Materyalist teoloji ve presokratik felsefe Alain Badiou ve Giorgio Agamben örneklerinin bir ...

230 Pages·2016·1.61 MB·English

MATERYALĠST TEOLOJĠ VE PRESOKRATĠK FELSEFE:
ALAIN BADIOU VE GIORGIO AGAMBEN ÖRNEKLERĠNĠN BĠR
DEĞERLENDĠRMESĠ

MATERIALIST THEOLOGY AND PRESOCRATIC PHILOSOPHY:
AN EVALUATION OF THE WORKS OF ALAIN BADIOU AND GIORGIO
AGAMBEN

GÖKHAN DUMAN
114679002

ĠSTANBUL BĠLGĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
FELSEFE VE TOPLUMSAL DÜġÜNCE YÜKSEK LĠSANS PROGRAMI

DOÇ. DR. FERDA KESKĠN

HAZĠRAN 2016
2
ABSTRACT
This study offers an elaboration of the presocratic philosophy through recommenting
the authentic fragments and testimonies in order to arrive at an understanding of how
the materialist theology, which is an ongoing debate and effort among several
contemporary philosophers concerning the ontological validity of the religious, reacts
against the return of the religious. As a result, this study aims to highlight and criticize
the deficiencies in Alain Badiou’s and Giorgio Agamben’s works that penetrate the
issue of materialist theology. To do so, firstly, the works of Alain Badiou and Giorgio
Agamben are examined in detail. Secondly, to contextualize the presocratic
philosophy correctly and to comprehend in what ways it contributes to the general
tendencies and efforts of this era of philosophy, Ancient Greek’s political and cultural
history is examined. Lastly, the presocratic philosophers’ fragments and testimonies
are commented in light of their effort of overcoming the sacred and the religious.

ÖZET
Bu çalışma, kimi çağdaş filozofların dinselin ontolojik statüsüne ilişkin olarak
geliştirdiği materyalist teoloji tartışmasının ve etkinliğinin dinselin dönüşüne karşı
tepki verme biçimini anlamak üzere, orijinal fragmanların ve göndermelerin yeniden
yorumlanması yoluyla presokratik felsefenin bir değerlendirmesini sunmaktadır. Bu
kapsamda bu metin, Alain Badiou ve Giorgio Agamben’in materyalist teoloji
konusunu irdeleyen çalışmalarının çeşitli problemlerini gün yüzüne çıkarıp
eleştirmeyi hedeflemektedir. Söz konusu amaç doğrultusunda ilk olarak Badiou ve
Agamben’in ilgili çalışmaları detayla ele alınmaktadır. İkinci olarak, presokratik
felsefeyi doğru bir biçimde konumlandırıp felsefenin bu evresine hangi genel
eğilimler ve hedefler açısından katkılar sunduğunu anlamak üzere Eski Yunan’ın
3
siyasi ve kültürel tarihi incelenmektedir. Son olarak, kutsalın ve dinselin aşılması
çerçevesinde presokratik filozofların fragmanları ve göndermeleri yeniden
yorumlanmaktadır.

4
ĠÇĠNDEKĠLER

Abstract - Özet……….…………………………………………………………3-4

GĠRĠġ…………………………………………………………….……………….6

I. ATEĠZM SORUSUNA BĠR ALTERNATĠF OLARAK MATERYALĠST
TEOLOJĠ.………………………………………………………………………..23

A) Alain Badiou : Aziz Pavlus ve Evrenselciliğin ĠnĢası……………………….29
B) Giorgio Agamben : Geriye Kalan Zaman........................................................44
C) Genel Değerlendirme…………………………….………………………..…67

II. FELSEFENĠN TOPLUMSAL KOġULU OLARAK ESKĠ YUNAN
TARĠHĠ………………………………………………….………………………75

A) Eski Yunan Uygarlığının Siyasi ve Ekonomik Tarihi.………………………75
i. Eski Yunan Medeniyetinin Genel Karakteristikleri…………………………...75
ii. Minos Uygarlığından Karanlık Çağ‟a Eski Yunan Tarihi (M.Ö. 2500-1000)..78
iii. Karanlık Çağ‟dan Klasik Çağ‟a Eski Yunan Tarihi (M.Ö. 1000-480)………85
B) Eski Yunan Uygarlığının Sanat Tarihi……………………………………….95
i. Karanlık Çağ ve Sonrasında Eski Yunan‟ın Edebiyat Tarihi………………….95
ii. Karanlık Çağ ve Sonrasında Eski Yunan‟ın Plastik Sanatlar Tarihi………….98
a. Geometrik Sanat (M.Ö. 1100-700)……………………………………………98
b. Arkaik Sanat (M.Ö. 700-480).…..………………………………………...…101
C) Genel Değerlendirme………………………….…….……..…………….....106
.

III. KUTSALIN AġINDIRILMASI OLARAK PRESOKRATĠK FELSEFE….113

A) Ġyonya Okulu……………………..................................................................113
i. Thales………………………………………………….…………..…………114
ii. Anaximander…………………………………….………..…………....……140
iii. Anaximenes…………………………………………………………….…...148
iv. Xenophanes…………………………………………………………………154
v. Herakleitus…………………………………………………………………...161
B) Ġtalya Okulu…………………………………………………………………171
i. Pythagoras ve Çevresi……………………………………………………......172
ii. Parmenides ve Zeno…………………………………………………………183
C) Parmenides Sonrası Sistemler………………………………………………191
i. Anaxagoras…….………….………………………………………………….191
ii. Empedokles…………………………………………………………….……200
D) Genel Değerlendirme……………………………………………………….214

SONUÇ……………………………………………….……………………...…220

BĠBLĠYOGRAFYA.………...……………………………………………….....222
5
GĠRĠġ

Amerikan Arkeoloji Enstitüsü tarafından bildirilen bir habere göre Irak‟taki ġanidar
Mağarası kazı alanında elde edilen bulgular dinin kökenine iliĢkin kavrayıĢımızda bir
değiĢikliğe sebep olacak denli önemli sayılmaktadır. 1950‟li yıllarda yaklaĢık 60.000 yıllık
bir Homo neanderthalis yerleĢimi mağarada ölülerin çiçeklerle birlikte gömüldüğünü gören
Fransız antropolog Josette Leroi-Gourhon, yakın tarihe dek doğru kabul edilmiĢ bir tez
ileri sürerek dinsel ritüelin ve genel olarak dini davranıĢın ölüyü çiçeklerle birlikte gömme
örneği nedeniyle Homo sapiens sapiens öncesinde de varolduğunu belirtmiĢtir. Ancak
ġanidar Mağarası‟ndan elde edilen bulgular rüzgarın ve böceklerin etkisiyle polen
oluĢumunun kendiliğinden gerçekleĢebileceğini ve ölülerin mezardan çıkan polen
tabakasıyla alakalı bir biçimde defnedilmemiĢ olabileceğini göstermiĢtir.1 Bu durumda öte
dünyaya geçiĢte bir hazırlık niteliğindeki bu tarz bir dinsel ritüelin Homo neanderthalis‟in
dünyasında sanıldığının aksine yeri olmayabilir. Dolayısıyla dinin kökeninin nerede
bulunduğu sorusu açıkta kalmıĢ gibi görünmektedir. Bu haberin de dikkat çektiği üzere,
Homo neanderthalis‟in yaĢam dünyası ve kapasitelerine iliĢkin son dönemde elde edilen
çeĢitli bulgular ile birlikte değerlendirildiğinde bu haber “bizim”, yani biyolojik bir tür
olarak modern insan Homo sapiens sapiens‟in sınırlarının yeniden anlaĢılması ve
tanımlanmasına yönelik ortaya çıkan itkinin bir yönünü oluĢturur. Bu alanda ortaya
koyulan yakın tarihli çalıĢmalar örneğin Homo neanderthalis‟in alet kullanma,
matematiksel temsil, toplumsal organizasyon ve dil kapasitelerine yönelik Homo sapiens
sapiens ile kıyaslanabilecek karmaĢıklıktaki etkinliklerine dikkat çekmektedir.2 Bu itkinin
ve zorunluluğun diğer yönünü ise çağdaĢ uygarlığın içinde bulunduğu yaĢam kavramına

1http://www.archaeology.org/news/3788-151008-iraq-shanidar-cave, EriĢim Tarihi: 15 Mayıs 2016.
2 http://www.archaeology.org/news/3211-150416-stone-tool-cognition,
http://www.archaeology.org/news/3220-150420-neanderthal-cooking-herbs, EriĢim Tarihi: 15
Mayıs 2016.
6
dair kriz oluĢturmaktadır. Bu kriz temelde genomik düzeydeki bir metalaĢtırma ve
politikanın doğmasından ve küresel ölçekli ekolojik krizin bir bütün olarak dünyadaki
yaĢamın geleceğini tehdidinden ileri gelmektedir. YaĢam aynı anda hem melez türlerin ve
ürünlerin fabrikasyonu üzerinden yeniden yaratılmakta hem de ekolojik krizin etkisiyle
kitlesel olarak yok olmaktadır. Birtakım yeni teorik aygıtlar bu sıradıĢı gerçeği
anlamlandırmak üzere yakın zamanda sosyal teori ve felsefe bünyesinde geliĢtirilmiĢtir.
Nekro-politika, biyo-sermaye, bir sermaye olarak yaĢam ve dünya ekolojisi olarak
kapitalizm vb. teorik yaratımlar bunların örnekleri olarak sıralanabilir. Biri insanın karanlık
çağı, diğeriyse Ģimdisinden ileri gelen bu iki baskı “biz‟in” anlamının ve içeriğinin radikal
biçimde dönüĢtüğüne iĢaret etmektedirler.

Uluslararası politika sahnesinde dolaĢımda olan iki baĢat söylem ve tavır devletler ve diğer
makro karar alıcılar nezdindeki bu dönüĢüme dair sahip olunan farkındalığın ve yapıcılığın
genel çerçevesini sunar. Bu söylemlerden ilki apokaliptik, öteki ise yenilikçi olarak
isimlendirilebilir. Apokaliptik söylem bir çağın sona erdiği ve insanlık için artık geri
dönülemez yeni bir çağın baĢladığını ifade eder. Dolayısıyla hepimiz bu yeni çağda geride
kalmıĢ otantik bir hayatın hayaline tutunarak yaĢayabileceğizdir artık. Yenilikçi söylem ise
bu kapanan çağı bir fırsat olarak görmektedir ve temelde bilim çevrelerinden yükselen bu
ses, ilk defa olarak insanın yaĢama dahi sahip olacak ve onu yeniden kuracak kadar güçlü
ve muzaffer olduğunu ileri sürerek yeni açılan çağı coĢkuyla karĢılamaktadır. Bundan
dolayı aslında iki söylem de mevcut krizin sonuna kadar devam ettirilmesinden yanadır
denilebilir. Ancak farklı politik görüĢlerden gelme birtakım araĢtırmacıların ortak bir
çıkarım ekseninde giderek daha çok dile getirdiği üzere, yaĢamakta olduğumuz krizler çağı
aslında ekonomik ve toplumsal olanın yeniden örgütlenmesine ve kapitalizmin kapitalist-
olmayan bir düzenek yönünde değiĢimine tanıklık etmektedir. Immanuel Wallerstein ve
7
Jeremy Rifkin‟in çalıĢmaları bu tahlilin örnekleri olarak gösterilebilir. Wallerstein yaklaĢık
olarak 1980‟lerden baĢlayarak Amerikan gücünün gerileyiĢi ve kapitalist karın sınırsız
birikim imkanının sona doğru yaklaĢtığı tezini savunmuĢ ve post-kapitalist bir dünya
sisteminin geliĢmekte olduğunun özellikle de 21. yüzyılın ilk on yılında tam anlamıyla
görülür hale geldiğini söylemiĢtir.3 Bu nedenle özünde ikisi de apokaliptik olan bu
söylemlerin perdelemesinden uzaklaĢıldığında bir son değil, aslında bir devamlılık görülür.
Bir devamlılık içinde, büyük çapta dahi olsa, mevcut dünya sistemi kendi içinde
dönüĢmekte ve bu dönüĢüme içkin bir çeliĢki olarak “bizim” eylemlerimizin kurmakta
olduğu yeni bağlam “biz”, yani insan kategorisinin kendisini krize sokmaktadır.

OluĢum nedeninin bir yönünü giderek Ģiddetlenen iktisadi ve toplumsal eĢitsizliklerde
bulan söz konusu krize verilen aĢağıdan gelme siyasal yanıtlar günümüzde üç genel biçime
ayrılmıĢ görünmektedir. Bunların ilki farklı formlarda ifade edilen hak ve özgürlüklerin
korunması ve geniĢletilmesine yönelik toplumsal ve siyasal hareketler iken, ikincisi,
radikal Ġslam hareketleri olarak isimlendirilen siyasal fenomen ve muadilleri ve üçüncüsü
de radikal sol hareketlerdir. Genel olarak 15. yüzyıldan baĢlayarak günümüze dek süren
toplumsal ve düĢünsel plandaki girift değiĢimlerin bütünü modernlik olarak
tanımlandığında, modernliğin kendi değiĢimine içkin önemli bir çeliĢkiyi sürekli yeniden
ürettiği ve bu aĢağıdan gelme siyasal yanıtların da aslında bu eksende
değerlendirilebileceği görülebilir. Söz konusu çeliĢki modernliğin belirli bir aĢamasının
bağlamında sürekli yeniden tanımlanan aktif-reaktif güçler çatıĢmasıdır. Bu çatıĢma eski-
yeni, geleneksel-modern, din-bilim vb. biçimleri alabilse de temelde modernlik zorunlu
olarak bu çiftlerden biri yönünde nihai bir tavır almamakta, kendi tarihinin belirli anlarında
aktif ve reaktif güçleri yeniden tanımlayarak reaktif karĢısında aktif güçlerin tarafını

3Immanuel Wallerstein, Randall Collins, Michael Mann, Georgi Derluguian ve Craig Calhoun,
Does Capitalism Have a Future?, (New York: Oxford University Press, 2013), s. 82-100.
8
tutmaktadır. Bu nedenle bir dönem aktif sayılan bir unsur ileride reaktif duruma
düĢebilmektedir. Modernliğe has bir tavır olarak bu konumlandırma muammasının
çerçevesinde söz konusu aĢağıdan gelme siyasi hareketler de kesin bir tanıma
kavuĢamamakta ve ilericilik-gericilik kavram çiftinin hangi yönüne uygun düĢtükleri
belirsiz kalabilmektedir. Bu nedenle bu üç siyasal yanıtın tümü de kendi açılarından ilerici
bir tavırla “biz‟in” krizine nihai bir çözümü önerse de aralarındaki uzlaĢmaz
uyumsuzluklar böylesi bir durumu aslında geçersiz kılmaktadır.

Bu çalıĢma, insan ve yaĢam kategorilerinin krizine karĢı olarak ileri sürülen bahsi geçen
çözüm stratejilerinden ikincisinin, yani örneğin siyasal planda radikal Ġslam hareketleri
olarak ortaya çıkan fenomenin temsil ettiği ve modernliğin aktif-reaktif güçler iliĢkisi
tarihinde özel bir anını yaĢayan dinselin dönüĢü ve yeniden değerlenmesine dair geliĢtirilen
felsefi yanıtlara odaklanmaktadır. ÇalıĢmanın amacı herhangi bir siyasal hareketin değerini
tartmak değil, bunun yerine, dinselin bir süredir yaĢamakta olduğu yeni momentin
ontolojik ve epistemolojik değerine yönelik geliĢtirilen felsefi itirazları değerlendirmektir.
Böylece yaĢamakta olduğumuz krize karĢı ileri sürülebilecek teorik baĢlangıç noktalarına
dikkat çekilmeye çalıĢılacaktır. Bu kapsamda, odaklanılacak felsefi çalıĢmaları tanıtmadan
önce, dinselin dönüĢü olarak isimlendirilen sürecin teorideki ve toplumsal pratikteki
tarihine genel hatlarıyla bakmak gerekmektedir.

Modernliğin aktif-reaktif güçler çatıĢması tarihinde dinselin hem felsefi teoride hem de
toplumsal pratikte kesin olarak dıĢarı atılması yönündeki ilk güçlü itki 18. yüzyılın Avrupa
deneyiminde ortaya çıkmıĢtır. Avrupa‟da dahi bu dönemin öncesinde modernlik dinselin
düĢünsel ve toplumsal değerine yönelik belirgin bir karĢı tavrı almamıĢ ve dinsel, her ne
kadar Avrupa düĢünce tarihinde önemli karĢı örnekler bulunsa da, toplumsal kurumlar ve
9
felsefi yaratım nezdinde temel bir referans çerçevesi olabilmeyi sürdürmüĢtür. Buna
karĢılık 18. yüzyıl deneyimi belirgin bir tavır değiĢimini yansıtır. En temel örnekleri
Fransız ve Ġngiliz Aydınlanmacıları, Amerikan ve Fransız devrimci kadrolarının önemli bir
bölümü ve yeni yetiĢen bilim insanları kuĢağı olan bir entelektüel kitle ateist bir
materyalizmi ısrarla savunarak modernliğin o ana kadarki deneyiminde bir sapmayı bilinçli
bir Ģekilde üretirler ve temel hedeflerini dine bir son vermek olarak belirginleĢtirirler.
Dinsel, bu tarihten önce karĢılaĢmadığı bir tutuma 18. yüzyıldan baĢlayarak artık hep bu
“son” deneyimini göğüsleme ekseninde yanıt verme zorunda kalır. 18. yüzyıl düĢüncesinin
ürettiği dinsel ile iliĢki konusundaki en kalıcı miras, dinseli kendisinin sonuna ve bu
sondan sonra kendini yeniden kurmaya zorlamak olduğu söylenebilir. Bu nedenle
Aydınlanma yüzyılından itibaren dinsel, teoride ve toplumsal pratikte ancak “geri dönen”
bir konumda güncelleĢebilmiĢtir. Bu geri dönüĢü önlemek ise felsefi ve siyasal inĢanın o
tarihten baĢlayarak önemli motorlarından biri olagelmektedir.

Tarihsel bir döküm içerisinde bu önleme ve geri dönme dinamiğinin felsefedeki ve
toplumsal pratikteki genel bir listesi verilebilir. Aydınlanma yüzyılı ve Fransız Devrimi
deneyimlerinin ardından bu süreçlere verilen ve dinseli bir geri dönüĢe çağıran tepkiler 19.
yüzyılda Bourbon Hanedanlığı‟nın kurulması, yeni Katolik misyon, Oryantalizm
çalıĢmalarının baĢlangıcı, Ġncil arkeolojisinde atılım, liberal teolojinin geliĢimi, Yahudi
Hasidizminin geliĢimi, Kierkegaard‟ın imana vurgusu, Victor Cousin‟in mistisizmi vd.
olarak sıralanabilir. Buna karĢılık dinseli bir sona zorlayan geliĢmeler sanayileĢme
merkezli kapitalizmin yeni değerleri, sosyalist hareketin içkinciliği, Bismarck‟ın
pragmatizmi, evrimci biyoloji ile Planck fiziğinin geliĢimi, Marx ve Engels‟in diyalektik
materyalizmi ve sosyal bilimlerin ampirist metodolojisinin doğuĢu olarak kısaca
sunulabilir.
10