manas destanı'nda yer alan müzikal ögeler

311 Pages·2013·5.13 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
TARİH BİLİM DALI

MANAS DESTANI’NDA YER ALAN
MÜZİKAL ÖGELER

Feyzan GÖHER VURAL

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman
Yrd. Doç. Dr. Sefer SOLMAZ

Konya-2013
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

BİLİMSEL ETİK SAYFASI

Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel
etiğe ve akademik kurallara özenli riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik
davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez
yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada, başkalarının eserlerinden
yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.

Feyzan GÖHER VURAL
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU

Feyzan GÖHER VURAL tarafından hazırlanan “Manas Destanı‟nda Yer
Alan Müzikal Öğeler” başlıklı bu çalışma 26/06/2013 tarihinde yapılan savunma
sınavı sonucunda, oybirliği / oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından
yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.

Prof.Dr.Ufuk Deniz AŞÇI Başkan

Yrd.Doç.Dr. Sefer SOLMAZ Üye (Danışman)

Yrd.Doç.Dr. Mehmet Ali HACIGÖKMEN Üye
ÖNSÖZ

Destanlar, içinde bulundukları toplumun tarihini, kültürünü, gelenek ve
göreneklerini yansıtan bir ayna gibidir. Doğrudan bir tarih kaynağı sayılmasalar da,
dolaylı yoldan tarihî bilgiler sunarlar ve bu konuda son derece değerlidirler. Türk
destanları, zengin edebî özellikleri, tarihsel nitelikleri, adet ve ananelerin yaşatıcısı
olarak, Türk kültüründe ayrıcalıkla bir yere sahiplerdir.
Destanların barındırdığı değerler, genellikle dil bilimcilerin ilgisini çekmiştir.
Destanların birer edebî eser olmaları nedeniyle, bu durum gayet normaldir. Ancak bu
eserler o kadar çok çeşitli özelliği içermektedirler ki, pek çok bilim ve sanat
açısından irdelenmeye değerdirler. Dil bilimcilerin yanı sıra, tarih bilimciler arasında
da destanları yorumlayanlar olmuştur. Türk destanları içindeki kimi motif ve
sembolleri arayarak, onları yorumlayan bilim insanlarına da rastlanabilmektedir.
Ancak Türk destanlarını müzik bilimi (müzikoloji) yönünden ele alarak, bütüncül bir
değerlendirme yapılmamıştır. Tüm Türk kültürünün, özellikle Kırgızların abidevi
eseri olan Manas Destanı da böyle bir incelemeye tabi olmamıştır. Manas
Destanı‟nın, “manasçı”lar tarafından müzik eşliğinde söylenmesi bir yana, Türk
müzik kültürünü, Türk müzik tarihini yansıtan pek çok detayla dolu olması, bizi bu
çalışmayı yapmaya iten en önemli neden olmuştur.
Çalışmanın “Manas Destanı ve Kırgız Kültürü” başlıklı birinci bölümünde,
ilk olarak destanın tanımı ve destanların ait oldukları toplumun kültürel değerlerini
yansıtma durumu; Türk destan geleneği ve Türk destanlarının Türk tarihini,
kültürünü yansıtmadaki yeri; Türk destanlarında işlenen müzik kültürüne ait
bilgilerin Etnomüzikoloji açısından değeri ele alınmıştır.
İlk bölümünün devamında, Kırgızların kısa tarihçesi ve kültürel özellikleri;
Kırgız kültürü içinde şekillenmiş olan Manas Destanı‟nın Türk tarihi, Türk kültürü,
Türk müzik kültürü açısından önemi; Manas Destanı ile diğer Türk destanları
arasındaki kimi benzerlikler; destanın hacmi ve bölümleri; Manas Destanı‟nın
taşıdığı milli şuur, destanın oluşum dönemi hakkındaki varsayımlar; Manas
Destanı‟nın ilk kez yazıya geçirilmesi ve başlıca varyantlar belirtilmiştir.
Literatür taramasına dayalı ilk bölümün ardından, destanın müzikal açıdan
incelenmesini ve yorumlanmasını içeren “Manas Destanı‟ndaki Müzikal Unsurların
Saptanması ve Yorumlanması” başlıklı ikinci bölüme geçilmiştir. Bu bölümde,
Manas destanını seslendiren “manasçılar”ın özellikleri, manasçılık mektepleri,
başlıca manasçılar, tanınmış kadın manasçılar, manasçıların müzikal yanları ve
destanı okuma biçimleri, destanın kısa özeti; Manas Destanı‟nın müzikal öğeler
açıdan incelenmesi ve yorumlanması yer almaktadır.
Sonuç bölümünde elde edilen bulgular yorumlanmış, son kısımda ise
çalışmada kullanılan bibliyografya sunulmuştur.

Bu araştırma, olası eksikliklerine karşın, tarih bilimi ve müzikoloji alanlarına
bir katkı sağlarsa, görevini yerine getirmiş olacaktır.

Bir müzikolog ve müzik eğitimcisi olarak gerçekleştirdiğim müzik tarihi
çalışmalarım nedeniyle, tarih bilimine büyük bir ilgi duydum. İkinci yüksek lisans
eğitimimi, tarih bölümünden almaya karar verdiğim dönemde, bu konuda bana
destek veren ve çalışma sürecinde de yardımlarını esirgemeyen danışmanım sayın
Yrd.Doç.Dr. Sefer Solmaz‟a; tüm akademik çalışmalarımda en büyük destekçim olan
değerli eşim ve meslektaşım Yrd.Doç.Dr. Timur Vural‟a ve manevî desteğinden
dolayı sevgili oğlum Çağatay‟a teşekkürlerimi sunarım.

Doç.Dr. Feyzan GÖHER VURAL
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı Feyzan Göher VURAL Numarası: 114202001001
n
i
n Anabilim /
ic Tarih Anabilim Dalı / Tarih Bilim Dalı
n Bilim Dalı
e
r
ğ
Ö Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Sefer SOLMAZ
Tezin Adı Manas Destanı‟nda Yer Alan Müzikal Öğeler

ÖZET

Destanlar, değerli birer edebî eser olmalarının yanı sıra, ait oldukları milletin
tarihini, geçirdiği büyük olayları ve kültürel değerleri yansıtmaları bakımından da
büyük öneme sahiptirler. Bir milletin kültürel zenginlikleri içinde en önemli yapı
taşlarından olan “müzik” de, destanlarda yer bulur. Destanlar, ait oldukları milletin
müzik tarihi açısından önemli ipuçları sunar.
Literatür taramasına dayalı betimsel karakter taşıyan bu araştırmada, tüm
Türk dünyasının ve dünyanın en kapsamlı destanı olan Manas Destanı‟nın çeşitli
varyantlarını inceleyerek, içlerinde yer alan müzikle ilişkili kavram, motif ve
simgeleri tespit etmek; belirlenen bu öğeleri Türk kültürü ve Türk müzik kültürü ile
ilişkilendirmek; Manas Destanı‟nı müzikal şekilde söyleyen manasçıları vurgulamak;
destanda yer alan müzikal kavram, motif ve simgelerin, gerek Kırgızların gerekse
tüm Türk dünyasının müziksel yaşamını yansıtma durumunu saptamak
amaçlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Destan, Manas Destanı, Türk Müzik Kültürü, Türk Tarihi, Türk
Müzik Tarihi, Müzikoloji, Etnomüzikoloji
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı
Feyzan Göher VURAL No: 114202001001
n) (Name Surname)
ins‟
ictn Anabilim / Bilim Dalı Tarih Anabilim Dalı / Tarih Bilim Dalı
ne
erdu (Department) (Department of History)
ğt
ÖS
( Danışmanı (Advisor) Yrd. Doç. Dr. (Assit. Prof. Phd.) Sefer SOLMAZ
Tezin Adı (Name of the thesis) Musical Items in Manas Epic

SUMMARY

Epics are very valuable literal works. At the same time they are very
important for reflect to national history, great events and cultural values. Music, one
of the most important parts of cultural wealth of a nation, includes in epics and offers
important clues to the history of music
This descriptive research based on literature review, aimed to investigate to
various variants of the Manas Epic, the most comprehensive epic in Turkish World
and the World; identify to musical concepts, musical motifs and symbols in these
variants; to relate these items with Turkish culture and Turkish music culture; to
emphasize “manaschi” who singing Manas Epic in musical style; to determine the
reflection of the musical life of as well as Kyrgyz and all Turkish world through the
agency of musical event, motives and symbols in Manas Epic.
Key Words: Epic, Manas Epic, Turkish Music Culture, Turkish History, Turkish
Music History, Musicology, Ethnomusicolgy
İÇİNDEKİLER

Sayfa No
Bilimsel Etik Sayfası ...................................................................................................... ii
Tez Kabul Formu ............................................................................................................ iii
Önsöz / Teşekkür ............................................................................................................. iv
Özet ................................................................................................................................. vi
Summary ......................................................................................................................... vii
İçindekiler ....................................................................................................................... viii
Kısaltmalar ve Simgeler Sayfası ..................................................................................... xi
Resimler Listesi .............................................................................................................. xii
GİRİŞ ............................................................................................................................. 1

BİRİNCİ BÖLÜM : MANAS DESTANI VE KIRGIZ KÜLTÜRÜ .......................... 3
1.1. Destan Kavramı ve Türk Destan Geleneği ......................................................... 3
1.1.1. Türk Destanlarının Genel ve Ortak Özellikleri ............................................ 8
1.2. Manas Destanı‟na Yön Veren Kırgızların Tarihi .............................................. 13
1.3. Kırgızlarda Sanat ve Medeniyet – Manas Destanı‟nın Kırgızistan‟daki Diğer
Sanat Dallarına Yansıması .............................................................................................. 23
1.3.1. Kırgız Halk Müziği ..................................................................................... 33
1.4. Kırgız Kültürü İçinde Şekillenmiş Olan Manas Destanı ................................... 36
1.4.1. Yaşayan Manas Destanı ............................................................................. 45
1.4.2. Manas Destanı ile Diğer Türk Destanları Arasındaki Kimi Benzerlikler ... 46
1.4.3. Manas Destanı‟nın Hacmi .......................................................................... 49
1.4.4. Manas Destanı‟nın Bölümleri ..................................................................... 50
1.4.5. Manas Destanı‟nın Taşıdığı Milli Şuur ...................................................... 51
1.4.6. Manas Destanı‟nın Oluşum Dönemi .......................................................... 56
1.4.7. Manas Destanı‟nın İlk Kez Derlenmesi ve Kaleme Alınması .................... 60
İKİNCİ BÖLÜM : MANAS DESTANI’NDAKİ MÜZİKAL UNSURLARIN
SAPTANMASI VE YORUMLANMASI ..................................................................... 65
2.1. Destan Anlatıcıları ............................................................................................ 65
2.1.1. Türk Dünyasında Destan Anlatıcılarına Verilen İsimler ............................. 66
2.2. Manasçılar ........................................................................................................ 67
2.2.1. Manas Anlatıcılarına Verilen Diğer İsimler ................................................ 68
2.2.2. Manasçılar ve Çalgı ..................................................................................... 71
2.2.3. Manasçılık Geleneği .................................................................................... 71
2.2.3.1. Manasçılık Geleneğinde Düş Görme Olayı .......................................... 73
2.2.3.2. Manasçıların Yetişmesi ........................................................................ 75
2.2.3.3. Manasçıların Sınıflandırılması ............................................................... 76
2.2.3.4. Manasçılık Mektepleri .......................................................................... 84
2.2.4. Başlıca Manasçılar ...................................................................................... 90
2.2.4.1. Irçı Oğul ............................................................................................... 90
2.2.4.2. Caysaŋ Irçı ............................................................................................ 91
2.2.4.3. Toktogul Irçı .......................................................................................... 91
2.2.4.4. Nooruz ve Keldibek Irçılar ................................................................... 92
2.2.4.5. Balık Bekmurat ..................................................................................... 93
2.2.4.6. Tınıbek .................................................................................................. 94
2.2.4.7. Nazar Bolotov ....................................................................................... 94
2.2.4.8. Akılbek ................................................................................................. 95
2.2.4.9. Togolok Moldo ..................................................................................... 95
2.2.4.10. Sagımbay Orazbakoğlu ....................................................................... 96
2.2.4.11. Canıbay Kocakov ............................................................................... 96
2.2.4.12. Çoyuke Ömüroğlu .............................................................................. 96
2.2.4.13. Muzooke ............................................................................................. 97
2.2.4.14. Sayakbay Karalayev ........................................................................... 97
2.2.4.15. Kaba Abatekov ................................................................................... 99
2.2.4.16. Urkaş Mambetaliyev ........................................................................... 99
2.2.4.17. Cusup Mamay ..................................................................................... 99
2.2.5. Kadın Manasçılar ........................................................................................ 101
2.2.5.1. Seyde Deydi Kızı .................................................................................. 102
2.2.5.2. Alıyman Musa Kızı ve Kalbübü Süyünbay Kızı .................................. 102
2.2.5.3. Seydene Moldoke Kızı ......................................................................... 102
2.2.6. Manasçıların Müzisyen Yönü ..................................................................... 103
2.2.7. Manasçıların Destanı Okuma Biçimleri ..................................................... 109
2.3. Manas Destanı‟nın Kısa Özeti .......................................................................... 114
2.4. Manas Destanı‟nın Müzikal Öğeler Açısından Ele Alınması ........................... 120
Destanın Başlangıcı ........................................................................................... 121
Kalmuk Hanı Alevke (Alööke)‟nin Kırgızları Yağma Etmesi .......................... 122
Manas‟ın Dünyaya Gelişi .................................................................................. 129
Manas‟ın İlk Gençlik Yılları .............................................................................. 140
Ataların Yurdunda ............................................................................................. 152
Alp Almambet‟in Manas‟a Gelişi ...................................................................... 168
Manas ile Er Kökçö‟nün Dövüşü, Manas‟ın Kanıkey ile Evlenmesi, Ölümü
ve Yeniden Dirilişi ............................................................................................... 176
Kökötöy Han‟ın Aşı ........................................................................................... 200
Son Savaş ........................................................................................................... 231
Yas ..................................................................................................................... 249
Manas Alp‟in Ölümü ......................................................................................... 253
Semetey .............................................................................................................. 262

SONUÇ .......................................................................................................................... 268

BİBLİYOGRAFYA ...................................................................................................... 271