H U S S Louis Althusser Louis Althusser, Birmandreis’de (Cezayir) 16 Ekim 1918’de doğdu. Jean Guit- ton’un, Jean Lacroix ve Joseph Hours’un öğrencisi olduğu Lyon Lisesi’nden mezun olduktan sonra, 1939 Temmuzunda Yüksek Öğretmen Okulu’nun ¡Ecole normale supérieure (Ulm Sokağı), ENS] giriş sınavından geçti. Aynı yılın Eylül ayında aske re alındı, bozgunda esir düştü ve Almanya’daki bir esir kampında beş yıl geçirdi. Esirlikten geri dönüşünden sonra, 1945-1948 arasında ENS’deki felsefe öğre nimine devam etti ve Gaston Bachelardin yönetiminde, “Hegel Felsefesinde İçerik Nosyonu” üzerine yazdığı teziyle diplomasını aldı ve doçentlik sınavından geçti. Ve 1948 yılında Fransız Komünist Partisi’ne katıldı. Aynı yıl, ENS’de felsefe yardımcı doçenti olarak atandı (daha sonra asistan, baş asistan ve doçent olacaktır). 1980’e kadar bu mevkide aralıksız görev yapacaktır. 1950’den itibaren, aynca Lettres de l’Ecole bölümünde sekreterlik yapacaktır. 1959 yılında, ilk kitabı olan Montesquieu. La politique et l’histoire PUF Yaymla- n’nın Jean Lacroix yönetimindeki dizisinden çıkar. 1960 yılında, PUF Yaymlan’nda Jean Hyppolite’in yönettiği dizide, Althusser’in Ludwig Feuerbach tercüme ve su numu yayımlanır: Manifestes philosophiques. 1965: Marx İçin ¡Pour Marx] (1961- 1965 tarihli makaleler derlemesi) ile “Kapitali Okumak [Lire “Le Capital"] (Jacques Rancière, Pierre Macherey, Etienne Balibar ve Roger Establet ile birlikte) yayımlanır. Elisabeth Roudinesco’ya göre, Althusser 1965 yılında Dr. René Diatkine’le psi- kanalitik tedaviye başlar. Dr. René 1987 yılına kadar onunla ilgilenecektir. 1987 yı lında, yemek borusu tıkanması sonucu acilen ameliyata alınır, yeni bir depresyon geçirerek Soisy’ye kaldırılır, oradan da La Verrière’deki (Yvelines) MGEN’in Psiki yatri Enstitüsü’ne nakledilir. Fiziksel ve moral durumu sürekli olarak kötüye git mektedir. Yazın geçirdiği bir zatürree sonucu 22 Ekim 1990’da kalp krizinden ölür. Yapıtlarından çok etkisiyle yüzyılımıza damgasını vuran Althusser, Marksizmin en özgün ve yaratıcı filozoflanndan biri belki de en önemlisidir. Ithaki Yayınları - 150 Tarih-Toplum-Kuram - 2 ISBN 975-8607-94-4 Marx için Louis Althusser Fransızca’dan çeviren: Işık Ergüden Yayına hazırlayanlar: Savaş Kılıç-Ahmet Öz 1. Baskı İstanbul, 2002 Özgün Adı: Pour Marx © La Découverte © Ithaki, 2002 Yayın Koordinatörü: Füsun Taş Kapak Tasanmı: Murat Özgül Sayfa Düzeni ve Baskıya Flazırlık: Yeşim Ercan Kapak ve Iç Baskı: Kitap Matbaacılık Cilt: Fatih Mücellit ithaki Yayınlan Mühürdar Cad. llter Ertüzün Sok. 4/6 81300 Kadıköy İstanbul Tel: (0216) 330 93 08 - 348 36 97 Faks: 0 216 349 14 35 E-mail: [email protected] http://www.ithakiyayinlari.com Marx İçin Louis Althusser Çeviren: Işık Ergüden 1996 Tarihli Yeni Baskıya Etienne Balibar “Marx İçin”: Bir çağrı, hatta bir slogan niteliğindeki bu ad, bugün hâlâ otuz yıl önceki kadar yüksek sesle ve güçlü bir şe- kilde -belki de yeniden- çınlıyor. Ama bambaşka nedenlerle ve tamamen farklı bir bağlamda çınlıyor. Althusser’in kitabı bugün artık yeni okurlara seslenmektedir; dahası, bu kitabı yeniden okuyacak eski okurların kendileri ve metin algılayışları da elbet te derinden değişmiştir. 1965 yılında birinci baskısı çıktığında bu kitap, mantığı ve etiğiyle, belli bir yönteme göre uygulanmış Marx okuması için bir manifesto, aynı zamanda da Marksizm için, dahası, hakiki Marksizm için (bir hareketin, bir “parti”nin ayrılmaz parçası olan ve kendini böyle gördüğünü de açıkça ifade eden bir teori olarak, felsefe olarak Marksizm için) bir manifesto olarak önem taşıyordu. Bugün ise durum farklıdır. Bu eserle birlikte belki geçmişi diriltmeye çalışacak, hatta hayalinde geçmişi yeniden kuracak birkaç nostaljiğin gözünde ne olduğu bir yana, geri dö nüşsüz olarak tamamlanmış Marksizmin-sonu sonrasında, Mark- sizmin ötesinde Marx’i okumaya, incelemeye, tartışmaya, kullan Louis Althusser 6 maya ve dönüştürmeye bir çağrıdır artık bu metin. Yine de, yüz yılı aşkın bir süredir varolmuş Marksizm’in ve onu bizim düşün cemize ve tarihimize bağlayan bağların karmaşıklığını tam bir cehaletle ya da yerleşik, basmakalıp düşüncelere özgü bir kü çümsemeyle ele alacak değiliz elbette. Çünkü böyle bir dışlama, her zaman olduğu gibi, muhtemelen rakip renklere bürünmüş yanılsamaların ve hataların tekrarına yol açabilir ancak. Tersine, Marx’m Marksizmle derinden çelişik ilişkisini, destekleyici me tin ve bağlamlarla birlikte analiz etmek için inatçı bir çaba gös termemiz gerekmektedir. Gerçekten de, bu kitapta girişilmiş olan iş, Marksizme teorik bir çehre ve bir vücut verme yönünde, bitmekte olan yirminci yüzyılın en orijinal, en akıcı ve anlamlı, aynı zamanda da en faz la kanıtlara dayalı çabalarından biridir. Marx’i yorumlama üzeri ne kurulu bu kitap, elbette, Marx’m eserinin ve ardıllannm “eserler”inin hem bir anlamda bilinmesinin hem de bir anlamda bilinmemesinin ifadesidir. Ama yine bu kitapta -en azından her zamankinden daha güçlü hissettiğim duygu budur- Marx’m dü şünce tarzı’nda, Althusser’in önerdiği deyimle “teorik prati- ği”nde ortaya çıkan şey hiçbir “Marksizm”e indirgenemeyeceği gibi bu “Marksizm’in sınırlarını belli etmeye de kendince katkı da bulunmuştur. Bunu içerden yaptığından, bu düşünce tarzı nın kurucu önerme ve aporia’larma [çıkmaz] uzandığından, so nuçta, bu sınırların belirlenmesine daha güçlü olarak katkıda bulunmuştur. Bu nedenle, Marx İçin'in 1965’de yayımlanmasıyla (ardından da, birkaç hafta sonra, kolektif eser olan Kapital’i Okumak ya yımlandı1) birdenbire alevlenen ve (Fransızca’yla sınırlı kalırsak) Henri Lefebvre gibi önemli Marksistlerin ve Raymond Aron gibi 1) 1996 yılında Presses Universitaires de France tarafından “Quadrige" dizisi içinde ye ni baskısı yapıldı. Marx İçin 7 Marksizmin önemli muarızlarının da katıldığı “hayali Marksizm- ler” ve “gerçek Marksizmler” tartışması o günkü anlamını günü müzde yitirmiştir. Artık tüm Marksizmler hayali olmuştur. Ama, birbirlerinden oldukça farklı ve doğrusu pek az sayıdaki bazı Marksizmler, hatta çok çok az sayıda metnin temsil ettiği bazıla rı, hâlâ düşündürme ve harekete geçirme gücüne, dolayısıyla gerçek etkiler yaratma gücüne sahiptir. Marx İçin’in “Mark sizm’inin bunlardan biri olduğuna eminim -bunu saptadığımı söylemem daha doğru olur. Yine bu nedenle, yazarın kendi yazdığı bir önsöze böyle bir önsöz yazmak, başkasının kuluçkasında beslenmiş bir sözcüğü alıp, “bugün”ü -“vaktiyle” değilse de- “dün” haline getiren; ve canlı ve sonsuza dek eylem halinde bir yazının altına kendi ya ralayıcı, tarihselleştirici yorumunu gizlice sokan biri olmak gü lünç ve belki de yakışıksızken, Althusser’in kitabının 1996’daki yeni baskısını okurlara “sunmayı” kabul ettim yine de.2 Ama kaçınılmaz olarak gerekli bazı tarihsel ve biyografik bil gileri3 vermeden önce, bu yazı ile okurları arasındaki açıklayıcı süzgeçleri, açıklama şifrelerini çoğaltacak “eski tarz” bir okuma teşebbüsünü önlemek istiyorum. Kuşkusuz, Marxlçin’de bir araya getirilen metinlerin 1961 ilâ 1965 arasında yayımlandığını ve kitap haline getirildiğini bil mek gerek. Dolayısıyla, dünya tarihindeki ve Fransa tarihindeki çeşitli olaylar arasında yer alır kitap. Bir yanda, Stalin’in cinayet leriyle ilgili “Kuruşçev Raporu”nun damgasını taşıyan Sovyetler Birliği Komünist Partisi’nin XX. Kongresi (1956), Budapeşte ayaklanması ve Süveyş seferi (yine 1956), Küba devriminin za 2) Aslında bu ikinci yeni baskıdır, çünkü 1986 yılında Marx İçin, Editions François Mas- pero’nun devaıııcısı olan Editions La Decouverte’in “Fondations" dizisinde tıpkıbasım olarak yayımlanmıştı. 3) Bu baskının sonunda Louis Althusser’in yaşamının ve eserinin ana hatlarını yeniden ele aldığım bir “Biyografik Not” bulunacaktır. Louis Althusser 8 feri (1959), Cezayir savaşının son yılları ve Alger darbesinden sonra General De Gaulle’ün iktidara geri dönüşü (1958-1962), OECD’nin kuruluşu (1960), Berlin Duvan’nın inşaası (1961). Ve diğer yanda, Vietnam’a Amerikan müdahalesi (1965), Çin Kültür Devrimi (1966’da başlar), Fransa’da ve öteki ülkelerde (Meksika, Almanya, Amerika Birleşik Devletleri, İtalya, Polon ya...) Mayıs 1968 olayları, “Prag ilkbaharı” ve Çekoslavakya’ya müdahale (yine 1968), sosyalistler ile komünistler arasında “sol birlik ortak programı”nm imzalanması (1972) ve yetmişli yıllar da “Avrupa Komünizmi”nin doğuşu, Allende’nin devrilişi ve öl dürülmesi (1973), Portekiz’de “Karanfil Devrimi” (1974)... Marx için’in tezlerini, yalnızca Marksizmin ve Marx üzerine tartışmaların tarihi içine değil, oldukça belirgin bir iz bıraktığı yirminci yüzyıl felsefe tarihine de yerleştirmek için, bu kitabın o şaşırtıcı 1960 yılından hemen sonra yazıldığını bilmek kuşkusuz gerekli, hatta kaçınılmazdır. O yıl, Merleau-Ponty’nin (“Ma- uss’dan Levi-Strauss’a” yazısını ve “Machiavelli Üzerine Not”unu da kapsayan) Göstergelerinin, Jean-Paul Sartre’m Diyalektik Ak lın Eleşürisi'nin (1962 yılında Lévi-Strauss Yaban Düşünce’de bu na cevap verecektir), Gilles-Gaston Granger’nin büyük episte- molojik denemesi olan Biçimsel Düşünce ve İnsan Bilimleri’nin ve Gaston Bachelard’m Düşlemin Şiirselliği’nin yayımlandığı, Jacqu es Lacan’m düşüncesi etrafında Henri Ey’nin düzenlediği Bilin çaltı Üzerine Bonneval Kongresi’nin yapıldığı, nihayet (yazarının karşı çıkmasına rağmen) Lukacs’m Tarih ve Sınıf Bilinci’nin Fransızca’ya çevrildiği yıldır. Henri Lefebvre’in Gündelik Yaşa mın Eleştirisi (1958 ve 1961) ve Michel Foucault’nun Deliliğin Tarihi (1961’de yayımlandı), Jacques Derrida’nm Husserl Ge ometrisinin Kökenine Giriş’i, aynı zamanda Levinas’m Tümlük ve Sonsuz’u ve Heidegger’in Nietzsche üzerine derslerinin yayımlan