maturidi'de allah-alem ilişkisi

128 Pages·2007·0.75 MB·Turkish

TC.
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

MÂTURÎDÎ’DE ALLAH-ÂLEM İLİŞKİSİ

Osman GÜVEN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ADANA–2006
TC.
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
MÂTURÎDÎ’DE ALLAH-ÂLEM İLİŞKİSİ
Osman GÜVEN
DANIŞMAN: Prof. Dr. Halife KESKİN
YÜKSEK LİSANS TEZİ
ADANA–2006
Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne,

Bu çal ışma, jürimiz tarafından Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalında YÜKSEK
LİSANS tezi olarak kabul edilmiştir.

Başkan: Prof. Dr. Halife KESKİN
(Dan ışman)

Üye: Yrd. Doç Dr. İsmail YÜRÜK

Üye: Yrd. Doç Dr. Nebahat GÖÇERİ

ONAY

Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım.
......./ ....../ 2006

Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVAŞ
Enstitü Müdürü

Not: Bu tezde kullan ılan özgün ve ba şka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge,
şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri
Kanunu’ndaki hükümlere tabidir.
i
ÖZET
MÂTURÎDÎ’DE ALLAH-ÂLEM İLİŞKİSİ
Osman GÜVEN
Yüksek Lisans Tezi, Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı
Danışman: Prof. Dr. Halife KESKİN
Haziran 2006, 116 sayfa

Bu çalışma büyük kelâm bilgini Ebû Mansûr el-Mâturidî’nin ulûhiyyet anlay ışını
belirlemeye ve di ğer kelâmc ılarla kıyaslayarak kendine özgü yönlerini ortaya ç ıkarmaya
çalışmaktadır.
Esasen İslam dininin uluhiyyet anlayışı Kur’ân’da açıklanmış; Allah’ın varlığı, birliği,
sahip olduğu sıfatları hakkında yeterince açıklama yapılmıştır. Ne var ki, gerek din dilinden
kaynaklanan anlama sorunlar ı, gerekse sosyo-kültürel ko şullar ile yabanc ı din ve felsefî
akımların etkisiyle baz ı tartışmalar ortaya çıkmıştır. Bu tart ışmaların bir kısmı kelamcıların
kendi aralarında geçerken bir kısmı da yabancı din ve kültürlerle yap ılmış; Kur’ân ve sünnet
merkezli Allah inanc ının savunulması ihtiyacı doğmuştur. Böyle bir ortamda 10. yüzy ılda
yaşayan Ebû Mansûr el-Mâturidî de İslam inanç esaslar ını belirlemeye, ispat etmeye ve
savunmaya çalışan bir din ve kelâm bilgini olarak karşımıza çıkmaktadır.
Mâturidî, uluhiyyet anlayışını kendi bilgi sistemi doğrultusunda şekillendirmekte; aklı,
duyuları ve nakli esas almaktad ır. Düşünüre göre duyular bize şüphe duymayacağımız bazı
bilgiler verdiği gibi, gerek mütevatir gerekse âhad olsun haber de bize bir tak ım zorunlu
bilgiler verir. Akla gelince, duyu ve haber yoluyla elde etti ğimiz bilgilerin do ğruluğunu
ancak onun arac ılığıyla kontrol edebiliriz. Buradan hareketle Mâturidî Allah’ ın varl ığını
kozmolojik ve teleolojik delillerle ispatlar. Ayr ıntılı bir sıfat tasnifine gitmeksizin Allah’ ın
şanına yaraşır biçimde pek çok s ıfatı kabul eder ve bunlar ın hepsinin ezelî, Allah’ ın zatıyla
kâim sıfatlar olduğunu söyler.
Düşünür, uluhiyyet anlayışında tenzihe verdiği büyük önem sebebiyle te şbihî /tecsimî
yapıdaki mezhep ve fırkalardan; mâna sıfatları Allah’a vermemeleri nedeniyle Mu’tezile’den,
tekvînin ve fiilî sıfatların hâdis oluşunu kabul etmeleri nedeniyle de Eş’ariler’den ayrılır.
Anahtar Kelimeler: Allah, Tanrı, İsbât-ı Vâcib, İlâhî Sıfatlar, Kur’ân, Kelâm, Mâturidî

iii

ÖNSÖZ

İslam inanç esasları özü itibariyle Kur’ân’da yer ald ığı şekilde “vahiy” yoluyla tespit
edilmiş ve Hz. Peygamber görevi süresince gerekli aç ıklamaları yaparak şüphe ve
karışıklıklara yol açabilecek durumlar ı ortadan kald ırmıştır. Ancak h.I. yüzy ılın sonlarına
gelindiğinde, İslam coğrafyası oldukça genişlemiş, bu coğrafyada yaşayan eski din ve kültür
çevreleri, İslam’ın sa ğladığı inanç özgürlü ğü sayesinde varl ıklarını sürdürmü şlerdir. Bu
ortamda gerek Müslümanlar ın kendi içlerinde ortaya ç ıkan bir tak ım dini-siyasi sorunlar,
gerekse İslam dışı çevrelerce İslam inanç esaslarına yöneltilen eleştiriler ve itirazlar, Kur’ân
ve Hz. Peygamberin sünnetine ba ğlı din bilginlerini, bu sorunlara çözüm bulma aray ışlarına
yöneltmiştir.
Öte yandan dinler, özellikle de ilahi dinler söz konusu oldu ğunda, Tanrı kavramı en
vazgeçilmez kavram olarak kar şımıza çıkmaktadır. Çünkü dini insan için bir ya şam biçimi
olarak belirleyen ve ona bildiren Tanr ı’dır. İlk bakışta Tanrı salt bir inanç objesi ve iman ın
konusu gibi görünse de, gerek epistemik olarak incelenmesi halinde gerekse dinin tebli ği ve
muarızlardan gelecek eleştirilerin cevaplanması doğrultusunda ortaya konacak argümanlarda
görüleceği üzere bilgiyle sıkı bir ilişkisi olduğu açıktır. Demek oluyor ki, iman bir yönüyle
bireyin içsel dinî ya şantısını ilgilendirirken bir di ğer yönüyle de bilginin ve akletmenin
konusunu oluşturmaktadır. İman bu nitelikleri nedeniyle objektif olarak dile getirmeye uygun
bir yapıya sahiptir.
İmanın bu özelli ğinden hareket eden Müslüman dü şünürler, onu sadece içsel bir
yaşantı olarak görmemişler ve çeşitli ihtiyaçlar dolayısıyla objektif, aklî, mant ıkî bir statüde
dile getirmeye gayret etmi şlerdir. Bu gayretlerin sonucu olarak Kelâm gelene ğinde Allah’ın
varlığı ve birli ğini, sahip oldu ğu çe şitli sıfatları ispatlamaya, iman ın ma’kul oldu ğunu
göstermeye çalışan etraflı bir bilgi birikimi karşımıza çıkmaktadır.
Kısaca betimlemeye çal ıştığımız İslam düşünce ortam ı ve iman ın epistemik yap ısı
nedeniyle ortaya ç ıkan sorunlara kar şı çözüm bulma yolunda önemli çabalar ı olan din
bilginlerinin en ba şta gelenlerinden biri de şüphesiz Ebû Mansur el-Mâturidî’dir. İnanç
alanında “Mâturidîlik/Mâturidîyye” mezhebinin de kurucusu olan bilginimizin çe şitli
konulardaki görü şleri bu güne kadar farkl ı çal ışmalara konu olmu ştur. Biz bu mütevaz ı
çalışmamızda ise onun Allah-Âlem ilişkisi hakkındaki görüşlerini tespit etmeye çalıştık.
iv
Giriş bilgilerinin yer ald ığı birinci bölümünde tezin amac ını, kapsamını ve yöntemini
açıklamakla işe başladık. Yine gerek tarihî ba ğların kurulabilmesi gerekse içerik ve yöntem
açısından daha yak ından tan ınabilmesi amac ıyla Mâturidî’nin hayat ı, eserleri ve kelâm
ilmindeki yeri ve önemini gösteren bir bölüm ekledik.
İkinci bölümde İslam kelamında ortaya çıkan çeşitli uluhiyyet anlayışlarını inceledik.
Ulûhiyyet anlayışlarını tasnif ederken te şbih, tenzih ve te şbihsiz tenzih yakla şımlarını esas
almaya çal ıştık. Böylece konuyu Mâturidî aç ısından ele almadan önce ana hatlar ıyla
tanıtmaya gayret ettik.
Üçüncü bölümde ise Mâturidî’de ulûhiyyet konusunu, isbat-ı vacib ve ilahî sıfatlar ana
konular olmak üzere ele ald ık. İsbat-ı vacib meselesinde Kur’ân’ ın konuya yakla şımı ve
Kelam bilginlerinin düşünceleriyle konulara giriş yapıp daha sonra da Mâturidî’nin delillerine
geçtik. Yine aynı yaklaşımla ilahî sıfatlara değindik. Konuların işlenişi sırasında kimi tarihî
tartışmalara da yer vererek kelâmî dü şüncenin gelişim aşamalarına da dolayl ı olarak temas
etmiş olduk. Bu değerlendirmelerin ardından sonuç bölümüyle konumuzu tamamladık.
Tezimin planlanmasından içeriğin oluşturulmasına kadar tüm a şamalarında bana her
türlü kolaylığı sağlayarak kütüphanesini açan, de ğerli yorum ve görü şleriyle tezimi en iyi
şekilde tamamlayabilmem için yol gösteren k ıymetli hocam Prof. Dr. Halife KESKİN Bey’e,
Te’vilât fotokopisinin temininde yard ımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Bekir TOPALO ĞLU
Bey’e, yine yorum ve önerileriyle tezime katkı sağlayan hocam Yrd. Doç Dr. İsmail YÜRÜK
Bey’e ve arkadaşım Tuna TUNAGÖZ’e teşekkür etmeyi bir borç bilirim.
Ayrıca, İF2004YL9 No’lu projemi destekleyen Çukurova Üniversitesi’ne te şekkür
ederim.
Osman GÜVEN
ADANA–2006
v

İÇİNDEKİLER
ÖZET................................................................................................................................i
ABSTRACT.....................................................................................................................ii
ÖNSÖZ............................................................................................................................iii
KISALTMALAR...........................................................................................................vii
I. GİRİŞ............................................................................................................................1
1.1. Konunun Amacı.....................................................................................................1
1.2. Konunun Kapsamı.................................................................................................2
1.3. Araştırmanın Metotları..........................................................................................3
1.4. Mâturidî’nin Hayatı, Eserleri ve İslâm Kelâmındaki Yeri....................................4
II. İSLÂM KELÂMINDA ULÛHİYYET...................................................................11
2.1. İslâm Kelâmında Ulûhiyyet Tartışmalarının Doğuşu…………….………..........11
2.2. İslâm Kelâmında Ulûhiyyet Anlayışları………………………………………...14
2.2.1. Teşbihî-Tecsimî Ulûhiyyet Anlayışı ………………………......................14
2.2.2. Tenzihî Ulûhiyyet Anlayışı.........................................................................18
2.2.2.1. Mu’tezilî Ulûhiyyet Anlayışı........................................................18
2.2.2.2. Sünnî Ulûhiyyet Anlayışı……………….......................................22
III. MÂTURÎDÎ’DE ULÛHİYYET………………………………………………....26
3.1. Allah’ın Varlığı Ve Birliği (İsbât-ı Vâcib)…………………………………….26
3.1.1. Allah’ın Varlığı ve Birliğini Delillendirme İmkân ve İhtiyacı….............26
3.1.2. Kur’ân ve İslâm Kelâmında Allah’ın Varlığı ve Birliği............. ……….28
3.2. Mâturîdî’de Allah’ın Varlığı Ve Birliğinin Delilleri……………..……………32
3.2.1. Hudûs Delili...............................................................................................33
3.2.2. İmkân Delili………………………………………………………...........38
3.2.3. Hudûs ve İmkân Delillerinin Değerlendirmesi……………………….…40
3.2.4. Gâye ve Nizâm Delili……………………………………………...........42
3.2.5. Gâye ve Nizâm Delilinin Değerlendirmesi…………………...................47
3.3. Allah’ın İsim Ve Sıfatları……………………………………………………....49
3.3.1. İslâm Kelâmında Allah’ın İsim ve Sıfatları...............................................49
vi
3.3.2. Mâturîdî’de Allah’ın İsim ve Sıfatları……………………..……………55
3.3.2.1. Sıfat-ı Nefsiyye (Vücûd)………..……………………………..63
3.3.2.2. Sıfat-ı Selbîyye……………………………………...................66
3.3.2.2.1. Kıdem…………….......................................................66
3.3.2.2.2. Bekâ……………..........................................................68
3.3.2.2.3. Vahdâniyyyet................................................................68
3. 3.2.2.4. Muhâlefetün li’l-Havâdis…….....................................77
3.3.2.2.5. Kıyâm bi-Nefsihî…….……………………………….78
3.3.2.3. Sıfat-ı Subûtîyye……………….………………………………..79
3. 3.2.3.1. Hayat……………………………………...... ………..79
3.3.2.3.2. İlim………………………………................................80
3. 3.2.3.3. İrade……………………………………………………83
3.3.2.3.4. Semi’- Basar……………………………………………85
3.3.2.3.5. Kudret………………………………………………….87
3.3.2.3.6. Kelâm ……….……………............................................89
3.3.2.3.7. Tekvîn……..……………………………………………95
3.3.2.4. Sıfat-ı Fi’liyye……………………….….....................................100
3.3.2.5. Sıfat-ı Haberîyye……………….………………………………102
SONUÇ..........................................................................................................................108
KAYNAKÇA.................................................................................................................110
ÖZGEÇMİŞ…………………………………………………………………………..117
vii

KISALTMALAR

AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlâhiyât Fakültesi
bk. : bak ınız
c. : cilt
çev. : çeviren
der. : derleyen
DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı
ed. : editör
h. : hicrî
haz. : haz ırlayan
İFD : İlahiyat fakültesi Dergisi
inc: : inceleyiniz
İSAM : İslâm Araştırmaları Merkezi
KB : Kültür Bakanl ığı
krş. : karşılaştırınız
m. : mîlâdî
MEB : Millî E ğitim Bakanlığı
MÜİFAV : Marmara Üniversitesi İlâhiyât Fakültesi Vakfı
ö. : ölümü
örn. : örne ğin
s. : sayfa
sad. : sadele ştiren
sy. : say ı
tah. : tahkik
TDK : Türk Dil Kurumu
TDV : Türkiye Diyânet Vakf ı
vr. : varak
ty. : tarih yok