Marengo 1800 PDF
Preview Marengo 1800
HISTORYCZNE BITWY SŁAWOMIR LEŚNIEWSKI MARENGO 1800 OD AUTORA W latach 1796-1815 Europa przeżyła epokę nazwaną póź- niej napoleońską. Nigdy przedtem ani nigdy potem kon- tynent ten nie stał się przedmiotem tak długotrwałej domi- nacji jednego człowieka. Jego ostoją była armia. Przy pomocy armii Napoleon Bonaparte realizował większość swoich politycznych celów. Militarne rozwiązywanie kon- fliktów tak bardzo wrosło w jego naturę, że nazwano go, na wzór starożytnych - „bogiem wojny". W pełni sobie na to zasłużył. W ciągu stosunkowo niedługiego życia stoczył ponad 60 bitew i potyczek, tylko kilkakrotnie przegrywa- jąc. Porażki przyszły głównie w latach 1812-1815, gdy utrata wielosettysięcznej armii w kampanii rosyjskiej spo- wodowała zdecydowane osłabienie cesarstwa na płaszczyź- nie wojskowej. Wtedy Napoleonowi przyszło mierzyć się już tylko z dużo silniejszymi przeciwnikami. W tym ostat- nim okresie oraz w latach 1805-1809 rozegrały się najwięk- sze bitwy napoleońskie: Austerlitz, Jena, Wagram, Borodi- no, Lipsk i wreszcie Waterloo. Pierwsze trzy wzmocniły władzę Bonapartego nad Europą, trzy ostatnie spowodo- wały jego zmierzch i ostateczny upadek. Wszystkie kojarzą się z dziesiątkami tysięcy bajecznie umundurowanych żoł- nierzy walczących po każdej ze stron, z cesarzami stojący- mi na czele armii. Starcie pod Lipskiem nazwano nawet bitwą narodów. Lecz jest wielce prawdopodobne, że do wszystkich tych bitew nie doszłoby wcale, gdyby nie inna bitwa, zwykle pomijana milczeniem lub niedoceniana; nie tylko przez ludzi amatorsko interesujących się epoką napo- leońską, ale również przez historyków. Chodzi o bitwę, którą stoczyły armie francuska z austriacką 14 czerwca 1800 r. nie opodal małej wioski o dźwięcznej nazwie Marengo. Ze względu na wywołane skutki bój pod Maren- go absolutnie usuwa w cień te wszystkie starcia, w których uczestniczył Napoleon w trakcie kampanii włoskiej w la- tach 1796-1797, czy też w Egipcie. Bitwa ta przede wszyst- kim rozstrzygnęła losy II koalicji skierowanej przeciwko Francji; kończąc jej żywot przyniosła zwycięskiej republice i Europie czteroletni okres pokoju - najdłuższy w epoce napoleońskiej. Triumfujący generał, równocześnie pierw- szy konsul, otrzymał niepowtarzalną szansę spokojnego; metodycznego umocnienia świeżo zdobytej władzy, przep- rowadzenia wielu reform w kraju i osiągnięcia rzeczy najważniejszej - korony. Sam Bonaparte kwestię tę ujął w sobie tylko właściwy sposób. Któregoś dnia, znużony serwowanymi mu przez pochlebców wizjami swojego po- chodzenia1, uciął krótko ich niedorzeczne wywody, mó- wiąc: moje szlachectwo wywodzi się spod Marengo. I zape- wne miał wiele racji. Marengo stało się kamieniem węgiel- nym jego cesarstwa i kilkunastoletnich, absolutnych rzą- dów nad Francją, a następnie nad olbrzymią częścią Euro- py. Gdyby 14 czerwca 1800 r. geniusz wojskowy i fortuna nie dopisały Napoleonowi, cesarskie orły nie wzbiłyby się zapewne nad Starym Kontynentem. Choćby nawet pobity konsul wyniósł z przegranej bitwy cało głowę, to można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że po stracie 1 Nic sposób wyliczyć wszystkich teorii na temat pochodzenia rodziny Bonaparte. Było ich istne zatrzęsienie. Oto kilka najbardziej znanych i śmiałych w dowodzeniu: przodkowie Napoleona mieli wywodzić się ze starożytnego Rzymu - wyliczano rody Ulpia, Silvia bądź Julia; jego przodków należałoby widzieć wśród greckich Paleologów z Bizancjum albo monarchów średniowiecznej Aragonii. Jedna z teorii jako przodka Bonapartego wymienia pana de Bonpart, siedemnastowiecznego szlach- cica, którego córka miała poślubić nieszczęsnego brata Ludwika XIV - legendarną „żelazną maskę". Cała niedorzeczność tej wydumanej teorii polega na fakcie, że dla Napoleona oznacza ona spokrewnienie z Bur- bonami! - dynastią, której był śmiertelnym wrogiem i której przeciw- stawiał swoje własne monarchiczne ambicje. Włoch i działającej tam armii, gmach budowanej przez niego władzy rozpadłby się. Dwie siły, równie wielkie, starłyby go w proch. Zewnętrzna - w postaci zwycięskiej koalicji z pałającą żądzą rewanżu za lata 1796-1797 Aust- ria, oraz wewnętrzna, może jeszcze groźniejsza. Siłę tę, prócz rojalistów wzniecających powstanie na północy kra- ju, stanowiłoby szemrające wojsko oraz wielka burżuazja, oczekująca po Napoleonie zwycięskiego pokoju, a nie przegranej kampanii i nowych walk. Pokój był jej niezbęd- ny do robienia interesów. Dalsza przewlekła wojna stawia- ła pod znakiem zapytania wszystkie zdobycze burżuazji jako klasy, która zwycięsko przeprowadziła Wielką Rewo- lucję 1789 r. Tylko pojednanie z Europą, na korzystnych warunkach rzecz jasna, mogło dać oczekiwane od tak dawna korzyści. Zwycięstwo Napoleona pod Marengo było pierwszym i najważniejszym krokiem prowadzącym do tego celu. W zamian Bonaparte uzyskał absolutne poparcie burżuazji w realizacji swoich planów. A co one przyniosły Europie i Francji - powszechnie wiadomo i nie wydaje się konieczne, by w tym szkicu analizować ten temat. Wobec powyższych wywodów, które same w sobie nie stanowią niczego odkrywczego, zaskakująca musi się wydać konstatacja, że kampania 1800 r., sama bitwa pod Marengo i związane z nią implikacje, głównie politycznej natury, nie stały się tematem zbyt licznych opracowań, zarówno w literaturze obcej, jak i polskiej. Uwagę his- toryków o wiele bardziej przyciągały inne błyskotliwe zwy- cięstwa Napoleona, chociaż niektóre nie miały równie dużego ciężaru gatunkowego co wygrana pod Marengo. We Francji najpełniejszym chyba opracowaniem pozos- taje aż do dziś Campagne de L'armée de Réserve en 1800 wydana w 1900 r. w Paryżu w dwóch tomach, którego autorem jest J. C u g n a c. Stanowi ono podstawową pub- likację - o tej tematyce - Sekcji Historycznej Francuskiego Sztabu Generalnego. Dzieło to zawiera zwięzły tekst oraz pełny zestaw dokumentów, pozwalających śledzić dzień po dniu przebieg wypadków w czasie kampanii, powstawanie decyzji i ich realizację. Z opracowania Cugnaca korzystać mogą głównie zawodowi historycy, dla szerszego kręgu odbiorców jest ono niezbyt czytelne z powodu zgrupowa- nia informacji o charakterze źródłowym, bez ich skomen- towania. Chyba dlatego, przez wzgląd na czytelników, ten sam autor wydał w Paryżu w roku 1905 syntentyczną monografię - La Campagne de Marengo. W roku 1900 w Paryżu ukazała się książka Edouarda G a c h o t a La deuxième campagne d'Italie. Zawiera ona jasny i zrozumia- ły dla każdego wykład kreślący obraz wydarzeń na tle historii politycznej, bez głębszej analizy taktycznej i opera- cyjnej. W 1949 r. w Paryżu wydane zostało bardzo dobre opracowanie pt. Marengo znanego napoleonisty Jeana T h i r y, który świetnie połączył język beletrystyki z wymo- gami rzetelnego przedstawienia faktów. Wiele miejsca po- święcił Thiry niemieckiemu teatrowi działań, a wydarzenia o charakterze militarnym pokazał na szerokim tle politycz- nym. Zbiorem wielu nieocenionych wręcz informacji na temat kampanii 1800 r. jest korespondencja Napoleona I, której wydaniu, w trzydziestu tomach, w latach 1858-1870 pat- ronował Napoleon III. Skarbnicą wiadomości pozostają również pamiętniki współpracowników Bonapartego, któ- rzy towarzyszyli mu w opisywanych wydarzeniach - m. in. Murata, Marmonta, Bourienne'a, Savary'ego. Poza Francją i Polską ukazały się dwa opracowania doty- czące Marenga, na które warto zwrócić uwagę: Her- mana Hüffera - Die Schlacht von Marengo und der italianische Feldzug des Jahres 1800 (Lipsk 1900) oraz U. Pittaluga - La bataglia de Marengo (Alessandria 1900, t. I—II). Praca Hüffera, zawierająca m.in. refleksje ks. Lichtens- teina i Karla von Stutterhaima, biorących udział w bitwie pod Marengo, swą solidnością i sposobem ujęcia tematu przypomina książkę Thiry'ego. Analizę konfliktu, rozgry- wającego się równolegle we Włoszech i w Niemczech, połączył autor z przedstawieniem towarzyszącego im kon- tekstu politycznego. Uzupełnienie pracy Hüfiera daje w Kriegegeschichtliche Uebersicht der wichtigsten Feldzuge seit 1792 Adolf von Horsetzky, który działania armii austriackiej dokumentuje szczegółowymi mapami. W Polsce kampania 1800 r., z punktu widzenia taktycz- no-operacyjnego, doczekała się świetnego opracowania pióra ówczesnego generała brygady - Mariana K u k i e 1 a. Główna Księgarnia Wojskowa, w cyklu Kurs Historii Wojen, wydała w Warszawie w 1927 r. Wojny Napoleoń- skie, w których na ponad dwudziestu stronach znajduje się zwięzły, ale jednocześnie dokładny opis działań Armii Rezerwowej i bitwy pod Marengo. Od 1927 r. nie ukazała się żadna praca, która by w sposób pełniejszy, aniżeli uczynił to Kukieł, zanalizowała interesującą nas kampanię od strony wojskowej. Nie została wydana również żadna książka przeznaczona dla szerszej grupy czytelników, uka- zująca kampanię 1800 r. i bitwę pod Marengo na tle polityki europejskiej oraz ilustrująca rozliczne skutki, jakie ona wywołała. Oczywiście, wszystkie mniej lub bardziej obszerne biografie Napoleona Bonaparte zawierają opis kampanii i bitwy oraz towarzyszącego im kontekstu wojs- kowo-politycznego. ale siłą rzeczy są to informacje niepeł- ne, sprowadzające się do kilku, najwyżej kilkunastu stronic tekstu. Z popularniejszych opracowań wymienić należy biografie pióra Georgesa Lefebvre, André M a u r o i s, Emila Ludwiga, Bertranda R u s s e 1 a, Eugeniusza T a - riego, Alberta Manfreda. Stosunkowo łatwo dostęp- ne są książki wymienionych na końcu dwóch historyków radzieckich, książka Manfreda została po raz ostatni wznowiona w 1986 r. W zakończeniu wypada wskazać na wydane w języku polskim kilkutomowe dzieło sławnego francuskiego his- toryka i polityka w jednej osobie - Adolfa T h i e r s a - pt. Historia Konsulatu i Cesarstwa. Wobec faktu istnienia jedynego wydania z lat 1846-1850 jest to w chwili obecnej opracowanie wręcz unikatowe. W tomie I zawarty jest obszerny, niezwykle barwny opis kampanii 1800 r. i wień- czącej ją bitwy pod Marengo. W niniejszym szkicu roz- działy dotyczące przejścia armii Napoleona przez Alpy oraz samej bitwy oparte zostały głównie właśnie na książce Thiersa, jako tego autora, w którym większość znawców epoki napoleońskiej ceni najbardziej rzeczowość, zgodność z prawdą historyczną i piękny język literacki. Zresztą Thiers napisał również stustronicowy szkic poświęcony Marengu pt. Campagne d'Italie en 1800 (Lipsk 1912). Przeważająca większość danych liczbowych zawartych w książce pochodzi z opracowań, Thiersa. Wielka dysproporcja pomiędzy źródłami francuskimi i aus- triackimi na temat kampanii 1800 r. oraz podobna sytuacja wśród dostępnych opracowań nie mogła pozostać bez wpły- wu na przyjęty przez autora sposób relacjonowania następu- jących po sobie wydarzeń. Są one przedstawione jak gdyby od strony francuskiej. Ta pewna „nierównoprawność" - nie fałszująca jednak w niczym prawdziwości obrazu kampanii i bitwy - ma jeszcze jedno, tym razem historyczne, uzasad- nienie. Osobowość Napoleona Bonaparte, twórcy oddzielnej epoki w dziejach Europy, daje bez wątpienia prawo do wyeksponowania głównie jego działań politycznych i militar- nych, jako tych, które w konsekwencji wpłynęły na przyszłość całego kontynentu. Na zasadzie kontrastu: mierna rola Aust- rii w analogicznych procesach pozwala na uzupełniające - w stosunku do Francji - przedstawienie jej udziału w wypa- dkach stanowiących przedmiot książki. Przed kilku laty Wydawnictwo MON wystąpiło z cenną inicjatywą publikacji niewielkich objętościowo, niezbyt skomplikowanych w formie szkiców poświęconych naj- głośniejszym bitwom w historii. Zbiór wydanych dotych- czas książek obejmuje ponad dwadzieścia tytułów. Jedna z nich dotyczy bitwy pod Waterloo, zamykającej okres napoleoński (w przygotowaniu ponadto: Lipsk, Somosier- ra, Berezyna, Austerlitz). Dzięki wydawanej serii również opis starcia pod Marengo, mającego olbrzymie znaczenie dla stworzenia wielkości Napoleona i nowego porządku w Europie, otrzymał szansę ujrzenia światła dziennego pod postacią popularnego wykładu. Wypełni się tym samym istniejąca dotychczas luka, przy czym autor ma nadzieję, że oddana do rąk czytelników książka sprawi to w ciekawy i przystępny sposób. WSTĘP Ostatni rok XVIII stulecia Europa rozpoczynała przy akompaniamencie huku armat i odgłosów dochodzących z pól bitewnych. Nie tylko ludzie przesądni, nadający szczególną wagę ostatnim 365 dniom odchodzącego wieku, oczekiwali po roku 1799 nadzwyczajnych wydarzeń. Wiele oznak wskazywało, że może być to rok istotnie brzemienny w skutki. Od siedmiu już lat rewolucyjna Francja zmagała się z reakcyjnymi monarchiami, które postawiły sobie za cel przywrócenie nad Sekwaną dawnego ustroju. Od kiedy w 1792 r. Zgromadzenie Narodowe podjęło uchwałę o wy- powiedzeniu wojny Austrii, trwało to nie kończące się starcie; jego finał miał nastąpić dopiero po 23 latach pod Waterloo. Wielka Rewolucja Burżuazyjna we Francji, nisz- cząc w ciągu paru lat wszelkie podstawy feudalizmu, wpro- wadziła zasady wolności, równości, braterstwa i skazała na śmierć króla - pomazańca bożego. W odpowiedzi Europa uczyniła rzecz niespotykaną w swej historii. Większość dworów, wcześniej skłóconych, rywalizujących o różne, przeciwstawne interesy, doszło szybko do porozumienia co do potrzeby zlikwidowania rewolucyjnej Francji. Wiedeń i Berlin wyruszyły w pole z pięknym hasłem pomszczenia męczeńskiej śmierci Ludwika XVI. W rzeczywistości cho- dziło o zniszczenie gniazda rewolucyjnych idei, stanowią- cych śmiertelne niebezpieczeństwo dla gmachu feudalizmu. Koła rządzące w Prusach i Austrii dobrze zdawały sobie sprawę, że republikańska Francja przypomina ognisko, z którego iskry mogą zaprószyć pożar w ich spróchniałych monarchiach. Wspólne zagrożenie było decydującym mo- tywem zawiązania I koalicji przez te właśnie państwa. Później dołączyły do nich Anglia, Hiszpania i Neapol. Inna ostoja feudalizmu - Rosja, która już raz w dobie wojny siedmioletniej wkroczyła na tory polityki środkowoeurope- jskiej, tym razem - pomimo wielkiej ochoty Katarzyny II - nie zdążyła wejść w skład koalicji. Może dzięki temu w bitwie pod Valmy 1 stara, monarchiczna Europa musiała ustąpić przed młodą, rewolucyjną Francją, obalony zaś mit o niezwyciężoności Prusaków natchnął zwycięzców myślą o własnej potędze? Dodać należy: na ponad 20 lat. Zagłada I koalicji odsunęła od republiki bezpośrednie niebezpie- czeństwo. Rządy Robespierre'a i Wielki Terror lat 1793-1794, tak bardzo znienawidzone, obiektywnie biorąc przyniosły Francji coś więcej niż największe nawet zwycięs- two na polu bitwy. Za cenę olbrzymich ofiar - nóż gilotyny spadał na szyje zdrajców, ale także i ludzi niewinnych - w zamian za atmosferę grozy i liczne wypaczenia, znisz- czono niemal całkowicie rojalistowską opozycję, zlikwido- wano spekulację i wzmocniono armię. Republika mogła przejść do kontrofensywy. Robespierre jako człowiek już niepotrzebny skończył również na gilotynie, a władzę prze- jęli jego kaci. Rok po tym, jak spadły głowy „terrorystów" i Fran- cuzów przestał straszyć „wielki nóż", po raz pierwszy 1 Miejscowość w pobliżu Verdun we Francji, gdzie 20 IX 1792 r. doszło do pierwszej wielkiej bitwy pomiędzy wojskami rewolucyjnymi, dotychczas cofającymi się w popłochu, a armią austriacko-pruską. Na czele republikanów stali Kellerman i Dumouriez, sprzymierzonymi dowo- dził książę Karol Wilhelm Ferdynand von Braunschwcig (Brunszwicki). Po kilkugodzinnej wymianie ognia artyleryjskiego - zaskoczony twardym oporem Francuzów — książę Brunszwicki zarządził odwrót za Ren. Zwycięstwo pod Valmy stanowiło punkt zwrotny w wojnie i zapocząt- kowało przejście armii rewolucyjnej do ofensywy. Po stronie pruskiej szerszy wymiar bitwy i doniosłość sukcesu francuskiego dostrzegł i właś- ciwie ocenił jedynie wielki poeta - Goethe. Wypowiedział on prorocze słowa: „Tu i teraz rozpoczyna się nowa epoka historii świata".
The list of books you might like
