edildikten sonra, şehri al­
halkı itaat altına alındı. Fakat ne Büveyhîler, mak için geri gelmişlerdi. Ahmed’in idâre et­
ne Bagdad halîfelerinin mirasını ele geçirmiş tiği inath müdâfaa bütün cehîdlerini haklı çı­
olan Selçuklu hükümdarları Şuhâr ’ın refahı kardı. Bununla beraber şehir muhakkak ki
İçin bir şey yapmışlardır. XII. (m.s.) asrın or­ Çok ıztırap çekmiş idî, — ticâreti zâten daha
talarına doğru, tir Yemen valisinin, mahir ve Portekizliler tarafından mahvedilmiş idî — zîrâ
ânı bir hücumu ile, Basra körfezinde hakimi­ Niebuhr ’a göre, büyük bîr ehemmiyete sahip
yeti eline geçirerek, yalnız deniz seyr-ü-sefe- değil idi. Daha sonra Şinâs kalesine yerleşmiş
rîni durdurmakla kalmayıp, fakat ticâreti git­ olan korsanlar tarafından, XIX. asrın başında,
gide 'Aden ’e doğru yöneltecek şekilde, sahil­ buraya şiddetli bir darbe İndirildi. 1819 ’da
leri yağma etmesi zamanından itibaren, Şuhâr İngiliz kuvvetleri ile korsanlar arasında Şu­
’m şarkî Asya ile ticarî münâsebetleri son hâr önünde bir deniz savaşına müncer olan
buldu. Çok iyi malûmat toplamış olan tbn al- bir İngiliz müdâhalesi hafif bir ferahlık te’min
Mucâvîr ’e göre, Şuhâr daha VII. ( h.) asrın iîk etti. Şehri 1836 ’da ziyaret eden J. R. Welîsted,
çeyreğinde (m. s. 1225 ’e doğru ) tahrip edilmiş Şuhâr ’ı çok nüfuslu ‘Omân memleketinin Şi­
bulunuyordu ve araplarm Kalhat Umanı gibi nâs ile Birema arasındaki sâhü şehirlerinin
Hürmüz İran anbarı onun ticâretinin vârisi en mühimi ve en büyüğü olarak tasvir eder,
olmuş idi. Sonra Şuhâr yeniden kalkınmış ve ve ticâret yeri olarak Maskat ’tan hemen son­
yeniden inşâ edilmiş görünmektedir; zîrâ Mar- raya yerleştirir. Ona göre, 40 büyük «bangala"
co Polo onu, ,,Soer“ adı ile zikretmekte ve sı vardı, ve Iran ve Hindistan ile ehemmiyetli
Malabar sahilleri ile at ticâreti yaptığını söy­ bîr ticâret yapıyordu. Weîİsted, sâkinlerinin
lemektedir. İbn Battüta da Seyahainâme ’sinde mikdarım, en yakın küçük köyler de dâhil
Şuhâr ’ı zikretmektedir. 16 eylül ı$o6 ’da, Al- 9,000 olarak tahmin ediyordu. Bunlar arasın­
buquerque kumandasında bir Portekiz filosu, da, küçük bîr sinagogları bulunan ve hayat­
Sokotrâ’dan hareket e ders k, Hürmüz’a karşı larını Ödünç para vermekle kazanan 20 yahudt
bir sefer yaptığı zaman, iik olarak, Portekiz­ ailesini zikreder. Şuhâr ticâretini/’ ehemmi­
lilerin „Soar“ dedikleri Şuhâr Önünde kol yeti bu devirde şehrin şeyhinin liman hakla­
gezmiş İdî, Portekizliler şehrî ve kaleyi zapt­ rından yılda 10.000 dolar te’min etmesi vakı­
ettiler, 1588 ’de, XVII, asrın başında tamir ası ile de belli olmaktadır. Hâlbuki 1825 ’te
edilmiş olan ve sekiz fersahlık bir çevre üze­ ‘Omân memleketi imamının Şuhâr için elde
rinde ılgın ağaçları, tahıl ve sebze ekilmiş ettiği gümrük hakları 24.000 „kurun“ a çıkmış
tarlalar ile çevrili yeni bir istihkâm inşâ etti­ îdi. İngiltere ’nin 8 İdmûn II;. i820 ’de korsan­
ler. Vergilerin ve başka gelirlerin hâsılatı ol­ lar ile yaptığı muahede Basra körfezi suların­
SUHÂR - SÛK, $
da bir müddet için sükûn ve emniyeti te’min 1860, s. *019; Abu Zarr, Şarh al-sira al-
etti ve limanların ticâreti bundan faydalandı. nabaviya (nşr. P.Brönnle ),Kahire, 1911, II,
Fakat bu devirde, 'Omân imamı Sayyid Sa'id 462; Lisân al-arab, VI, 115; İbn al-Aşîr,
bilhassa- şarkî Afrika ’daki mülklerini çoğalt­ Kâmil, II,'285, VIII, 475, IX, 344; Historia
mağı düşündüğünden ve memleketten uzak­ do deseobrimento e conqaista da îndia pe~
laşması iktidarını tahrip ettiğinden, korsan­ los Portugueses per FernSo Lapez de Cas-
lar baş kaldırdılar ve reislerinden biri olan tanheda {Coimbra, 1552), II, bölüm $81 L*
Hamüd b. 'Azzân, Şuhâr ile Rastak ’ı almağa Ambassade de Dom Garcias de Silva Figu-
muvaffak oldu, imâm Sa'id bu ânî hareket eroa en Perse (Paris, 1667 ), s. 388 ; Deca-
karşısında fazla bir şey yapamadı ve 1834 ’te da primeira da Asia de löâo de Barros
rakibini tanımağa mecbur oldu. 2 yıl sonra, (Lissabon, 1628), IX,- bolüm I, var. 172;
Vahhâbîlerin yardımı ile, onu Şuhâr ’dan kov­ Decada Secunda, II, bolum I, X, bolüm 7;
mağa teşebbüs etti. Şehir kara ve deniz tara­ Terceira decada da Asia de Ioâo de Barros
fından muhasara edildi, fakat Sa'id kat’î bir {Lissabon, 1563 ), VII, bölüm 5 ; Decada de-
netice elde etmedi, zîrâ zaptedilen şehrin ken­ cima da Asia de Diego de Couto, I, bölüm
disine değil, fakat Vahhâbî Fayşal b. Tur ki 7; Decada XIII. da Historia da îndia por
’nin eline geçmesinden korkması gerekiyordu. Antonio Bocarro (Lissabon, 1876), bölüm
Sa'id, Hamüd ’u Maskat ’a götüren bîr İngiliz 157; C. Niebuhr, Beschreibung von Ara-
gemisi tarafından bu sıkıntıdan kurtarıldı; bien { Kopenhâgen, 1772 ), s. 296 ; C. Ritter,
Hamüd burada Sayyid Sa'id ’e karşı hiç bir Erdkunde von Asien (Berlin, 1846}, VIII/I,
hat eke t yapmamağı taahhüt ettiği bir muahe­ s. 375» 378, 382, 389, 476, 489 v. d., 498,
de imzaladı ve bir çok entrikalardan sonra, 508, 526 v.d.; J. R. Wellsted, Travels in
Şuhâr’daki hâkimiyetini oğlu Sayf’e bırak­ Arabia (Loııdon, 1838), 1, 229—233; Reisen
mağa mecbur oldu. Fakat Sayf babasına karşı in Arabien {nşr. E. Rödi ger ), Halle, 1842,
taahhüt ettiği vazifeleri yerine getirmediğin­ 1,158—161; W. Gifford Palgrave, Narrative
den ve gelirlerden kendisine vermesi gereken of a year; Journey in Central aiıd Eastern
kısmı ona vermeği reddettiğinden, Hamüd onu Arabia ( London, 1865 ), II, 329—334, al m.
1849’da öldürttü ve iktidarı bizzat eline aldı, tre., Reise in Arabien ( Leipzig, 1868 }, II, 244
fakat Sa'id, İngiliz hükümetinin muvafakati —248; A. Sprenger, Die Post-und Reise-
Üe, onu tevkif ve hapsettirdi, Yerini oğlu routen de s Örtenis (Abh, f. d. Kunde des
Kays b, 'Azzan aldı, fakat 1852 ’de askerî kuv­ Morgenlandes, Leipzig, 1864, III/3, s. I09,
vetlerin baskısı altında, şehri Sayyid Sa'İd’e 141, 146 v.d.}; ayn. mil., Die alte Geog-
bırakmağa ve Rastâk üzerindeki hâkimiyeti raphie Arabiens (Bern, 1875), s* *24> 3°o»
İle iktifa etmeğe mecbur oldu. Bu zamandan ayn. mil., Das Leben " und die Lehre des
İtibaren Şuhâr şimdi hemen tarnâmiyîe îbn Mohammad2 ( Berlin. 1869 ), IH, 382, 442 v.d.;
Sa'üd kıratlığının bir parçasını teşkil eden E. Glaser, Skizze der Geschichte und Geog-
‘Omân imamlığına bağlı kalmıştır. raphie Arabiens (Berlin, 1890), II, 76, 78;
Bibliyograf ya-. al-Iştahr i ( B G A, Th. Bent, Southern Arabia ( London, 1900),
I. 25 ); Ibn Havkal ( BG A, II, 32 ); al-Mü- s. 49; L. Caetanİ, Annali delP İslâm (Mi­
kaddasi ( B G j4, 111. 34, 67, 7° v. d., 92, 96 ); lano, 1907), II, 208 560, not 3, 777—779
al-Mas'Üdİ {BGA. VIII, 281); at-Hamdâni, not 5; CL Huart, Histoire des Arabes {Pa­
Şifa cazı rat al* Ar ab ( nşr. D. H, Mütter ), ris, 1913), 11, 76, 262 v.d., 267 v.d., 275
Leyden, 1884—1891, s. 125 ; Abu ’l-Fidâ1, —280 ; F. Stuhtmann, Der Kampf um Ara­
Kitâb takvim al-buldân { nşr. Ch. Schıer), bien zzvisehen der Turkei und England
Dresden, 1846, s. 75; Yakut, Mu'cam (nşr. ( Hamburgische Forschungen, Braunschvveig,
Wüstenfeîd ), III, 368, 369 ; Marâşid al-ıttilâ' 1916, I, 155 v.d., 160—163, 170, 189);
{nşr. T. G. J. Juynkoll ). Leyden, 1853, Handbooks prepared under t he Dırection
147; al-Bakri, Mu'cam {nşr. Wüstenfeld), of the Historical Section of the Foreign
Göttingen, 1876, I, 207, II, 599 1 al-İdrisi, Office, nr. 76, Persİan Gulf ( London, 1920),
Nuzhat al-muştalç ( frns. tre, jaubert), II, 6; s. 32,^ (Adolf Grohmann.)
'Azİmuddin Ahmad, Die atıf Südarabien SUHAR. [Bk. suhÂR.]
bezüglichen Angaben Nağtuân ’$ im Sams SUHAYL. £ Bk.'söheyl. 3
al-Ulum ( G M S, Leyden, 1916, XXIV, 16, SUHRAVARD. [ Bk. SÖHREVERD*]
59); »İ-Dimaşki, Kitâb nuhbat al-dahr fi SUHRAVARDİ. [Bk. sühreverdÎ.]
'acâ'ib - al barr tta ’l-bahr ( nşr. A. F. Meh- SÛK. SUK (A., cem. asvâk ), çarşı. Bu
rena), Leîpzig, 1923, s. 218; Ibn Hişâm, kelime şehirlerde, sokak adlarında ve mevkî
Şira (nşr. Wüstenfeld)? Göttingen, ı8$8-«- İçimlerinde şık-sık-geçer. Fraenkel (Die aram•
i SÖK.
Fremdmorter im Ar ab., Leyden, 1886, s. 187 ) aynı müellifin ölümünden sonra neşredilmiş
’e göre, kelime bu mânada aramı dilinden bulunan Wirtschaftsgeschichte (1923), bk.
alınmıştır. Fraenkel ’i bu görüşü ileri sürmeğe bahis: Vorderer Orient ( Jüngere Perîoden ),
sevkeden husus'* çarşıların, kelimenin mûtad Hususiyetle aİ-Dimaşki, Kitab al-işara ilâ
mânasında, eski araplarda mevcut olmaması ge­ mahâsin al-t icar a, krş. H. Ritter, Ein arabi-
rektiği" mütâleasıdır. Fakat bu görüş, kelime­ sckes Handbuch der Handelsıuissenschaft (isi,
nin arapçaya geçmesi gereken ilk devir için VII, 1—91) zikredilmelidir. Çarşı murakıplarının
doğru olabilir. Hâlbuki islâmiyetten önce de vazifeleri hakkında krş. mad. HİSBA; çarşılar
Arabistan Ma, kelimenin gerçek mânasında, çar­ ile ilgili bir kaç hadîs hükmü için krş. A. J.
şı bulunduğa doğrudur; bu husûsta, son yer Wensinck, Some Aspects of Gender in t he
olarak, krş. H. Lamnens, La Mecgue â la veille Semitie Languages, bk. fihrist Sâk kelimesi.
de Vhegire { M / F O B, 1924, IX, 3, 57 v.d. - (M. Plessner. )
153 v.d.); onun tarafından zikredilmiş kay­ Eski Arabistan çarşı ve pazarları arasında
naklardan sak ’un yalnız «çarşı yeri" değil, ‘Ukaz [ b. bk.], şiirde oynadığı rol sebebi ile,
aynı zamanda «çarşı" manâsında da kullanıl­ en çok tanınanıdır. Bunun yanında eski meş­
mış olduğu anlaşılmaktadır. hur pazarların, Zu’t Macâz, Macanna ve aynı
Burada islâ mi yetin içtimâi, İktisâdi ve hu­ zamanda kısmen Hubâşa’nin durumu tam bir
kukî tarihi için «çarşı" mefhumu ile ilgili me­ sıhhat ile tâyin edilemediği hâlde, ‘Ukaz *ın
selelerin bütünü bakkında ancak kısa işaretler çok daha açık bir tasvirine sahibiz ve bu tas­
yapılmıştır. Hususiyetle bu meselelerden bahs­ vir, ilk pazarlar için çok ehemmiyetli bir hu­
eden ihzârî çalışmalar yoktur; bununla be­ susiyet taşır.
raber muhtelif cinsten bir çok eserlerde, sağ­ Kabileler arasında pazar yeri olarak yolla­
lamlığı usûlü dâhilinde bir araştırmaya muh­ rın kavuştuğu ve mümkün olduğu kadar bîta-
taç olan tesadüfi kayıtlar bulunmaktadır. Böy­ raf bir arâzi üzerinde olup, ekseriya uzaktan
le bir araştırmada gözden kaçırılmaması icap görülebilen bir yer seçilmiştir. ‘Ukaz için
eden en mühim husus şudur: İslâmiyet çok bütün bu şartlar bir araya gelmiştir: 'Ukaz,
az bir zamanda, ayrı kısımları daha önce çok Mekke ’nin cenûb-i şarkîsinde 10 mil genişli­
farklı iktisâdı ve hukûkî bir maziye sahip ğinde bir ova içinde, Mekke Men 3 günlük
müstakil devletler teşkil eden çok geniş ülke­ ve tabî bulunduğu Tâ’if [ b. bk.] *ten bir gün­
leri zaptetmiş ve bu ülkeler tatbikatı mahallî lük bir mesafede bulunuyordu. Ticâret için
idarelere değil, bir merkezî iktidarın vasıtasına Nacd kabileleri ile eenûp ve şimal araplan
bağlı olan tedvin edilmiş bir hukuka sahip burada karşılaşıyorlardı. Oradan Yemen’e, Su­
birleştirici bir devlet içinde toplanmış îdi. riye’ye, Basra körfezine ve Bâbit ’e yollar gi­
Dar al-islam Ma çarşının tarihini yazacak olan diyordu. ‘Ukaz hiç bir ehemmiyeti olmayan
kimse, islâmdan önceki devirlere çıkmak su­ bir toplanma yeri idi ve panayır zamanı hâ­
retiyle, muhtelif ülkelerdeki çarşıların tarihini riç, «burası terkedilmiş bir kuş yuvası" hâline
takip ve İslâm fethinin bu tekâmülde değiş­ gelirdi, O hâlde burası milletler-arası bir ticâ­
melere ne suretle sebep olduğunu tâyin etme­ ret için meselâ Mekke Men daha elverişlidir.
lidir. Bu çeşit bir araştırma yalnız içtimâi Bu çarşı üstelik diğer . bir çok sebepler ile
ve İktisadî tarih ve hukuk tarihi bakımından yapılan türlü toplantılar için de uygun idi.
mühim olmayacak, aynı zamanda, teferrüâtta Hepsinden Önce, bu toplantılar, pazarların ta­
şari‘a ile tatbikat arasındaki münâsebetler rihini tâyin eden, de vrî dinî bayramlar da (krş,
meselesine cevap vertiıek hususunda da fayda alin, «Messe" =5 Panayır tâbiri) burada yapılırdı.
te’min edecektir. Bu zaman esnasında fevkalâde bîr mütâreke
Bu meselenin tetkiki İçin faydalanılacak eser­ ( panayır mütârekesi; krş. alm. „Marktfriede"
ler son derecede çok ve çeşitlidir. Dinî ilim­ tâbiri) hüküm sürerdi. Eski Arabistan ın pa­
ler, tarih, coğrafya, adab ’e dâir eserler, tatbikî zarları da aslında ibâdet yerleri idi;-fakat bu
felsefe ve bir takım şiirler buraya dâhil edil­ yerler daha sonra Mekke’nin kudsiyeti arttık­
melidir. Yeni seyahat-nâmeler, medeniyet tarihi ça terke dilmeğe başlandı. 'Ukaz’m anşâb ’ı [ bk.
bakımından, bol mikdarda malûmat verebilir; mad, NUŞ8 ] ve bîr haram [ b. bk.} *i var idi;
fakat bu eserlerde meseleler, tarihî menşe* ba­ civarda, Uşaydâ1 Ma kayalığın etrafında tavaf
kımından, asiâ tetkik edilmemiştir. Araştırma­ [ b. bk.] yapılıyordu. Peygamber zamanında bu
larda " hareket noktası olarak faydalanılabile­ ibâdetin hiç bîr izine rastlamayoruz. Her ne
cek bâzı mütâlealar şu eserlerde bulunur : Max kadar panayırlar, dinî bakımdan, gittikçe haca
Weber, Wirtschaft and Gesellschaft { Grund- [ b. bk.] ile gölgelenmiş ise de, diğer taraftan
riss der Sozialokonomik, 1922, IH, 522 v. dd,; hacc yerine yakınlığından faydalandı. Hacıla­
!cr|. Hf H. Şçhaeder, /s/, 1925, XIV, Ş v. dd,) ye rın ço|fU için bu panayırlar eşaşh bir meşgalş
SÛK. y
idî: Mavâsim [ bk. mad. MEVSİM ] ve manaşik seyr-ü-sefer bakımından bundan böyle Arap
müteradif gibi bir bale geldi. Muhtemelen bütiin çölündeki sapa yol terkedildi.
düşmanlıkların kesildiği dört mukaddes ay ( ha­ İlk devrin pazarları sâdece mavâsim al-hacc
ram aylar ) inancına dayanılması sayesinde ’tan ibaret değil idi. Asvâk al-ar ab sayılırken,
mümkün olan en geniş ölçüde pazarların de­ bâzan 14 ve ■ daha fazla pazar - yeri anılır;
vamı kolaylaşmıştır. Bu inanç olmasa idi, kân 'Ukaz dâima bu sayı içinde bulunur. Diğerleri
dâvası Arabistan'- arazisinde ticâreti felce için ise, gösterilen yerler çok farklıdır. On­
uğratmış olurdu. Dinî ve ticarî bakımdan ol­ ların tertip sırası bâzan öyle gösterilmiştir
duğu kadar pazarların. İçtimaî ve siyâsî ba­ ki, bir pazar hemen ötekini tâkip ediyor ve
kımdan da ehemmiyetleri var idi. Muhtelif her ay bir veya iki pazara gidilebiliyordu (bk.
kabilelerin münâsebetlerinin, bitaraf bir ara­ msl. L. Cbeikho, al-Maşrik,, 19si, XIX, 446).
zide düzenlenmesi burada olurdu; nihayet, Her hâlde Hicaz pazarları yanında, kendilerine
şâirler kendi medhıye veya hicviyelerini (bk. has mahallî ehemmiyetleri olan başka pazarlar
Wellhausen, Reste2, s. 88 ’de panayır zamanında da var idi. Sak kelimesi, almanca »Marki" keli­
‘Ukâ2 ’daki hayatın dikkate şâyân bir tasviri) mesi ile aynı şumûle sahip olduğu için, husûsî
dinleyecek bir halkı da burada bulurlardı. Aynı hâllerde hangi çeşit pazardan bahsedildiğini
zamanda, senenin son iki ayında, fasılalar ile, tâyin etmek çok güçtür. Bani Kaynüka* [ b.bk.]
'Ukaz panayırını civarda diğer panayırların pazarı ve Sulp al-Nabit (bk. Lammens, La
tâkip ettiklerini öğreniyoruz. Bu diğer mavâ- Mecque, s. 302, not 3), muhakkak ki, Medine
sim al-hacc hakkında az şey biliyoruz; onlar ’de mahallî pazarlar idi. Msl. al-Hİra ( b. bk;
ikinci sınıf panayırlar gibi gözüküyor, hâlbuki Kitâb al-Ağâni} XVI, 99, a ) ’de yıllık bir pa­
‘Ukaz bütün Arabistan kabilelerinin bir ara­ zar var idi. Daha küçük topluluklardan bazı­
ya geldikleri büyük panayır yeri olarak göste­ ları, aksine, sâdece kendi pazarları sayesinde
rilir. Oraya çok uzak ülkelerden diğer biç bir tanınmışlardı ve onların adları sök ( veya tas­
panayırda bulunmayan mallar getiriliyordu. giri suvagka) kelimesi ile dâimâ bir arada
Yabancı emirler zahirelerini oradan te’min et­ görülür.
mek ve büyük tacirler ile orada birlikte iş yap­ Bilindiği üzere, araplann Basra. Küfe ve
mak itiyadında idiler. Böylece ticarî bakımdan Fustât gibi şehirler ile ilgili eski şehir yer­
da 'Ukâ? «panayır** adını almağa lâyıktır. Pa­ leşmeleri gerçekte çöl kenarında tamâmiyle
zarların arzettikîerî şekilde muntazam ahş-ve- büyük askerî ordugâhlardan başka bir şey
rîş fırsatlarının Mekke gibi bir ticâret şehri değil idi. önceden pazar yerleri düşünülme­
için elbette büyük ehemmiyetlerinin bulundu­ miş idi. Basra’nın garbında, takriben 3 mil
ğu kendiliğinden anlaşılır. Hattâ bu pazarlar mesafede, kervanların konak yeri olan Mirbad
Mekke mıntakasının dışında bulunduğu zaman ’de, büyük pazar esnasında şâirlerin ,/Ukâz
da, Kureyş [ b, bk.] ’liler gibi mahir tacirler ’daki gibi** müsabakalar ( mufâkarât; b.bk.) ha­
etraflarında bulunan pazarlardan faydalanmağı zırladıklarını biliyoruz. H. 14 yılında araplann
ve sonunda onları kendi şehirlerinin ticâretine yağmaladıkları ve müstakbel şehrin yerinde
katmağı çok iyi biliyorlardı. Bunun neticesi kurulan yıllık' panayır olan Sük Bağdâd, bir
olarak pazarlar günden-güne ehemmiyetlerini mânada *Ukaz ile mukayese edilebilir ( bk. Ta-
kaybetti ve islâmîyetin kat’î zaferi onların bari, 1, 2203 v.dd.). Bundan başka AhvSz [ b.bk.]
âkıbetini tâcil ettî. ‘Ukaz panayırının ilk de­ gibi eski bir pazardan birden fazla şehir doğ­
fa 129 ( 746/747 ) ’da Haricîlerin [ b, bk. ], Abü du. Bilhassa Bagdad ’m tarihi bize şehir pa­
Hamza al-Muhtar b.'Avf al-Azdi ( Azralji, nşr, zarlarının gelişmesinin mükemmel bir misâlini
t
Wüstenfeld, s. 131 )’nin kumandası altında verir. Başlangıçta pazarlar al-Manşür ’un yu­
Mekke’yi zapttetîkleri vakit kaybolduğunu Öğ­ varlak şehrinde bulunuyordu; bu şehir pazar
reniyoruz, Fakat İslâmiyet haram aylarını yeri olarak cenubundaki Karh [ b. bk.] ke­
ortadan kaldırmadan çok Önce, yollardaki em­ nar mahallesini geliştirdi. Daha Ya'kübi (278“
niyetsizlik o derecede artmış idi ki, panayırın 891’e doğru ) zamanında bile, şimdiki ^bütün
ziyaretçilerinin hayatlarından ve servetlerinden şarkta da mûtad olan muhtelif zenâatlerin bu
endişe ettikleri de muhakkaktır. Bununla be­ tam ayrılışı var idi : Her birinin kendi ismini
raber her şeyden Önce fetihler arapları kendi verdiği ( ve yahut Sük 'Abd al-Vahid gibi is­
yarım-adalarının hudutlarının ötelerinde, kendi mini kurucusundan aldığı ) pazarı var idi. Süli
ticâretleri için bundan böyle çok tecrit edilmiş al-varrakin ’de yüzden fazla kitapçı dükkânı
oİan/Ukâz panayırından daha elverişli yerler bulunuyordu. Daha sonra, şehrin şark kısmı tam
buldukları ve yalnız kara yolu ile gittikleri tekâmülünü bulunca, Nahr Mu alla kenarında
mmtakalara şevketti. Elcezîre ’nîn fethi onlara Sak at-şalâşff ticâret merkezî oldu. Abu ’l-Fidâ
^oğrudan-dogruya HEind yolunu aştı ve tiçâr? (Geographie, Paris, 18^0, s. 29Ş ) ’ya ğöre; bv
8 SÖK - SÜK-üş-ŞÜYÛR
pazar eskiye, Bagdad ’m kuruluşu devrine ka­ züki, al-Azmina va H-amkina ( Haydarabâd,
dar çıkıyor ve ayda bir, salı günü kuruluyor­ *332 )> H, 161 v.dd.; al-Alûsî f al-Maşrik.,
du. İbq Battüta zamanında (727 = 1327 ) Sük 1S98, I, 865 v.dd,); Ahnied Amin (Btdletin
âl-Şalâsâ’, başlangıçtaki karışık yerinden bir -' of tke Faculty of Arta, University of Egypt
hayli taşmış olup, bütün şehri Dicle’ye kadar *9331 I, 46—67 ).— A. v. Kremer, Culturge-
kesen uzun bir ticâret caddesi vücuda geti­ schichte des Orients... ( Wien, 1875—1S77 )»
riyordu. «Yıllık panayır" mânasından çıkmış 11, .50 v.dd.; G. Le Strange, Baghdad during
olan „sük" kelimesi o hâlde orada hemen the Abbasid Oaliphate ( Ozford, 1900), bk.
-hemen bütün nevileri geride bıraktı. Takri­ fihrist; mad. Sûk ; E. Reitemeycr, Die Stftdte*
ben bir asır sonra, al-Makr izi kendi Hitat ■ griindungen der Araber im İslam (Heidelberg,
(Bulak, 1270, U,, 94—107 )hnda ve su- . *9*3 )> s. 7, 2 5, 35, 53, 59, 65*, A. Mez, Re-
vayka Harı tafsilâtı İle tavsif eder ve tarihini naissance des Islâms {Heidelberg. 1922 ), s.
de vermeğe çalışır. 12, 131,156, 390, 451 v.dd.— Bir de bk; madd.
Şark pazarları hakkında1 eski ve yeni sey­ 'UKÂZ, MEVSİM, ACC, ŞAYSÂRÎYA, BÂZÂR,
yahların bir çok hikâyeleri vardır. Sük keli­ BEDESTEN, BEZZİSTÂN, MUHTASİB ve bunların
mesinin her çeşit pazarlar için kullanılması bibliyografyaları. (H. KlNDERMANN.)
ile tamâmiyle aynı olarak, bugün de iptidaî SUK. [ Bk. SÛK.]
tahta baraka dükkânlardan seyircileri şaşırtan SUK; AL-ŞÜYUH. [Bk. SÛK-ÜŞ-ŞÜYÛH.]
en muhteşemlerine ( msl. Ibn Cubayr, Voya- SUK AYNA- [ Bk. SÜKEYNE.] ‘
ges,z s. 252’de; böylelerini Haleb için tasvir SUKKAR. [Bk. SOKKER.]
eder) kadar bütün çeşitlerine rastlanabilir. SUKKARÎ. [ Bk. SÛKKERÎ.]
Hattâ hacc mevsiminde 'Arafa ovasındaki ha­ SUKMÂN, [ Bk. SÖKMEN.]
reketli .hayata bakarak,-eskî Arabistan’ın pa­ SUKMÂN. [ Bk; sökmen.] _
zarlarının takribî bir tasviri yapılabilir; fa­ SÛK-Oş-ŞÜYÛH. ' SÜK AL-ŞUYUH, Fırat
kat arap dünyasının İktisadî ve manevî mer­ *ın sağ kıyısında küçük' bîr Irak şehri
kezi olarak âlemşümul ehemmiyeti île ‘Ukâz olup, Naşir i ya ’nİn şarkına takriben 40 km,
panayırı bu nevHn tek parlak hâdisesi olarak mesafede, Şatt al-Hây Man ayrılan al-Bad'a
kalmıştır. kanalının munsabıaın tam karşısındadır. Basra
Bibi iye g t af y a: Burada kaynakla­ Man uzaklığı, düz hat üzerinden, 140 km. Mir.
rın pek bol oluşu goz önüne alınarak, yal- Şehir nehir boyunca uzanan hurma fidanlık­
•• nız yukarıda açıklanmış olan hâdiseler ile ları ortasında bulunmaktadır. Şehri çevrele­
doğrudan-doğruya ilgili • eserler zikredile­ yen-ve Basra’ya kadar uzanan bataklıklı böl­
cektir: Sûre 11, 194 -’ün tefsirleri; Wen- ge, havayı sıhhate çok zararlı bir hale getirir.
sînek, Handbook of early Muhammadan Sûk ai-Şuyüh, XVIII. asrm ilk yarısında; Ba­
. Tradition, bk. mad. Market ( bilhassa Bu- ni ’l-Muntafik [ bk. mad. MÖNTEFİK ] arap! arı
hâri, Hacc, bâb 150 hakkındaki şerhler ); birliğinin pazarı ( sûk ) olarak kurulmuş idi;
Lügatler, mad. Sük, lOkâz ; Bakrı, Mu1 cam, s. buraya 4 saatlik; mesafede vaktiyle Muntafik
660 v.dd.; Yâküt, Mrfcam, mad. ‘Öküz, Herin en yüksek şeyhinin Küt al-Şuyüh adı ve-
M ir b ad.—A. Sprenger, Die Posi-ıınd Reise- ■rilen oturma yeri bulunuyordu; cemi şeklinde
routen des Orienis ( Leipzig, 1864), s. I27 olan şuyah şeyhin ..boyuna" mensup-âzâlara
v v.d.; ayn. mil., Die alie Geographie Arabi- delâlet eder. XVIII. asrm sonuna doğru, Sük
ens (Bern, 1875), s* 223 v.dd.; ayn. mü., al-Şuyüh bir camii bulunan, toprak bir sûr ile
Das Leben und die Lehte des Mohammad çevrilmiş ( Beauchamp ) küçük ? bir şehir idi;
(Berlin, 1861 — 1865 ),1,45.102—107,164 v.d.; XIX-, asrm başında 6.000 aile ile meskûn ve
178, 401 v.d.; Fr. Buhl, Das Leben Muham~ son derecede pis, fakat Basra -ve hattâ Büşir
meds (al m.-ire. H. H. Schaeder), Leipzig, ve Bombay ile geniş bir ticâreti bulunan bir
1930, s, 49 v.d., 105; J. Wellhausen, Reste şehir olarak tasvir edilmiştir. Fraser M göre,
arabisehen Heidentumsz (Berlin, 1897 ), s. 88, Muntafik Herin şeyhi orada ikamet etmeğe te­
92 v.d.; 216.246; H.LammenS; La çite arabe nezzül tmeyordu, fakat Petermann zamanında
de Tâif â la veille de VHeğire {M F 0 B, ( 1S54) şeyhin şehirde bir evi var idi. XIX.
1922, VIİI,'i98, 206 v.dd., 228 ) ayn. mil., La asrm sonuna doğru, nüfus sayısı. 2,25o’si iki
Mecgue â la veille de VHigire { M F O B, câmii bulunan sunul ve 8.770 ’İ yalnız bir mes~
. 1924, IX, 153 v.d.); ayn. mil.,Les Sanctuaires cid*i bulunan şi’î olmak if ^re, 12.000( Ş.Sâmî,
preislamites dans VArabie occidentale (M Cuinet) olarak verilmiştir. Bunun dışında ka­
FOB, 1926, XI, 128, 148, 15°); ay»* mil., lan nüfus, yahudilerden ( 280 ) ve- 700 Mandeî-
L3Arabie occidentale avant VHegire (Bey­ Herden veya-Şubba Hardan ibaret bulunuyordu.
rut, 1928), s. 17, 29 v.d., ğo v.d.j al-Mar- Şubbâ Har ekseriya nehrin sol- kıyısı üzerinde
SÛK-Oş-ŞÜYÛH - SULDUS. 9
Şubbüye kenar mahallelerinde oturuyorlardı, rularak, götürülmüş idi. Fakat Temüein, bir
1853 ’ten önce, Mandeî Merîn nüfusu takriben dinlenme esnasında, muhafızlarında! 'kurtu­
260 aileyi buluyordu, fakat o yılda Muntafik larak, Onon nehrinde, suda gizlenmiş idi.
Merin tazyiki 200 aileyi 'Amâra ’ye goç ettir­ Taiçî’utlar ile birlikte hareket etmek mecbu­
di. Petermann 1854’te 'Amâra ’de onların baş riyetinde kaldığı anlaşılan Suldus boyundan
rahipleri olan Şayh Yahya’yı ziyaret etti. Man­ Sorkan-şira onu gördüğü hâlde haber ver­
deî ’ler, her yerde olduğu gibi, Suk ’ta da ku­ memiş ve sudan çıkıp kaçmasına goz yum­
yumculuk yapar, aynı zamanda demircilikle muştur. Temüein doğruca evine gittiği Sorkan-
uğraşırdı ve bir çeşit sandal yapmakla meşgul şira ’nm oğulları Çimbai ve Çil a ’un tarafından
olurlardı, bukağısı ateşte yakılarak, serbest bırakılmış,
Suk al-Şuyüh, türk idaresinde, Muntafik san­ kendisine at, yiyecek ve silâh verilerek, an­
cağında aynı adı taşıyan bir hazâ merkezi idi. nesinin ve kardeşlerinin yanma gönderilmiştir,
Şehrin iki tarafında yaşayan kabileler (Badür Moğulların gizli tarihi ’nde Suldus boyun­
ve Bani Asad ) şi’îdir. Kazdı sâkinlerinin sayısı dan Sorkan-şira ile oğulları Çimbai, Çila’un
50.000 olarak tahmin edilmiştir. ve kızı Hadaan’dan başka, bu boya mensup
Bibliyograf y a Ritter, Erdkunde, daha şu adlarla karşılaşıyoruz : Çilgütei, Tâki,
XI ( cilt VII, 2. kısım ), 1000, 1008, muahhar Taiçİ’udaı kardeşler (§ 120), Takaî-ba’atur
seyyahları zikreder; H. Petermann, Reisen (§ *.96 }■ Bunlar daha Temüein 1206 ’da hü­
im Orient (Leipzig, 1861), H, 83—93; V. kümdar seçilmeden Önce gelip ona iltihak et­
Cuinet, La Turguie d Vlsıe (Paris, 1894), mişler ve sonra da her zaman onu destek­
III, 308 v. dd.; Ş. Sâmî, Kâmüs ct/-a7am, IV, lemişlerdir. Temüein 1206 ’da „Çingis-han“
2687 î M. von Oppenheim, Vom Mittelmeer unvanı ile, hükümdar ilân edildikten sonra da
zum Persischen Golf (Berlin, 190°), H> 7®; vaktiyle kendisine iyilik etmiş olanları unut­
E. Sachau, Am Euphrat und Tigris (Leipzig, mamış ve bu meyanda Suldus boyundan olan
1900 },s. 72 ; W. Brandt, Die Manda er ( Verh. kimseler de mühim mevkilere tâyin edilmiştir.
Ak. Amst., N. R., XVI, 3), Amsterdam, 19151 Bunlardan bilhassa yukarıda adı geçen Sor­
s. 57 v.d’ (J. H. Kramers.) kan-şira ’nm neslinden, îlhanlı devleti zama­
SULA. [Bk. sOlA.] nında mühim işler görmüş olan tanınmış şah­
SULAHFAT. [Bk. sülahfât.] siyetler yetişmiştir:
SULAMİ, [Bk. sOlemÎ.3 Sorkan-şira -
ŞULAYB. [ Bk. suleyb.]
SULAYHÎ. [Bk. SULEYHÎLER.]
SULAYM B. MANŞUR. [Bk. :0leym b. ( oğlu ) { oğlu ) ( kl2t )
Çimbai Çila’un Hada ’an
MANSUR.]
SULAYMAN. [ Bk. Süleyman.] Sodo { Sodun ) - noyan
SULAYMANÎYA. [Bk. sOleymanîye.]
SULDUS. SULDUS (SULDUZ \ bir moğul Tuda ’un
boyunun adı olup, en eski moğuîca kaynaklar­
Malik
dan biri olan Moğulların gizli tarihi ’iıde üç
yerde geçmektedir (§ 82, 120, 196). Suldus Çoban
kelimesi moğul. sülde (^saadet" ) ile türk. —z
Temür Taş
cemî ekinden meydana gelen bir kelime olduğu
şeklindeki iştikakı (Berezin ; Lîgeti, QKCA, i) Sodo ’nun çocukları, Hülegü ile, İran ’a gel­
pek mümkün görünmemektedir. Türkçeye ge­ mişlerdir. Hülegü ’nün karısı ( Abaka ’mn an­
çen moğuîca kelimelerin sonlarındaki —s sesi nesi ) Yesünçin, Suîduslardan idi. Malik, Iran
—2 olduğundan, bu kelime sonraları Sulduz ’m garp bölgesini zaptetmîştir. Malik ’in oğlu
şeklini almıştır. Çoban’a gelince, 670 ( 1272 ) tarihli Nür al-
Temüein ( Cengiz) ’in babası Yesügei-ba’atur Dın Caca vakfiyesinden moğuîca kısmında
tarafından birleştirilmiş olan boylar arasında yüzbaşı rütbesi ile zikredilen Çoban’m 688
Taİçi’utlar da var idi ( bk, ayn. esr., § 120 ), Fa­ (i289Î’de, Argun zamanında, cesareti ile te­
kat Yesügei ’^tin ölümünden sonra, TaiçPutİar mayüz etmiş olan Malik Mn oğlu Çoban ile
ve başkaları Yesügei ’nin eşi Hö’elün-ücin İle aynı şahıs olup-olmadığını tespit etmek şim­
çocuklarım terkedîp ayrıldılar, Üstelik, bir dilik mümkün değildir (A. Temir, Cacaoğlu
müddet sonra da onları imha etmek maksadı vakfiyesi, s. 186). Malik’in oğlu Çoban, son­
ile, üzerlerine saldırdılar. Temüein, bu baskın­ raları Gazan ve öleeitü [ bk. mad. OLCAYTU ]
dan. ormatfö kaçarak hayatım kurtarmakla be- zamanında da bu itibârı muhafaza etmiştir.
fâbşr, ajs 4onr& yakalanmış ve bukağıya vu­ Kaşânij ölçeifü tşyrihindş (Paris, Bibi. Nst,