Manual de Ciencias da Linguaxe

779 Pages·2000·6.153 MB·Galician

by  Fernando Ramallo, Gabriel Rei-Doval & Xoán Paulo Rodríguez Yáñez

U N I V E R S I TA R I A L I N G U A E L I T E R A T U R A 4 U N I V E R S I TA R I A
M A N U A I S M A N U A I S
OUtROs títUlOs Da cOlección Este Manual de Ciencias da Linguaxe é o resultado dun proxecto d.) Fernando Ramallo (Vigo, 1965) é
entusiasta: publicar en galego un texto comprehensivo sobre a lin- E
( profesor asociado de Lingüística na
Xosé Ramón Mariño Ferro guaxe. A diversidade temática tratada polos respectivos especialis-
Z Universidade de Vigo. Membro do
tas ó longo de quince capítulos (desde a orixe da linguaxe na espe- E
Antropoloxía de Galicia
U equipo investigador que elaborou
cie humana ou a zoosemiótica ata a fonética e fonoloxía, pasando G
pola psicolingüística ou a antropoloxía lingüística) favorece unha RÍ o Mapa Sociolingüístico de Galicia
Antropoloxía de Galicia ofrece unha
D (1990-1997), é autor de varios traba-
visión plural dos fenómenos lingüísticos, de tal xeito que este libro
visión de conxunto da cultura rural O
pode ser do interese do conxunto dos profesionais da linguaxe, R llos sobre actitudes lingüísticas. Así
galega na que non falta ningún dos
sexa cal sexa o seu labor concreto, pero constitúese, sobre todo, P. mesmo, é co-editor da revista Estu-
principais aspectos: poboa ción, tipos
.
como un excelente material de traballo para alumnos e profesores X dios de Sociolingüística(Universida-
de asentamento, a producción de
das universidades galegas. L, de de Vigo).
alimentos, o traxe, o transporte, o A
Manual de Ciencias da Linguaxe inclúe unha serie complexa de V
traballo, a propiedade, a organiza- O
ción so cial, a medicina, a morte, a materiais, con vistas a facilitar a súa explotación didáctica: cada un D Gabriel Rei-Doval(Mugardos, 1967).
relixión e as festas. Recolle tanto os dos quince capítulos posúe unha batería de exercicios prácticos, un EI- Profesor de Lingua Galega na Uni-
listado de lecturas comentadas e mais unha bibliografía especiali- R
elementos innovadores como os versidade de Birmingham. Traballou
antigos. E, o máis importante, non se zada. Inclúese tamén unha ampla bibliografía introductoria nas pá - G. como investigador no Seminario de
contenta cu nha simple descrición, xinas iniciais: manuais de lingüística xeral, diccionarios, enciclope- O, Manual de Ciencias Sociolingüística da Real Academia
dias, selección de revistas, etc. Na parte final do libro, o lector ato- L
senón que tra ta de explicar os com- L
pará un extenso glosario, índices analíticos, de autores e de linguas. A Galega. É coautor do Mapa Sociolin-
portamentos, mesmo aqueles que, M
güístico de Galicia, codirixiu diver-
na cultura ur bana, semellan carentes Os autores pretenden que este volume estimule a reflexión e o A
debate entre tódolos estudiosos da lingua e a lingüística galegas e R da Linguaxe sos estudios sociolingüísticos para
de lóxica e racionalidade. Ademais, contribúa a un aínda maior desenvolvemento dunha disciplina que F. institucións como o Consello da Cul-
superando esa visión da cultura rural
asiste a unha particular expansión nos últimos tempos. Porque o E. tura Galega ou a Unión Europea.
como un cai xón de xastre de ele- X
seu enriquecemento e a ampliación das súas miras han redundar A
mentos inconexos, mostra como se U
relacionan os uns cos outros. tamén na expansión e dinamización da propia lingua galega. G Xoán Paulo Rodríguez Yáñez (Lugo,
N
Na Antropoloxía de Galicia ato- I 1960) é profesor titular de Lingüísti-
L
pamos uns labregos e mariñeiros A ca Xeral na Univesidade de Vigo.
D Editores:
bastante diferentes dos tópicos. Son O seu campo de investigación sitú-
S
capaces de innovar, de adaptarse. A ase no cruce entre a sociolingüística
Son absolutamente prácticos e ra cio - NCI Fernando Ramallo e o bilingüismo.É co-editor da revis-
nais en costumes como a mellora, a E
I ta Estudios de Sociolingüística e co-
endogamia pa rro quial e a residen- C
Gabriel Rei-Doval organizador da celebración periódica
E
cia natolocal. E em pregan unha lin- D
do Simposio Internacional sobre o
guaxe simbólica que asombra pola L
A Bilingüismo da Universidade de
súa riqueza e com plexidade. En de - ISBN 84-8302-588-43 U Xoán Paulo Rodríguez Yáñez
8
0 N Vigo.
finitiva, son crea dores e portadores 7 A
dunha gran cultura. Unha gran cul- 978848302588832 M
1
tura que forma parte do noso pasa-
do e, en moi boa medida, do noso
presente. EDICIÓNS XERAIS DE GALICIA
XERAIS
Escrita por Xosé Ramón Mariño
Ferro, antropólogo de recoñecido
prestixio, esta é, sen dúbida, unha
gran obra de referencia para a antro-
poloxía galega.
U N I V E R S I TA R I A
M A N U A I S
Deseño de cuberta: Miguel Vigo
Ilustración: Doñate
Traducción do castelán de "A orixe da linguaxe": Ana Buján Fra
Traducción do castelán de "Introducción á Zoosemiótica": Ana Iglesias Álvarez
Traducción do inglés de "Antropoloxía da linguaxe": Ana Ameal Guerra
Traducción do castelán de "Psicolingüística": Beatriz Rodríguez Cruz
Traducción do castelán de "Planificación lingüística": Beatriz Rodríguez Cruz
Traducción do castelán de "Semántica": Beatriz Rodríguez Cruz
Índice analítico: Ana Ameal Guerra
Índice onomástico e de linguas: Sonia Álvarez López
© da edición, Fernando Ramallo, Gabriel Rei-Doval e Xoán Paulo Rodríguez Yáñez, 2000
© dos seus respectivos textos: Teresa Moure, Juan Alberto Alonso, Carles Riba, Carmen
Cabeza, José Mª García-Miguel, Xavier Gómez Guinoivart, Alessandro Duranti, Ángel López
García, Anxo M. Lorenzo Suárez, Xabier Falcón, Fernando Ramallo, Esperanza Morales
López, Miguel González Pereira, Francisco Albertuz Carneiro, Tiago Vidal Figueroa, 2000.
© Edicións Xerais de Galicia, S.A., 2000
Dr. Marañón, 12. 36211 Vigo
[email protected]
ISBN: 84-8302-588-4
Depósito Legal: VG. 813-2000
Impreso en Gráficas Numen
Velázquez Moreno, 16
36201 Vigo
Reservados tódolos dereitos. O contido desta obra está protexido pola lei, que prohibe a reproducción,
plaxio, distribución ou comunicación pública, en todo ou en parte, dunha obra literaria, artística ou
científica, ou a súa transformación, interpretación ou execución artística fixada en calquera tipo de
soporte ou comunicada a través de calquera medio, sen a preceptiva autorización.
U N I V E R S I TA R I A
M A N U A I S
Manual de Ciencias
da Linguaxe
Editores:
Fernando Ramallo
Gabriel Rei-Doval
Xoán Paulo Rodríguez Yáñez
EDICIÓNS XERAIS DE GALICIA
Índice xeral
Sumario.............................................................................................................................9
Introducción...................................................................................................................19
Bibliografía xeral.................................................................................................22
Capítulo 1
Epistemoloxía lingüística
Teresa Moure........................................................................................................37
Capítulo 2
A orixe da linguaxe
Juan Alberto Alonso.............................................................................................63
Capítulo 3
Introducción á Zoosemiótica: a análise da comunicación animal
Carles Riba...........................................................................................................97
Capítulo 4
Comunicación visual e linguas de signos
Carmen Cabeza..................................................................................................139
Capítulo 5
Linguas do mundo e tipoloxía lingüística
José Mª García-Miguel......................................................................................173
Capítulo 6
Lingüística computacional
Xavier Gómez Guinovart...................................................................................221
Capítulo 7
Antropoloxía lingüística
Alessandro Duranti............................................................................................269
Capítulo 8
Psicolingüística
Ángel López García...........................................................................................307
Capítulo 9
Sociolingüística
Anxo M. Lorenzo Suárez...................................................................................343
Capítulo 10
Planificación lingüística
Xabier Falcón.....................................................................................................409
Capítulo 11
Pragmática
Fernando Ramallo..............................................................................................443
Capítulo 12
Semántica
Esperanza Morales López..................................................................................513
Capítulo 13
Sintaxe
José Mª García-Miguel e Carmen Cabeza.........................................................543
Capítulo 14
Morfoloxía
Miguel González Pereira e Francisco Albertuz Carneiro..................................585
Capítulo 15
Fonética e fonoloxía
Tiago Vidal Figueroa..........................................................................................629
Glosario.........................................................................................................................721
Índice analítico(Preparación: Ana Ameal Guerra)......................................................753
Índice de nomes(Preparación: Sonia Álvarez López).................................................793
Índice de linguas(Preparación: Sonia Álvarez López)................................................799
Sumario
INTRODUCCIÓN .......................................................................................................................19
Bibliografía xeral.....................................................................................................................22
1. Manuais de lingüística xeral. Obras introductorias e obras de carácter xeral.....................22
2. Algúns clásicos da lingüística..............................................................................................27
3. Diccionarios de lingüística: obras de carácter xeral............................................................28
4. Diccionarios de lingüística: obras especializadas................................................................30
5. Enciclopedias e panorámicas de lingüística: obras de carácter xeral..................................31
6. Enciclopedias e panorámicas de lingüística: obras especializadas......................................31
7. Selección de revistas (de lingüística xeral ou especializadas).............................................32
8. Selección de revistas dos ámbitos peninsular e románico (xerais e especializadas)...........35
Capítulo 1.
EPISTEMOLOXÍA LINGÜÍSTICA (Teresa Moure).................................................................37
1. Introducción .......................................................................................................................39
2. Episteme, episteme..............................................................................................................40
2.1. O respectado concepto de ciencia................................................................................40
2.2. Coñecemento ordinario fronte a coñecemento científico............................................42
2.3. De ciencia e ciencias....................................................................................................43
2.4. A lingüística no conxunto do coñecemento.................................................................45
3. A natureza da investigación lingüística................................................................................47
3.1. A reconstrucción do obxecto: unha incursión na historia............................................47
3.2. O desenvolvemento dos métodos.................................................................................50
3.3. Obxectivos teóricos e aplicados en lingüística............................................................52
4. Perspectivas da investigación lingüística.............................................................................54
Exercicios.................................................................................................................................57
Bibliografía comentada............................................................................................................59
Bibliografía complementaria...................................................................................................60
Capítulo 2.
A ORIXE DA LINGUAXE(Juan Alberto Alonso)......................................................................63
1. Introducción á cuestión da orixe da linguaxe......................................................................65
2. Factores relevantes para o estudio da orixe da linguaxe.....................................................67
2.1. Factores antropolóxicos...............................................................................................67
2.1.1.A evolución da especie humana........................................................................67
2.1.2.Xenética histórica: orixe e migracións das poboacións humanas....................69
2.2. Factores fisiolóxicos....................................................................................................72
2.2.1.A mecánica da linguaxe: o aparato fonador.....................................................72
2.2.2.A neurofisioloxía da linguaxe...........................................................................75
2.3. As linguas pidgine a súa evolución cara ás linguas crioulas......................................77
10 Manual de Ciencias da Linguaxe
2.4. A evolución das linguas humanas................................................................................78
2.5. A evidencia arqueolóxica: as ferramentas de pedra tallada.........................................81
2.5.1. Modo 1: industria Olduvaiense........................................................................81
2.5.2. Modo 2: industria Achelense............................................................................81
2.5.3. Modo 3: industria Musteriense.........................................................................82
2.5.4. Modo 4: industria Auriñaciense........................................................................82
2.6. A ensinanza da linguaxe a chimpancés e gorilas.........................................................82
2.7. Os factores psicocognitivos.........................................................................................83
2.7.1. As teorías innatistas..........................................................................................83
2.7.2. As teorías non innatistas...................................................................................84
3. Un escenario plausible.........................................................................................................85
4. Algunhas cuestións abertas..................................................................................................88
4.1. ¿Que tipo de linguaxe tiñan as poboacións de Homo habilise Homo erectus?..........88
4.2. ¿Os Neandertais tiñan unha linguaxe articulada igual ou similar á nosa?...................88
4.3. ¿Tódalas linguas humanas proveñen dunha única lingua primixenia?........................89
4.4. ¿Como foron as primeiras linguas humanas?..............................................................89
4.4.1. Tipoloxía lingüística.........................................................................................89
4.4.2. Fonoloxía..........................................................................................................90
4.4.3. Léxico...............................................................................................................90
4.4.4. Sintaxe..............................................................................................................90
4.4.5. Estabilidade.......................................................................................................91
Exercicios.................................................................................................................................92
Bibliografía comentada............................................................................................................93
Bibliografía complementaria...................................................................................................95
Capítulo 3.
INTRODUCCIÓN Á ZOOSEMIÓTICA: A ANÁLISE DA COMUNICACIÓN ANIMAL
(Carles Riba) .................................................................................................................................97
1. Unha cuestión previa: a comunicación fóra da linguaxe humana.......................................99
2. O ámbito da comunicación animal....................................................................................101
2.1. A comunicación como fenómeno biolóxico, social e conductual..............................101
2.2. Criterios de comunicación auténtica ou xenuína.......................................................101
2.2.1. Comunicación intencional..............................................................................101
2.2.2. Efectos comunicacionais................................................................................103
3. O significado na comunicación animal..............................................................................105
3.1. Información e significado. Aproximación polo contexto..........................................105
3.2. O recurso ó pragmatismo e á semiótica de Charles S. Peirce....................................106
3.3. Polisemia e cadeas complexas....................................................................................111
3.4. Variacións de contexto e subcódigos..........................................................................112
4. Comunicación intraespecífica e interespecífica: ideas sobre a organización dun código de
especie ..................................................................................................................................115
4.1. Modelo etográfico de código.....................................................................................115
4.2. Comunicación intraespecífica e interespecífica.........................................................116
4.3. Ideas sobre a estructura dos signos na comunicación animal....................................117
4.4. A organización das secuencias na comunicación animal...........................................121
5. A comparación entre a linguaxe humana e a comunicación animal..................................123
6. Conclusións........................................................................................................................127
Exercicios...............................................................................................................................128
Bibliografía comentada..........................................................................................................130
Bibliografía complementaria.................................................................................................132
Sumario 11
Capítulo 4.
COMUNICACIÓN vISUAL E LINGUAS DE SIGNOS(Carmen Cabeza)..........................139
1. Medios de transmisión da linguaxe humana......................................................................141
1.1 Medio oral-auditivo vs. medio xestual-visual: condicións de partida........................141
1.2. Consecuencias da escolla da oralidade......................................................................144
2. Os xestos e a comunicación...............................................................................................147
2.1. Os xestos na comunicación oral.................................................................................147
2.1.1. A comunicación non verbal............................................................................148
2.1.2. Pensamento en acción.....................................................................................149
2.1.3. Tipos de xestos................................................................................................150
2.2. Os xestos na comunicación signada...........................................................................152
2.3. Diferentes sistemas signados.....................................................................................153
2.3.1. LS en comunidades de oíntes.........................................................................153
2.3.2. Situacións de contacto linguístico: comunicación bimodal e dactiloloxía.....154
3. As linguas de signos utilizadas polos xordos.....................................................................157
3.1. Algunhas características da comunidade xorda.........................................................157
3.2. Características formais das LS...................................................................................158
3.2.1. Uso do espacio tridimensional........................................................................158
3.2.2. Simultaneidade...............................................................................................158
3.2.3. Iconicidade......................................................................................................159
3.2.4. A construcción dos significados en LSE........................................................161
3.3. O papel da LS na educación dos xordos....................................................................163
3.3.1. Da educación individualizada ao ensino en institucións................................163
3.3.2. O debate entre oralismo e manualismo..........................................................164
4. Conclusións........................................................................................................................166
Exercicios...............................................................................................................................167
Bibliografía comentada..........................................................................................................167
Bibliografía complementaria.................................................................................................169
Capítulo 5.
LINGUASDO MUNDO ETIPOLOXÍA LINGÜÍSTICA(José Mª García-Miguel)............173
1. Introducción .....................................................................................................................175
1.1. A linguaxe e as linguas...............................................................................................175
1.2. A clasificación das linguas.........................................................................................177
1.2.1. A clasificación xenética..................................................................................177
1.2.2. A clasificación tipolóxica................................................................................177
1.2.3. Outros criterios de clasificación.....................................................................177
Clasificación areal..............................................................................................177
Clasificación sociolingüística. O status das linguas no mundo.........................178
2. O parentesco das linguas: familias lingüísticas.................................................................180
2.1. Fundamentos da clasificación xenética......................................................................180
2.2. Panorama das linguas do mundo................................................................................182
2.2.1. Linguas de Europa..........................................................................................183
2.2.2. Linguas de África...........................................................................................185
2.2.3. Linguas de América........................................................................................186
2.2.4. Linguas de Asia, Australia e Oceanía.............................................................187
2.2.5. Pidgins, crioulos e linguas artificiais..............................................................188
3. A estructura das linguas.....................................................................................................189
3.1. Fundamentos..............................................................................................................189
3.1.1. Os obxectivos da tipoloxía lingüística............................................................189
12 Manual de Ciencias da Linguaxe
3.1.2. Clases de universais lingüísticos....................................................................190
Universais substantivos e universais formais..............................................190
Universais implicativos e universais non implicativos...............................190
Universais absolutos e tendencias...............................................................191
3.2. Fonoloxía...................................................................................................................191
3.2.1. Sistemas vocálicos..........................................................................................192
3.2.2. Sistemas consonánticos..................................................................................192
3.2.3. A sílaba e os trazos suprasegmentais..............................................................193
3.3. Morfoloxía.................................................................................................................194
3.3.1. A tipoloxía morfolóxica..................................................................................194
Linguas illantes............................................................................................194
Linguas aglutinantes....................................................................................195
Linguas fusionais.........................................................................................195
Linguas polisintéticas..................................................................................196
3.3.2. Parámetros na tipoloxía morfolóxica..............................................................197
O grao de segmentabilidade ou índice de fusión.........................................197
A integración de morfemas na palabra ou índice de síntese.......................198
3.3.3. A expresión de contidos gramaticais..............................................................198
3.3.4. Os sistemas gramaticais..................................................................................199
3.4. Sintaxe........................................................................................................................200
3.4.1. A tipoloxía da orde de constituíntes...............................................................200
Orde fixa e orde variable.............................................................................200
A orde de constituíntes na cláusula.............................................................201
Núcleo inicial e núcleo final........................................................................202
3.4.2. A expresión de relacións. Marcación no núcleo e marcación no dependente204
3.4.3. A expresión das relacións actanciais...............................................................205
A orde de constituíntes................................................................................205
Os morfemas de relación: caso e adposicións.............................................206
Índices verbais de participación (concordancia do verbo cos participantes).206
3.4.4. Os sistemas actanciais....................................................................................207
Sistemas acusativos.....................................................................................208
Sistemas ergativos.......................................................................................209
3.5. Léxico.........................................................................................................................211
Exercicios...............................................................................................................................213
Bibliografía comentada..........................................................................................................216
Bibliografía complementaria.................................................................................................218
Capítulo 6.
LINGÜÍSTICA COMPUTACIONAL (Xavier Gómez Guinovart)..........................................221
1. Ámbito da lingüística computacional................................................................................223
1.1. Liñas de investigación................................................................................................223
1.2. Dimensións interdisciplinaria e social.......................................................................224
2. Modelos e formalismos lingüísticos..................................................................................226
2.1. Modelos lingüísticos computacionais........................................................................226
2.2. Formalismos lingüísticos...........................................................................................231
3. Aplicacións da lingüística computacional..........................................................................238
3.1. Comprensión e xeración de linguaxe natural.............................................................238
3.1. Tecnoloxías da fala.....................................................................................................240
3.3. Procesamento documental..........................................................................................241
3.4. Traducción automática...............................................................................................247