Mardin Artuklu Üniversitesi Adına Sahibi Prof. Dr. Ahmet AĞIRAKÇA Edebiyat Fakültesi Adına ...

105 Pages·2017·12.52 MB·Turkish

by  Evindar Yeşilbaş

Mardin Artuklu Üniversitesi Adına Sahibi
Prof. Dr. Ahmet AĞIRAKÇA

Edebiyat Fakültesi Adına Sahibi
Prof. Dr. Ahmet AĞIRAKÇA

Editör
Prof. Dr. Ahmet AĞIRAKÇA

Editör Yardımcıları
Yrd. Doç. Dr. Şakire BALIKÇI
Yrd. Doç. Dr. İdris GÖKSU
Yrd. Doç. Dr. Halis SAKIZ

Alan Editörleri
Doç. Dr. Vahap ÖZPOLAT
Doç. Dr. Beyhan KANTER
Doç. Dr. Tahirhan AYDIN
Yrd. Doç. Dr. Ahmet ABDÜLHADİOĞLU
Yrd. Doç. Dr. Zekai ERDAL
Yrd. Doç. Dr. Süleyman ŞANLI
Yrd. Doç. Dr. Kutlu AKALIN
Yrd. Doç. Dr. Ferdi KIRAÇ
Yrd. Doç. Dr. İbrahim YÜCEDAĞ
Yrd. Doç. Dr. Yunus CENGİZ
Yrd. Doç. Dr. Mevlüt DEDE
Yrd. Doç. Dr. Eldar HASANOĞLU
Yrd. Doç. Dr. Bülent ALAN
Arş. Gör. Bahattin İPEK
TAKDİM
Fen ve Teknolojik bilimler toplumların kalkınmasını sağlar ama sosyal bünyelerin
ayakta kalmasını sağlayan unsurlar ise sosyal bilimlerdir. Bir toplum, sağlam ilkelerle
sağlam bir ferd, sağlam bir aile ve sağlam kitlelerle ayakta durur ve uzun asırlar
hayatiyyetini idame ettirir. Sosyal bünye ne kadar sağlam olursa, toplumların uzun
asırlar mutluluk ve huzur içinde yaşaması o kadar kolay gerçekleşir. Medeniyetimiz
bu çalışmalarıyla asırlar boyunca insanlığa ışık saçabilmişse, ilmi alanda büyük
buluşlar ve icadlar gerçekleştirmişse, bu ilmi çalışmalarla hayal ettiği hedeflerine
ulaşmış ve toplumu sağlam bir bünyeye kavuşturmayı gerçekleştirebilmiştir. Gerek
fen bilimleri gerek Tıp bilimleri ve gerekse sosyal bilimlerdeki başarılar tolumu ve
devletleri ayakta tutmuştur.
Bir toplumun bünyesinde sosyal bilimlerin oynadığı rolün farkında olarak
üniversitemiz sosyal bilimler üniversitesi olarak kurgulanmış ve gittikçe gelişen bir
üniversite olmaya devam ediyor. Göreve geldiğimiz ilk günlerden beri her bir
fakültemizin bünyesinde o fakülteye özgü bir ilmi derginin olmasını teşvik ettik. İki
yıl sonra da olsa bu hususta ilk ve ciddi atımı atan edebiyat fakültemiz oldu.
Dergimizin hazırlıkları yapıldı, temsilciler seçildi, arkadaşlarımız büyük bir heves ve
hızla çalışmalarını sürdürüp ilk sayıyı hazırladılar. Dergimiz "Artuklu İnsan ve
Toplum Bilim Dergisi" Üniversitemizde yeni bir nefes olacaktır. Artuklu şehrinde,
İslam medeniyetinin ete kemiğe büründüğü camilerin, medreselerin, sarayların,
konakların, Surların, kalenin hatta kalelerin şehrinde insana ve topluma tarih boyunca
verilen değer yeniden canlandırılmak gayesi ve hedefiyle bu şehre ve üniversitemize
hizmet yolunda yeni bir adım olarak dergiciliği ve bu alandaki ilmi çalışmalarımızı
azimle sürdürmeye çalışıyoruz. İnsana topluma ve ilme hizmet araştırma ve bu
araştırmaların ürünü olan makalelerden oluşan dergilerimiz her gün bir adım daha
ileriye atılım yapmaktadır. Sosyal bilimler Enstitüsü tarafından yayınlanan hakemli
dergimiz "Mukaddime" Türkiye'de üniversitelerin bünyesinde yayınlanan yüzlerce
dergi içinde "ULAKBİM" tarafından taranmaya başlaması bizi alabildiğine mutlu ve
ümidvar etmiştir. Aynı şekilde üç yıldan beri düzenli yayınlanan İslami İlimler
Fakültemizin dergisi "Artuklu Akademi" de aynı şekilde düzenli çıkmaya devam
edecek ve iki yıl sonra o da ULAKBİM tarafından taranan bir hakemli dergimiz
olacaktır, diye bekliyor ve temenni ediyoruz.
Edebiyat fakültemizin bünyesinde yayınlanan "Artuklu İnsan ve Toplum Bilim
Dergisi" ve ilk sayısı elinizde olan bu dergimizin de başarılı olmasını Cenab-ı
Allah'tan temenni ediyorum. Bu sayımızda Prof. Dr. Nurettin Öztürk’ün ‘Ahmet
Haşim’in İmge ve Ütopya Dünyası’; Öğr. Gör. Abu Baqar Siddiq ve Ahsan Habib’in
Kuzeydoğu Bangladeş’in Tropikal Yağmur Ormanlarında Yaşayan Avcı-Toplayıcı
Munda Topluluğu Üzerine Etno-arkeolojik Notlar’; Yrd. Doç. Dr. Ahmet Akbaba ve
Ferit Soycan’ın ‘İlkokullarda Görev Yapan Okul Yöneticilerinin Okullarını Örgütsel
ve Toplumsal Değerlere Göre Yönetmesi ve Bu Değerleri Kazandırması İle İlgili
Öğretmen Görüşleri’; Öğr. Gör. Cem Doğan’ın ‘Modern Erkeği Çizmek: Sakal/Bıyık,
Moda ve Geç Osmanlı Toplumunda Maskülinitenin Mediko-Sosyal İnşası (1900-
1920)’; Yrd. Doç. Dr. Ahmet Kütük’ün ‘19. Yüzyıl Batılı Seyyahların Antik Dara
(Anastasiopolis) Şehri ile İlgili Gözlemleri’; Okt. Halit Alkan’ın ‘Jean-Paul Sartre’ın
The Flies Eserinin Yapısalcı bir Analizi’; Prof. Dr. Nerin Yayın’ın ‘Köknar Terimi
Üzerine’; Prof. Dr. Arda Arıkan’ın ‘EPOSTL’nin Türkiye’de Uygulanma
Potansiyelinin İncelenmesi’; Öğr. Gör. Mehmet Törehan Serdar’ın ‘Ebu’l Fazl
Mehmed Efendi (Defterdar Mehmed Efendi)’ ve Yrd. Doç. Dr. Nükhet Eltut
Kalender’in ‘Rus Kültüründe Matryoşka’ adlı makalelerinin yer alması bizleri son
derece ümitlendirmiş ve mutlu kılmıştır. İktisadi ve İdari bilimler fakültemiz ile
Mimarlık ve Mühendislik Fakültemizin de dergilerini en kısa zamanda
hazırlayacaklarını ümit ediyorum.
Bu güzel çalışmayı üniversitemize ve Türkiye'nin ilim hayatına kazandıran bütün
yazar ve derginin sorumluları arkadaşlarımıza teşekkürü bir borç bilirim. Özellikle
derginin hazırlanması ve yayınlanmasında büyük emeği olan Fakültemizin Dekan
Yardımcısı ve Editör Yardımcısı Yard. Doç. Dr. Halis Sakız kardeşim ile Editör
Yardımcılarımız Yard. Doç. Dr. Şakire Balıkçı ve Yard. Doç. Dr. İdris Göksu’ya
müteşekkirim.
Bu gibi ilmi faaliyetlerin üniversitemiz bünyesinde gittikçe yaygınlaşmasını
hedefledik. Bu çalışmaları alabildiğine arttırmayı gaye edindik. Bütün öğretim
elemanlarımızdan bu hedeflerimizin gerçekleşmesi hususunda katkılarının olacağına
can-ı gönülden inanıyor ve bekliyorum.
Prof. Dr. Ahmet AĞIRAKÇA
Mardin Artuklu Üniversitesi Rektörü
Artuklu İnsan ve Toplum
Bilim Dergisi

MAKALE

www.hssj.artuklu.edu.tr Ahmet Haşim’in İmge ve Ütopya Dünyası
Nurettin ÖZTÜRK1
Anahtar Kelimeler:
Özet
1. Şiir
Çağdaş Türk şiirinin kurucuları Yahya Kemal ve Ahmet Haşim’dir. Yahya Kemal
2. Yazın üzerinde pek çok kitap ve makale yazılmış, tezler yapılmış ve enstitü kurulmuştur.
Yahya Kemal hem sanatçı hem de düşün adamıdır. Salt bir şair olan Ahmet Haşim
3. Çocukluk
ise, akademik ve poetik çevreler dışında fazla ilgi çekmemektedir. Oysa Haşim, şiirsel
4. İstanbul
imgelemi daha güçlü bir şairdir. Onun poetikası kendinden sonraki şairler ve şiir
5. Ütopya hareketleri üzerinde daha geniş bir geniş bir etki bırakmıştır. Bu çalışmada Ahmet
Haşim’in sanat dönemleri ve bu dönemlerinin özellikleri; etkilendiği edebiyat
6. Anne
akımları, ütopyası, yitirilen cennet ve çocukluğa dönüş özlemi, anne imgesinin
7. Özlem
şiirindeki yeri, kadın görüşü, ulusal ve toplumsal sorunlar karşısındaki tutumu ve
şiirinin yaşamsallığı açısından incelenmektedir.

INTRODUCTION
Ahmet Haşim yeni Türk edebiyatının özgün şairlerinden Kavim döneminin uyakları dize başında olan manzum
biridir. Etkilediği şairler ve şiir eğilimleri, dua ve ilahilerinde tan, tanrı sözcüğünün önadı olarak
etkilendiklerinden daha çoktur. Hatta Haşim çağdaş kullanılmıştır. Buradan yola çıkılarak “tan” ın eski Türk
Türk şiirinin dışa dönük ve içe dönük biçimindeki iki din düzeneği içinde özel ve kutsal bir yeri olduğu
ana damarından ikincisinin öncüsüdür. Özellikle düşünülebilir. Tan güneşin (kün), güneşin doğduğu ulu
Cumhuriyet dönemi şairleri, bu iki damardan yönün, göğün (kök), yukarının ve Tanrı’nın oluşturduğu
beslenirken Haşim’i daha poetik bulmuşlardır. dizgenin bir ögesi olarak görünmektedir. Aynı zamanda
Necip Fazıl, Tanpınar ve Cemal Süreya, Haşim damarı tan, renk bakımından alevi ve ateşi anımsatan kızıllıkla
güçlü şairlerdir. Bunlardan Tanpınar’ın soyadı üzerinde ağarma arası bir durumun adıdır. Güneşin doğuşu ile
yapılacak bir çağrışım denemesi öğretici olabilir. Türkçe bilgi ışığının ve aydınlığın yükselip göğü kaplayışını
“tan”, sunrising, güneşin doğuş anını ve eylemini aydınlanma (aufklarung, illumination, inlightment,
birlikte anlatan gündoğumu teriminin karşılığıdır. tenevvür) olarak adlandıran XVIII. yüzyıl filozofları,
gücün bilgide olduğunu ve bilginin güneş gibi

1 Prof. Dr. PAÜ Eğit. Fak. (Yeni Türk Ed.) [email protected]
This journal is © Mardin Artuklu University Faculty of Letters 2016 Artuklu Human and Social Science Journal, 1(1), 1-12 | 1
MAKALE Artuklu İnsan ve Toplum Bilim Dergisi
yükselerek karanlığı, yanlış bilgileri yok edeceğini bir Kemal’in bavulunun ağırlığını hissettiği bilinir. Bununla
Latin özdeyişi ile anlatmışlardır: “Ex oriente lux” … birlikte yine Tanpınar’ın Haşim’i ölmeden önce
Güneşin genelde bayan adı olarak konulmasına karşılık, İstanbul’un şifalı sayılan semt pınarlarını ve sularını
tan sözcüğünün Türkçede eril olarak algılandığı ve sayıp sayıklarken gözlemlemesi de ilginç bir bağlantı
erkek adı ve soyadı biçiminde kullanıldığı görülür. olarak anılmalıdır. Bachelard’ın başka bir önemli yapıtı
Erkekliğin işlevlerinden biri baba olmaktır. Acaba da Su ve Düşler adını taşır.2 Tanpınar dört unsurdan ateş
Tanpınar’ın Tan’ı, yani entelektüel babası kimdir? ve suyun sentezidir (Pelvanoğlu, 2006).3
Biyografik veriler, bu soruyu hiç kuşkusuz “Yahya Çağdaş Türk poetikası Tanzimat’tan sonra
Kemal Beyatlı” diye yanıtlar. biçimlenmeye başlamıştır. Şinasi’nin biçimde
Tanpınar’ın “pınar”ı veya başka bir deyişle annesi geleneksel, özde ise klasik İslam kelamı ile pozitivizmi
kimdir? Bu soruya “Haşim” diye yanıt vermemek için birleştiren poetikası Namık Kemal tarafından içine
hiçbir neden yoktur. Pınarın çağrışımları, ilgilenenleri güncellenmiş mistik görüşler katılarak genişletilmiştir.
doğrudan doğruya Ahmet Haşim’e götürmektedir. Hamid’in kişisel ve felsefi katkılarıyla dünyevileşen
Tanpınar’ın çocukluğu Haşim ile hemen hemen aynı Türk poetikası, Ekrem’in duygu, düşlem ve düşünce
yörelerde, Musul’da, Kerkük’te Siirt’te geçer. Akşamı üçgeni etrafındaki kuramıyla daha da insanileşmiş; şiir,
ve hüznü buralarda tanır. İlk şiirlerinde “regressus ad ahlak bilgisinin konusu olmaktan çıkarak ussallaşmıştır.
uterum” (sıla-i rahim) eğilimi ve otobiyografik veriler Servet-i Fünun şiiri bu temel üzerinde oluşmuştur.
açıktır. Haşim bu duygu ve yaşantıları ondan önce Cenap ve Fikret’in şiirinde dilbilimsel yetkinleşmenin
yaşamış ve estetize etmiştir. Esin ve su perilerinin yanında resimsi ve müzikal ögelerin, şiirle güçlü bir
toplandığı yer olan pınar, aynı zamanda su ögesinin, senteze girdiği görülür. Servet-i Fünun, temsili de olsa,
saydamlığın, şifanın ve hayatın kaynağıdır. Pınar ürünlerinde güncel, toplumsal ve politik olaylara
annedir. Anneyi Tanpınar’a öğretense Haşim’dir. gönderme yapmakta geri durmamıştır.
Tanpınar’ın poetik kardeşlerinden Nazım Hikmet de Ahmet Haşim poetikası yukarıda belirtilen yerleşik
aynı ikilemi yaşamında ve sanatında yansıtır. Ateşin duruma tepki olarak ortaya çıkmıştır. Kurgu yerine esine
peşinde Promete olduğu zaman manevi babası Yahya önem veren ve şiiri kapalılık ekseninde müziğin verdiği
Kemal’in Tarih Musahabeleri’ni ve Aziz İstanbul’unu estetik hazza benzer bir haz aracı olarak gören Haşim,
dönüştürme erki ön plandadır. Ancak Masalların çağdaş Türk şiirinde saf şiir görüşünün ilk büyük
Masalı’nda subaşında dururken, suyun şavkı yüzüne temsilcisidir. Toplumsal, dinsel ve sınıfsal bağlamlardan
vururken, suda sureti çıkarken, baştanbaşa doğayla koparmaya çalıştığı şiiriyle Türk şiirinde gerçek
bütünleşir. Bu durum onun için doğaya karışma, doğada öznelleşmenin öncüsü olmuştur. Renk, ses, şekil ve
yok olma ve böylece sonsuzlaşma, anne denizine koku öğelerinin izlenimci bir seçme ile öznel
yeniden dalma anlamına gelir. Başka bir yerde dediği yaşantılarının ve duygulanımlarının potasında eriten
gibi: “Elveda dünya ve merhaba kâinat!” Haşim’de derin bir Deizm ve doğayla bütünleşme
Tanpınar’ın Yahya Kemal biyografisinde hocasını eğilimi vardır. Onun başlattığı şiirde arınma süreci
Gaston Bachelard’ın “Ateşin Psikanalizi” yöntemine Cumhuriyet coşkusu içinde sokağa indirilmiş ve
göre yorumlayıp onu baba gibi gördüğü, şiirlerini onun beysoylu yüklerinden sıyrılarak Necip Fazıl’ın
sağlığında bastırmadığı ve üzerinde hep Yahya Kaldırımlar’daki adamına, Sait Faik’in deyişiyle

2 Gaston Bachelard (Champagne 27 Haziran 1884-Paris 16 Ekim La Poétique de la Rêverie, P.U.F., Paris, 1961 gibi yapıtları da
1962). Doğduğu Bar-sur Aube Kolejinde fizik ve kimya Türkçeye çevrilmesi gereken çalışmalarıdır.
öğretmenliği ve Dijon Edebiyat Fakültesinde Felsefe 3 26 Aralık 1956 tarihli ders notlarında Tanpınar, Bachelard’ın
Profesörlüğü yaptı. Sorbonne’da bilim felsefesi ve tarihi “Ophelia (su) kompleksinden” ve ‘Narsis mitinden (mitoloji)’
profesörü olarak çalıştı. Adına çeşitli dergiler özel sayı ve söz açar. Ophelia kompleksi için ‘ekseriya çocukluğunda genç ve
dosyalar çıkardı. Lavoisier’nin fizikten sürüp çıkardığı antik güzel annesini kaybedenlere olur. Haşim’de çoktur’ diyen
anasır- erbaa kuramını bir yazın ve eleştiri yöntemi olarak Tanpınar, Narkissos miti için ‘Su aynadır. Çok insanlar
kullandı. Louis Althusser, Michel Foucault, Pierre Bourdieu, aynalarda boğulmuştur. Su akşam sabah akar, tabiatla
Henri Lefebvre, Jean Baudrillard ve Roland Barthes gibi zenginleşir: Karun kompleksi’ açıklamasında bulunur ve
eleştirmen ve kuramcılar onun çözümlemelerinden ‘Fuzulî’ye hangi metodu tatbik edebiliriz?’ diye sorar. Osmanlı
etkilenmişleridir (Lane, 2006). Su ögesi üzerinde Bachelard’ın şiirinin psikolojik metodların uygulanabilmesi için gerekli
görüşlerinin çözümlemesi için: O’Shea ve Meddour (2003). serbestliğe sahip olmadığını belirten Tanpınar, ‘Eski şiiri tetkik
Türkçedeki yapıtları şunlardır: (Bachelard, 1988; 1995, 1996; için içtimaî metod en iyi gibidir. Fakat o zaman insan ortada
1999; 2006a; 2006b; 2008a; 2008b). Ayrıca; kalır’ der. Bir de kelime sayma yolunun olduğunu belirten
L'air et les songes: essai sur l'imagination du mouvement, José Tanpınar, ‘Bâkî’de su yoktur, topraktır. Nedim’de su azdır’ gibi
Corti, Paris, 1943. örnekler verir.” (Pelvanoğlu, 2006, s. 17). Tanpınar derslerinde
La terre et les rêveries de la volonté: essai sur l'imagination des Ateşin Tinçözümlemesi’ni başlık başlık izlemektedir.
forces, José Corti, Paris, 1948.
La terre et les rêveries du repos: essai sur les images de
l'intimité, José Corti, Paris, 1948;
2 | Artuklu Human and Social Science Journal, 1(1), 1-12 This journal is © Mardin Artuklu University Faculty of Letters 2016
Artuklu İnsan ve Toplum Bilim Dergisi MAKALE

“birtakım insanlar”a, Orhan Veli’nin deyişiyle “O tarihte Babikyan adında bir kitapçı
Süleyman Efendilere mal olmuştur. Garip, Haşim’in vardı (...) oradan geçerken vitrinde
sözdizimi disiplinini sürdürürken müzikal gözüme ilişti. Bu, sembolist fransız
orkestrasyonu reddeder. Haşim’in folklorik ögelerden şairlerinin seçmelerinden oluşan bir
büyük ölçüde arınık şiirinden yola çıkan İkinci Yeni, kitaptı, adı da Les Poetes d’Aujourdhui
sözdizimi disiplinini aşmaya girişir. Cemal Süreya’nın (...) bu kitapla hemen ilgilendim ve derhal
özdeyişiyle; “Şiir gelir kelimeye dayanır”. İşte bu (...) bir tane aldım. Bu yepyeni şiir âlemi
süreçte Haşim’in şiiri bir kolektör olmuştur. benim üzerimde müthiş bir etki yaptı.”
A) Sanat Dönemleri Bu üç etkinin altında şiire başlayan Haşim, ilk
döneminde özenti ve öykünme biçimindeki dizelerinde
Haşim’in sanatında üç dönem vardır (Bengü, 1977,
daha çok anne ve çocukluk anılarını dizeleştirir.
s. 25; Bezirci, 1979, s. 87-89; Ekiz & Ergül, 1980; s.
471; Kabaklı, 1985, s. 154; Kurdakul, 1976, s. 158): II-Göl Saatleri Kitabında Topladığı Şiirleri Yazdığı
(1909-1921) Dönem: Bu evrede kimi Fransız
I-1908’e Dek Süren Gençlik Şiirleri Dönemi: Daha bu
simgecilerini tanıyıp sevmesine karşın simgecilikten
ilk döneminde Haşim üç etkiye açılmıştı:
çok izlenimcilik egemendir. Kişiliğini bulmaya başlar.
1. Şeyh Galip ve divan edebiyatı etkisi (Banarlı, 1971, Anne ve çocukluk anılarını bırakır, akşam duygularına
s. 1162; Bezirci, 1979, s. 75-76; Kabaklı, 1985, s. yönelir.
155; Kurdakul, 1976, s. 158).
III-Piyale ve Sonrası: Olgunluk dönemi. Bu aşamada
2. Servet-i Fünun öncesi şairlerden Hamit ve Naci,
kendi şiir yapısıyla Fransız şairlerinden örneklerini
Servet-i Fünunculardan Fikret ve Cenap etkisi.
bulduğu şiir ilkelerini uygulamaya çalışır. Sanatının I.
Söyleyiş bakımından Fikret’in Haşim üzerinde geniş
Döneminde belirgin biçimde görülen Divan ve Servet-i
etkisi olmuştur. Haşim onunla ilgili olarak “benim
Fünun edebiyatı etkisi azalır, simgeci etki artar. Yaşar
için kudurmuş bir deniz karşısında kayalar üzerinde
Nabi, Haşim’in kişiliğini bulduğu zaman, sanat yolunun
yükselen altından bir ışık ve altından bir kuledir”
başlarında etkisinde kaldığı Fikret’in söyleyişinden
der. Cenap da hayranlıkla, severek okuduğu bir
nefret etmeye başladığını söylüyor (Bezirci, 1979, s. 89;
şairdir. Bize Göre adlı düzyazı kitabındaki Şairleri
Fuat, 1977, s. 28; Nayır, 1974, s. 9). Aslında Servet-i
Okurken başlıklı yazıda “Cenap Şehabettin
Fünun’dan kopuş oldukça eskiye, 1910’lara değin gider.
çocukluğumdan beri sevdiğim bir şairdir” der. Ona
11 Mart 1326 tarihli Servet-i Fünun’da, Rübâb-ı
göre Cenap “Bizanslı bir mozaik ustasıdır ki, bütün
Şikeste’de aradığını artık bulamadığını söyler ve
hüneri parmaklarının ucunda bulunur.” Gözler,
“Edebiyat-ı Cedide artık devrini doldurmuştur. Yeni
Türk edebiyatında simgecilik denince ilk akla
duyguları dile getirmeye yeterli değildir.” der (Bezirci,
gelenin Cenap olduğunu söyler ve ekler: “Türk
1979, 65, 75). Bu sözler, bir bakıma da öykünmeden
şiirinde gerçek sembolist şair Haşim’dir”.4 Gözler
özgünlüğe doğru bir gidiş, aracıdan gelen simgecilikten
daha sonra Dizdaroğlu’nun sözlerini aktarır:
ana kaynaktaki simgeciliğe yöneliş belirtisidir.
“Haşim sembolizmi bir disiplin olarak
almıştır. Cenap’sa sembolizmi (...) bir B) Haşim’de Ütopizm
benzetme bir istiare sistemi diye kabul
Haşim bir türlü yerleşik durumla barışamamıştır
eder. (...) mamafih Haşim’in yol göstericisi
(Akyüz, 1986, s. 597; Bezirci, 1979, s. 14, 64; Fuat,
olduğu inkâr edilemez.” (Gözler, 1976, s.
1977, s. 19).5 Bunun nedenleri, sınanca düzeyinde şunlar
261-263).
olabilir:
3. Fransız Simgeciliği Etkisi. Zaten Cenap aracılığıyla
I-Yitirilen cennet
simgeciliğe yaklaşan Haşim, kendisine arkadaşı
Ahmet Bedii’nin verdiği Van Bever ve Paul İster gerçeğin kendisi, isterse insan zihninin gönüllü
Léautaud’nun simgecilerden seçmeler içeren yakıştırması olsun; insanlığın toplumsal geçmişi ile
Anthologie des Poétes d’Aujourdhui adlı kitabını şiir insan tekinin bireysel geçmişi arasında büyük bir
yolunun başında okumuştur. Ayrıca yine kendi benzerlik vardır. O yüzden ilk çağdan bugüne pek çok
sözleriyle; düşünür, toplumların tarih içindeki dönemlerini insanın

4M. Fuat da “Haşim’in sanatı denince ilk akla gelen sözcük kalın çizgiyi içinde bulunduğu çevreye uyamamak teşkil eder.”
sembolizmdir” der (Bengü, 1977, s.22). (Akyüz, 1986, s.597).
5 “Haşim’in yaşadığı çevrede özlediği şeyleri elde edememesi...” M.
Fuat, 1977, s.19 ve “Haşim’deki bu küsme, kaçma ve kopma
duygusu..” Bezirci, 1979, s.14, 64 vb. “Haşim’in hayatındaki en
This journal is © Mardin Artuklu University Faculty of Letters 2016 Artuklu Human and Social Science Journal, 1(1), 1-12 | 3
MAKALE Artuklu İnsan ve Toplum Bilim Dergisi
örgenlik ve dirimlik gelişimine bakarak belirlemeye En güzel şeyimiz soldu diye ağlamayın! O
çalışmışlardır. yeniden dirilecektir! Kalbimizin şarkısı dindi
Hesiodos ve Horatius gibi ilk çağ Greko-Latin yazar ve diye yas tutmayın, çok geçmeden o sazı
şairleri, toplumun başlangıçtaki, erden, yalın ve mutlu yeniden çalacak bir el bulunur (Hölderlin,
dönemini altın çağolarak nitelemişler ve günden güne 1987, s. 19, 73, 188, 193, 217).”
altından gümüşe, gümüşten demire ve bakıra doğru Psikanaliz açısından bakıldığında çocukluk; henüz
değer yitirerek kötüye giden insanlığın, kışı baharın kişiliğin id, ego ve süper ego diye sınancalık katmanlara
izlemesi gibi döngüsel bir biçimde yeniden doğup ayrılmadığı, birlik ve kendi kendisiyle barışıklık dönemi
tazeleneceğini, baştaki çocukluk durumuna anlamına gelir. Bu dönem yaşamın sorumsuz, koruma
kavuşacağını ileri sürmüşlerdir. Yani toplum için altın altında, güvencede bulunduğu başlangıç aşamasıdır.
çağ neyse, insan için de çocukluk dönemi odur. İnsanlar Güzel bir benzetme ile dikenleri unutulan ve yalnızca
gerek bireysel, gerekse toplumsal geçmişlerinde, belli gülleri anımsanan mutluluk evresidir. Abdülhak Şinasi
şartlara bağlı olarak sürekli mutlu bir geçmiş, bir asr-ı Hisar bu dönemi şöyle betimler:
saadet, bir mazi cenneti aramışlardır. Bu arayış
“Mâzi, hepimiz için, Âdem’in kovulduğunu
duygusunu Batı edebiyatında en iyi anlatan yazar,
hatırladığı Cennet’tir. Annelerimizin yüzleri
aslında bir şair olan Hölderlin’dir. Hölderlin, Hyperion
ve muhabbetleri ile yoğrulmuş
adlı mektup-romanında çocukluk dönemine duyduğu
çocukluğumuzun sevinçleri ve emelleri ile
özlemi ve çocukluk döneminin önemini şöyle anlatır:
örülmüş bu mazi, ömrümüze ikide bir
“Çocuk kaygısızlığı! Güzel kaygısızlık! Çocuk çiçeklerini veren bu bahçe, ikide bir
tanrısal bir varlıktır. O ne ise hep odur ve ahenklerini salan musiki, ruhumuza eski
onun için bu denli güzeldir. Özgürlük ancak kuvvetlerinin yeni bir hamlesi ile esince,
ondadır. Çocuk barış durumundadır. (Kısas duyduğumuz bahtiyarlık içinde anlarız ki,
Tanrıçası) Nemesis’in ilişmediği ancak mazinin sükûtu ve sesleri de, hüznü ve zevkleri
tanrılar ve çocuklardır. de gönlümüzde ‘hâl’in gürültülerine ve
Yazgıdan habersizdir, göktekiler hislerine her zaman galip gelecektir.”
Uyuyan minik yavrular gibi; “Zira biz ancak gönlümüze göre tasfiye
Tertemiz ruhları edilmiş bir hâtıra buluruz. Zira uzaktan
Gösterişsiz bir bahar yaşar. gördüğümüz şeyler bize daima daha güzel
görünür ve daha çok hoşumuza gider. (Ve o
Mutlu gözlerinin
zaman) hâlin bütün dikenleri gözlerimize
Bakışında
batar.” (Karaosmanoğlu, 1969, s. 318)
Sonsuz ve rahat
Yaşayışı, yaşama anlayışı ve sanat görüşü bakımından
Bir duruluk vardır.
Abdülhak Şinasi Hisar’ın neredeyse ikiz kardeşi
Çocuklar gibi olabilse insan. Günahsızlığın sayılabilecek olan Ahmet Haşim de çocukluk dönemini
altın dönemi, dinginlik ve özgürlük dönemi şiir estetiğinin temeline yerleştirmiştir (Karaosmanoğlu,
geri gelse de, yeryüzünde tek bir dinlenme 1969, s. 98). 6
yeri, gerçek bir sevinç yeri bulunsa!
Kendisinden ilgi gördüğü ve ortak bir dünya kurabildiği
Yıpranmış ve solmuş değil midir insan? Ama
tek kişi olan annesi Haşim daha altı yaşındayken ölünce
yine de baharına kavuşur o! Biz hepimiz
Haşim’in iç dünyasıyla ilgilenen kalmaz. Annesinin
merkezden uzaklaşan bir yol tutmuş gidiyoruz,
ölümü, mutlu akşam gezintilerinin bitmesi ve
çocukluktan yetkinliğe götüren başka bir yol
Bağdat’tan ayrılma zorunluluğu, sekiz yaşından on iki
da yoktur. Biz o mutlu birliği, kelimenin tek
yaşına yürüyen Haşim’i oldukça etkiler. İstanbul’a
anlamıyla varoluşu kaybetmişiz. Ona
uyamaması da eklenince Haşim gözlerini mutlu
erişmemiz, onu elde etmemiz için de önce
geçmişine çevirme gereği duyar. Artık geçmiş onun için
kaybetmemiz gerekiyordu. Dünyanın o barışçı
bir altın çağdır. Birçok şiirleri annesiyle birlikte yaşadığı
evrensel birliğinden zorla ayrılıp
o mutlu çocukluk günlerinin, o “mazi-i mesud”un özlem
uzaklaşıyoruz.

6Haşim, Piyale adlı şiir kitabını “yakın arkadaşı ve ömür boyu da, Haşim’le aralarında hiçbir zaman bir anlaşmazlık
dostu olarak kalmağı başaran Abdülhak Şinasi Hisar”a “dostum çıkmadığını belirtir. Bkz. A.Haşim, 1987, s.6, 68; “Ahmet
şair münekkit Abdülhak Şinasi’ye” sözleriyle ithaf eder. Hisar Haşim’in dostluğunu kazanmak değme babayiğidin kârı
değildi.” (Karaosmanoğlu, 1969, s. 98).
4 | Artuklu Human and Social Science Journal, 1(1), 1-12 This journal is © Mardin Artuklu University Faculty of Letters 2016
Artuklu İnsan ve Toplum Bilim Dergisi MAKALE

ve anısıyla örülmüştür. Göl Saatleri döneminde bu çocukluğunda yaşadığı anıların idealize
anıları bırakır (Bezirci, 1979, s. 18, 88). edilmiş bir şeklidir.” (Kaplan, 1987, s. 415)
Haşim’in Piyale kitabında yer alan “O” şiiri Haşim, Yollar şiirinde açık bir ütopya ortamı
otobiyografik özellikler taşır: betimlemez. Ancak, boş, kimsesiz ve sonsuzluğa doğru
“ Bir hasta kadın, Dicle’nin üstünde, her akşam uzayıp giden yollara bakarak düş gücünü, imgelemini
işletmeye çalışır. Vakit akşamdır ve ortalık durgundur.
Bir hasta çocuk gezdirerek, çöllere gül-fam
Gerçekte bu durgunluk şairin duygu dünyasındaki
Sisler uzanırken o senin doğmanı bekler
dinginlik arayışının dışa yansımasıdır.
Yorgun gibi mühmel duran asude ufuklar
Haşim ütopyasını asıl O Belde şiirinde anlatır. Şiirin
Titrer, silinir… Damen-i şeb her şeyi saklar…
anlaşılmak için değil de okunup estetik zevk alınmak
İklim-i hayalata bakan bir nazar-ı dur için yazılması gerektiğini düşünen bir şairin şiirini
Hüznüyle doğar necm-i sema sakit ü anlaşılır kılmanın zorluğu ortadadır. Sözcükler açık ve
mahmur.” anlamlı olsa bile imgenin belirsiz oluşu, anlaşılmayı
güçleştirmektedir. Haşim de O Belde’de Fikret’in Süha
Aynı kadın motifi ve otobiyografik veriler, değinmeler,
ve Pervin’de yaptığı gibi hüznün ütopyasını dile getirir.
imgeler, O Belde şiirinde de vardır:
Derin bir zamandan yakınma duygulanımı içindeki şair,
“ Kadınlar orda güzel, ince, saf, leylidir,
üzüntüyü anlamayan nesli ve bugünkü beşeri
Hepsinin gözlerinde hüznün var benimseyemez:
Hepsi hemşiredir veyahut yar; “Melâli anlamayan nesle âşinâ değiliz.
Dilde tenvim-i ızdırabı bilir
...... bugünkü beşer
Dudaklarındaki giryende buseler, yahut,
Bu sefîl iştihâ, bu kirli nazar
O gözlerindeki nili sükut-u istifham
Bulamaz sende bende bir ma’nâ” (Haşim,
Onların ruhu sam-ı muğberden
1987, s. 157).
Mütekasif menekşelerdir ki O Belde bir topluluğun değil şairle sevgilisinin
Mütemadi sükun u samtı arar; sığınacağı bir “sükûn-ı menâm” yani uyku dinginliği
Şu’le-i bi-ziya-yı hüzn-i kamer köşesidir.
Mülteci sanki sade ellerine. Haşim’in bu “melâz-ı hülya”sı, yani hayal sığınağı, hep
mavi gölgeli bir akşamı yaşar. Uzaktaki bir nehir ile
O kadar natuvan ki, ah, onlar.
kuşatılmış, çevreden yalıtılmış olan O Belde hem yalan,
Onların hüzn-i lal ü müştereki,
hem de mevcuttur. Bu önadlar ütopya sözcüğünün de
Sonra dalgın mesa, o hasta deniz anlamını verir: Gerçekte olmayan, hayal dünyasında
Hepsi benzer o yerde birbirine…” kurulan iyi yer... Şairin O Belde’de kadınların
olduğundan söz etmesi ve onları, güzel, ince, saf, leylî,
Haşim’in O Belde ve Yollar şiirini ütopik çerçevede
gözleri hüzünlü sevgili veya kız kardeş biçiminde
çözümleyen Mehmet Kaplan, Haşim’in şiirlerini
nitelemesi aslında birden çok kadının varlığını
yönlendiren çocukluğa dönük ütopya arayışı konusunda
göstermez. Haşim’in özlem duyduğu kadının değişik
şunları yazmaktadır:
yönlerine bir göndermedir. Çünkü şair bir leit-motiv, ana
“ Dicle kıyılarında annesiyle beraber dolaştığı örnek gibi, “sen, ben ve mâi deniz” sözlerini yineler.
yıldızlı ve aylı mesut hâtıraları Şi’r-i Haşim’i Hölderlin’den ayıran çok önemli bir nokta
Kamer’lerde yarı sembolik bir ifadeye vardır. O da, Hölderlin’in gelecekten umutlu olması ve
bürünür, daha sonraki yapıtlarında, geleceğe iyimser bakmasıdır. Haşim ona göre
tamamıyla sembolik, istikbâle veya kâinatın karamsardır ve O Belde’ye erişemeyeceğine inanır.
ötesine ait ulaşılmaz bir hâyal beldesi şekline Haşim’in ütopyası hiç gidilemeyen bir yerdir. O yüzden
döner. Çocukluğunda kaybettiği annesine ait şair, Ali Mümtaz Arolat’ın Bir Gemi Yelken Açtı adlı
hasta, nârin, müşfik ve güzel vasıflarını hâiz ütopik eğilimli şiirindeki “Bugün de erişilmez o diyâra,
kadın ve kadınlar Hâşim’in ufuklarını yarın da” dizesini hazırlayan şu dizelerle O Belde’yi
doldururlar. O Belde ve Yollar’da, kendilerine bitirir:
karşı büyük bir özlem duyuların kadınların,
“ Uzak
Hâşim’in gayrı şuurunda yaşayan annesinin
hayâliyle ilgili olduğu söylenebilir (Kaplan, Ve mâi gölgeli bir beldeden cüdâ kalarak
1986, s. 43). Haşim’in ideal ülkesi,
This journal is © Mardin Artuklu University Faculty of Letters 2016 Artuklu Human and Social Science Journal, 1(1), 1-12 | 5
MAKALE Artuklu İnsan ve Toplum Bilim Dergisi
Bu nefy ü hicre müebbed, bu yerde Benim işte kalmamış önümde bir sevincim.”
mahkûmuz.” (Miyasoğlu, 1987, s. 42).
Aradığı mutluluğu çocukluk döneminde bulan ve bu Ziya Osman Saba, zamanın tersine işlemesini, günlerin
dönemi şiirlerinde özlemle anan bir başka şair de Cahit ve yılların onu doğduğu evin taşlığına kadar götürmesini
Sıtkı Tarancı’dır. Otuz Beş Yaş adlı şiir kitabında ister. Şair sevinci bu taşlıkta bulacak ve sevinçten
bulunan bazı şiirler, Tarancı’nın çocukluğa dönük ağlayacaktır. Saba, tersine işleyen zamanın son ucunu
ütopik eğilimlerini yansıtır. Şair, Çocuk Bahçesinde doğum sürecinin kaynağı olan annesine bağlar ve sıla-i
Gezerken adlı şiirinde kırıldığını bildiği halde çemberini rahim gerçekleşir:
arar. Çocukluğa, aşka, sanata ve yaşama yeniden “Son günümde olsaydım ufak, o kadar ufak ki
başlamayı arzular. Bugün Cuma’da büyükannesini ve yavaşça en tatlı bir masala dalarak.
dolayısıyla da çocukluğunu anar ve o günlerin uzun
ve bir anne dizinde büsbütün uyusaydım.”
olmasını istediğini belirtir. Ne var ki o günler sona
Çocukluğunu, Çocukluğum şiirinde gözünde tüten
ermiş, büyükanne ölmüş, şair günahkâr olmuştur. Bu
memleket, sonsuz özlem ve keder olarak niteleyen Ziya
durumda şair, büyükannesinin öbür dünyada kendini
Osman Saba, benzeri bütün şairler gibi adeta çocuklukta
duasında unutmamasını diler. Çocukluk başlıklı şiirinde
ya da anneye geri dönerek yok olma biçiminde bir
ise Affan Dede’den çocukluğunu satın alır; yaşını, adını
mutluluk arayışı içindedir.
ve kim olduğunu unutur. Olan bitenden haberi yoktur.
Ancak bahar havasını, bahçeyi ve havuzdaki şırıl şırıl Yaşamın geri dönülmez akışı ve şimdiki anın
suyu fark eder. Uçurtması bulutlardan yükseğe çıkar; sıkıntılarının yarattığı zamandan yakınma duygulanımı,
zıpzıpları pırıl pırıldır. Böylece çocukluğuna geri dönen böylece bazı şairlerde doğaya, denize, düşe, düşleme,
şair, çocukluğu ile özdeşleştirdiği horoz şekerinin hiç ideolojiye veya geleceğe kaçış eğilimleri çıkardığı gibi
bitmemesini ister. Sıla şiirinde de Tarancı çocukluk, Haşim, Cahit Sıtkı ve Ziya Osman Saba gibi şairlerde de
anne ve doğduğu köye özlemini dizeleştirir. bunlarla birlikte anneye ve çocukluğa kaçış eğilimlerini
ortaya çıkarmıştır.
Sıla-i rahmin rahmet olduğunu kabul eden bir kültürün
insanı olarak şairin bu özlemi, aslında Türk kültürünün II-Toplumsal aşağı düşme ya da negatif sosyal mobilite
bir özelliğinin de güzel bir ifadesidir. O bakımdan ve sonuçları
özetlemek veya açıklamak yerine şiirin kendisini
1. Düşkün Aristokrat Haşim: 1887’de Bağdat’ta
okumak daha yararlı olacaktır:
doğmuş olan Haşim’in soyu Bağdat’ın ileri gelen
“Gün bitti; ailelerindendir (Banarlı, 1971, s.1162). Kendi
anlattığına göre soykütüğü baba tarafından Irak’ın
Akşam serinliğiyle başlıyor memleketim.
tanınmış ailelerinden Alûsizadelere, ana tarafından
Doğduğum köy göründü;
Kahyazadelere bağlıdır. Her iki aileden de bilgin ve
Sakin yıldızlarıyla gittikçe yakınlaşan sema, devlet adamları çıkmıştır. Yani Haşim aristokrat bir
Dört nala kalktı atım sevincinden; soyun çocuğudur. Annesinin ölümü, çocukluktan çıkış
Uçaraktan gidiyorum sılaya. ve Bağdat’tan uzaklaşma, aristokratik düzeyden aşağı
düşmeyle yan yana yürür. Türkçe bilmeyen Haşim bir
Çocukluğumda uçurttuğum uçurtmalar olacak
yakınının yanında kaldığı İstanbul’da okula uyum
Bacalara takılan şu beyaz bulutlar;
sağlayamaz. Okulu bitirip hayata atılınca toplumda
Belki de rüzgârda namaz bezidir. kendine uygun bir yer bulamaz. “Kişiliğine yakışır” bir
Yüzüne hasret kaldığım anacığımın! iş tutamaz. Ayrıca çalıştığı yerleri de beğenmez.
Kendisiyle aynı durumda olan arkadaşları ise yüksek
Herhalde beni bekleyenler var.” (Tarancı,
görevlere geçerler. Örneğin İzzet Melih Reji’de
1982, s. 53).
Haşim’in müdürüdür. Haşim buraya sınavla ve ancak
Ziya Osman Saba da, çeşitli şiirlerinde çocukluk memur olarak girebilmiştir. Bundan dolayı yolunu bulup
dönemini özlemle anan ve bu nedenle ütopik eğilimler yükselen arkadaşlarını kıskanır. Bu sonuç hem
taşıyan dizelere yer verir. Örneğin Yağmurlu Bir Günde onurunun kırılmasına, hem de sıkıntı çekmesine yol
şiirinde çocuk olmayı ister; Bahçeye sicim gibi yağmur açar. Mektuplarında bundan acı acı yakınır: “Ben bir
yağmasını ve dadısını kendisine camdan yağmuru amele gibi hergün yevmiyemi kazanmaya muhtacım” der
seyrettirmesini özler. Çocukluğa özlem duymasının ve sık sık şu dizeyi söyler:
nedenini de açıklar:
“Komadı gitti bu devlet bizi âdem yerine!”
Artık dönebilseydim geriye adım adım,
6 | Artuklu Human and Social Science Journal, 1(1), 1-12 This journal is © Mardin Artuklu University Faculty of Letters 2016