malatya arkeoloji müzesi'nde bulunan bizans anonim follisleri byzantıne anonymous folles ın ...

34 Pages·2009·0.66 MB·Turkish

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ
ANADOLUUNIVERSITYJOURNALOFSOCIALSCIENCES
Cilt/Vol.:9- Sayı/No: 1 : 217–250 (2009)
MALATYAARKEOLOJİ MÜZESİ’NDE BULUNAN BİZANS ANONİM
FOLLİSLERİ
Yrd. Doç. Dr. Zeliha DEMİREL GÖKALP*
ÖZ
2008 Yılı Ağustos ayında Malatya Arkeoloji Müzesi’nde gerçekleştirilen çalışmada, 1970–2006
yılları arasında envantere kaydedilmiş 895 adet Bizans sikkesi tespit edilmiştir. Sikkelerin 464’ü
anonimfollis’dir.DönemkaynaklarıvenümismatikverileregöreanonimfollislerI.Ioannesdöneminde
basılmaya başlanmıştır. I. Ioannes’in göreve geldiği 969 yılı ile 1092’de I. Aleksios’un büyük parasal
reformu arasında, Bizans İmparatorluğu’nun bastığı bakır anonim follisleri, önceki yüzyıllarda
basılmış olan sikkelerden ayıran iki özelliği vardır. Birincisi, bakır sikkeler üzerinde, şimdiye kadar
altınsikkeleriçintercihedilenbiruygulamaolan,İsa’nınbirportresininolması;ikincisiise,herhangi
bir imparator adına basılmamış olmalarıdır. Makalenin konusunu oluşturan sikkelerin %80’ nin
müzeye geliş yerleri Malatya İli ve çevresidir. Dolayısıyla Malatya Arkeoloji Müzesi’nde bulunan
anonim follis’ler Ortaçağ BizansAnadolu’sunu iyi ve doğru yansıtan bir veri grubudur.
AnahtarKelimeler: Malatya, Bizans,Anonim Follis
BYZANTINE ANONYMOUS FOLLES IN MALATYAARCHAEOLOGY
MUSEUM
ABSTRACT
895 Byzantium coins which were recorded in the inventory between 1970-2006 have been
determinedinthestudycarriedoutinMalatyaArchaeologyMuseuminAugust2008.464ofthesecoins
are anonymous folles. According to sources from that period and numismatic data anonymous folles
was started to be struck during the period of John I. The copper coinage Byzantine Empire, between
the accession to the throne of John I in 969 and the great monetary reform of Alexius I in 1092 is
distinguishedfromthatofearliercenturiesintworespects. First,thereisaportraitofChristoncopper
coins,althoughitwasanapplicationpreferredonlyongoldencoinsuntilthattime.Second,theywere
not struck in the name of any emperor. 80% of the coins being the subject of the paper comes from
Malatya and its surroundings. Therefore, anonymous folles in MalatyaArchaeology Museum is a data
group reflecting the MiddleAge ByzantineAnatolia well and accurately.
Keywords: Malatya (Melitine), Byzantine,Anonymous Folles
* AnadoluÜniversitesiEdebiyatFakültesi, e-mail:[email protected].
217
218 Anadolu Üniversitesi
Sosyal BilimlerDergisi
1. GİRİŞ
EskiMalatya,bugünküismiyleBattalgazi,Malatyaİlinin8km.kuzeyindebirilçemerkezidir.Kuruluş
ve isim itibariyle başlangıçtan zamanımıza kadar büyük bir değişikliğe uğramadan gelen Anadolu
şehirlerinden biri olan Malatya’dan Asur Ticaret Kolonileri Çağı ve Kültepe yazılı belgelerinde
“Melita” olarak söz edilir. Asur imparatorluk devri kayıtlarında “Meliddu, Melide, Melid, Milid,
Milidia” olarak geçen ilk yerleşim, Eski Malatya’nın 4 km. güney doğusundaki Orduzu mevkiinde,
Aslantepeolarakisimlendirilenyerdekurulmuştur(Darkot,1997,s.227;Eskici,2006,s.263;Üstündağ
ve diğerleri 2005, s. 67; Göğebakan, 2003, s. 469). M. Ö. 7. yüzyılda,Asur devletinin yıkılmasından
sonra şehrin terk edildiği ve halkın başka yerleşim alanlarına dağıldığı düşünülmektedir.
Malatya’nıntarihibunutakipedenyüzyıllardakaranlıkolsada,M.S.1.yüzyıldaimparatorTitus(M.
S. 79–81) döneminde XII. Fulminita lejyonunun daimi karargâhı olarak şehir yeniden gelişmeye
başlamıştır (Göğebakan, 2003, s. 468; Darkot, 1997, s. 228; Hild –Restle, 1981, s. 233). Strabon’un
(XII, 535) “Melitine” olarak adlandırdığı kent, imparator Traianus (M.S. 98–117) döneminde
büyüyerek şehir haline gelmiştir. Roma İmparatorluğu döneminde yapımına başlanan surlar, 532’de
İmparator Iustinianus tarafından tamamlatılmış ve kent 536’da III. Armenia eyaletinin merkezi
olmuştur (Darkot, 1997, s. 229; Eskici, 2006, s. 263; Honingmann, 1970, s. 17). Askeri ve siyasal
merkez olan Melitine’nin aynı zamanda bölgenin dinsel merkezi olduğu da kilise kayıtlarında
metropolis olarak anılmasından anlaşılmaktadır.1
Bizans’ın Anadolu yol güzergâhının merkezlerinden biri olan kent, M. S. 1. ve 6. yüzyıllar arasında,
özellikle Sasani İmparatorluğu’na karşı bir hudut kalesi durumundadır. M. S. 7. ve 11. yüzyıllar
arasında ise Bizans ile MüslümanAraplar arasında mücadeleye sahne olmuştur. Bu yüzyıllar arasında
Bizansveİslamdevletleriarasındazamanzamaneldeğiştirenkent12.yüzyılbaşlarındaTürklerineline
geçmiştir (Honingmann, 1997, s. 233–239; Göğebakan, 2003, s. 469; Eskici, 2006, s. 263; Vryonis,
1971, s. 163).
2.ANONİM FOLLİSLER
Bizansanonimfollisleri2 ,BizanstarihininIustinianus’tansonraki“ikincialtınçağı”olanMakedonya
Hanedanlığı’nın sekizinci ferdi I. Ioannes Tzimiskes (969–976) döneminde basılmaya başlanmış ve
1092’deki I. Alexius’un büyük parasal reformuna kadar devam etmiştir.3 Ioannes Tzimiskes adını
taşıyan bakır sikke olmaması ve en erken tarihli anonim follislerin VII. Konstantinos
Porphhyrogennetos (913–959) ve II. Nikephoros Phokas’ın (963–969) bakır sikkelerinin üzerine
basılmış olması gibi nümismatik veriler bu sikkelerin basımının ilk olarak Ioannes Tzimiskes
Dönemi’nde başladığını ortaya koymaktadır (Grierson, 1973, s. 634; Çantay, 2008, s. 152).
1 Kilisekayıtlarında,4.yüzyılbaşından12.yüzyılsonunakadar23piskoposunismigeçmektedir.Bkz.,Quien,1958,
s.440-446;Haldon,2007,s.158,harita174.
2 Follis:40nummideğerindebakırsikke.
3 I.Aleksios’unparareformuiçinbkz.,Hendy,1999,s.33.
MalatyaArkeoloji Müzesi’ndeBulunan Bizans Anonim Follisleri 219
İmparatorluğun bastırdığı bakır anonim follisler, önceki yüzyıllardakilerden iki önemli hususta
ayrılmaktadır. Bunlardan birincisi, bakır sikkeler üzerinde, şimdiye kadar altın sikkeler için tercih
edilen bir uygulama olan, İsa’nın bir portresinin yer alması 4 ve ikincisi ise sikkelerin herhangi bir
imparator adına basılmamış olmasıdır.
İmparator Tzimiskes, 970’de follisin dizaynını değiştirmiş, önyüzündeki imparator portresinin yerine
Pantokrator İsa portresini koymuş ve arka yüze de “IһSЧS XRISTЧS bASILЄЧ’bASILЄ” (Kralların
Kralı Yüce İsa) yazısını eklemiştir. Ioannes Tzimiskes’in, bu değişik yeni sikke basımının nedeni
olarak, atasının feci bir biçimde öldürülmesinden dolayı duyduğu pişmanlığının bir davranışı olarak
düşünülmektedir.5 Fakat Scylitzes, sebep olarak, IoannesTzimiskes’in dindarlığını göstermektedir ve
imparatorunderindinidoğasıgereği,bunundoğruolabileceğiihtimalidahagüçlüdür.Haçlıseferlerive
Müslüman savaşları da, anonim serisinin -başlangıcı olmasa da devamı için-, bilinçli bir dini
propaganda amacı taşımasının nedenleri arasındadır (Grierson, 1973, s. 634–635). Ayrıca 9. ve 10.
yüzyıllarda dine olan ilgi her zamankinden daha fazladır. Çünkü 9. yüzyılda Pavlikanlar askeri ve dini
açıdan bir tehdit oluşturmaktaydı.6 Anonim follislerin tedavüle sokulduğu 10. yüzyılın en önemli olayı
ise,Mandylion’unEdesa’dan(Urfa)alınarakKonstantinopolis’egetirilmesidir.7Diniolaylarınönplana
çıktığı bir dönemde ön ve arka yüzlerinde dini tiplerin ve lejantların bulunduğu anonim follislerin
tedavülde olması oldukça normaldir (Whitting, 1955, s. 95–96; Ostrogorsky, 1999, s. 259).
Tzimiskes’le başlayan ve I. Alexius’un (1081–1118) 1092 yılında gerçekleştirdiği reforma kadar
yaklaşık 100 yıl boyunca kullanılan anonim follisler, on beş sınıfa ayrılmaktadır.
4 İsa figürüilk olarak Geç Roma sikkelerinde evlilik töreni için basılan soliduslarda görülmesine karşın, kullanımı
oldukçanadirdir.Busikkelerinönyüzlerindeimparatorunaskerikıyafetlibirtasvirivearkayüzündeiseİsa,imparator
ve eşinin ayakta tasviri yer almaktadır. Sikkelerin hiç birinde İsa ana tip değildir. Bkz., Grierson, 1973, s. 146;
Oldukça sınırlı basılmış bu tip sikkeler Bizans sikke tiplerini etkilememiştir. İsa burada Hıristiyanlaşmış
imparatorluk kültüya da dindarlığı vurgulamak amacıyla özel sembolik sebepten dolayı sikke üzerinde yer almış
olabilir. Bkz., Breckenridge, 1959, s. 1, dip not.1; İsa’nın büst halinde sikkeler üzerinde ana tip olarak tasvir
edilmesi ise, II. Iustinianus tarafından başlatılmıştır. İslamiyet’in 678 yılındaki zaferinden sonra II. Iustinianus
TroulloKonsili’ndeBizansaltınsikkelerininikonografisindebirreformyaptırarakvemuhtemelendeİslamiyet’ebir
tepkiolaraksikkelerinönyüzüneİsatasviriyerleştirmiştir.Bkz.,Angold,2001,s.57-58.
5 Tzimiskes, kendisinden önceki imparator II. Nikephoros Phokas’ı İmparatoriçe Theophano ile işbirliği yaparak
öldürtmüşvetahtınyenisahibiolmuştur.Bkz.,Gregory,2005,s.240.
6PavlikanlarManiciliktentüremişdüalistbirErmenitarikatıdır.EskiAhit’ikabuletmeyenPavlikanlar,İsa’nınyeniden
doğacağına da inanmazlar. Anadolu’da özellikle Malatya ve Sivas arasındaki dağlarda göçebe olarak yaşayan ve
hayvanlarının ürünü ile geçimlerini sağlayan, çoğu zaman Müslümanların yanında, Hıristiyanlara karşı savaşan
Pavlikanlar, 10. yüzyılda Bizanslıların karşı şiddet ve katliam uygulamaları sonucu, diğer kavim ve aşiretlere
karışarak erimiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz., Mango, 2008, s. 112-113; Honingmann, 1970, s. 50-53 ,62, 190;
Ostrogorsky,1999,s.207;Vryonis,1971,s.60.
7 Mandylion (Kutsal Mendil), İsa’nın aslınaen uygun vebizzat onun isteği üzerineüretilmiştasvirlerinden biri olarak
kabul edilir.Akheiropoietos (insan eliyleyapılmamış), olarak daadlandırılan Mandylion’un varlığından ilk kez6.
yüzyıldabahsedilmiştir. Efsanelerdenbirinegöre, ilkEdessakralıAbgar, hastalığısırasındaİsa’danyardımistemiş,
İsa da kralın elçisine yüzüne sürdüğüve kendi yansımasını taşıyan bir mendil vermiş ve kral bumendil sayesinde
iyileşmiştir. Kenttemuhafazaedien meddil, 944 yılında, Bizans komutanı Ioannes Kourkuras tarafından Edessa’dan
alınarak Konstantinopolis’egetirilmişveBüyük Saray’daki Pharos Şapel’indekorunmayabaşlamıştır. Dahasonra
1247’de Fransa kralı IX. Louis tarafından diğer birçok rölikle birlikte Paris’e götürülerek Ste. Chapelle’de
konulmuştur,ancakFransızDevrimisırasındakaybolmuştur.Bkz.,Sevcenko,1991,s.1282-1283
220 Anadolu Üniversitesi
Sosyal BilimlerDergisi
Son üç sınıf dışında tüm sınıfların, piyasaya sürülme sıraları, günümüzde bellidir ve sıralamalar
harflerle yapılmıştır.8 Ancak bu sınıflama araştırmacılara göre farklılık göstermektedir (Tablo 1). J.
Sabatier (1955, s. 142–144) ilk olarak 1862’de yayınlanan eserinde bugün A, B, C, D, G ve K sınıfı
olarak bilinen sikkeleri Ioannes Tzimiske’e, H, I, J, K, L, M ve N sınıflarını ise Latin imparatorlarına
atfetmiştir. W. Worth (2003, s. 480–483) ilk olarak 1908’de yayınlanan kataloğunda, tiplere göre
yapılan sınıflamayı kabul etmiş, fakat sikkelerin imparatorlar arasındaki dağılımını farklı yapmıştır.
Ayrıca Worth, üzerinde aynı bezemeler olan altın ve bakır sikkelerin eş zamanla olması gerektiğine
inanarakanonimfollisleritarihlerkenbunudagözönünealmıştır.A.R.Bellinger(1928),Korinthos’ta
1925 kazı sezonunda ele geçen anonim follisleri Romen rakamı kullanarak sınıflandırmıştır. M.
Thompson (1954, s. 73–74), Atina Agora kazılarında bulunan sikkeleri (2235 anonim follis içinden
üzerine yeniden basım yapılmış olan yüzlercesini) inceledikten sonra, kronolojik olarak düzenlenmiş
alfabetik bir sınıflandırmayı benimsemiştir. Günümüzde de anonim follisler sınıflandırılırken bu
alfabetik sistem kullanılmaktadır.
BusikkelerdenA2Sınıfıolanlar,üzerindekisüslemelerinçeşitliliğiilediğeranonimfollislerdenayrılır.
Sikkenin ön yüzünde yer alan İsa’nın nimbusundaki haçın her bir kolunda ve elinde tuttuğu kitabın
kapağındavearkayüzdekiyazıtınhemaltındahemdeüzerindevaryasyonlaragöredeğişiklikgösteren
bezemeler yer alır ve 50 ila 60 varyasyonu bulunmaktadır (Tablo 2). Araştırmacılar tarafından,
Bellinger’in (1928), Korinthos’ta bulunmuş materyallere dayanarak hazırladığı A2 sınıfının
varyasyonlarından yola çıkılarak düzeltmeler yapılmış ve bir tablo oluşturulmuştur. Tabloda
Bellinger’in temel numaralandırmasına devam edilmiş, ancak yeni türler 1a, 14a, 14b, gibi listeye
eklenmiştir (Grierson, 1973, s. 645; Metcalf, 1970, s. 199–219; Metcalf, 1976, s. 109–128) 9.
15anonimsınıfınıntiplerininbelirlenmesi,numaralanmasıvekesinteşhisi,sikkelerinönyüzlerindeki,
iyibilinenikonlarsayesindeyapılır.ÖrneğinCSınıfısikkelerinteşhisi,imparatoriçeZoe’ninözelsaygı
duyduğu bir ikon olan yarı-figürlü İsaAntiphonetes10 sayesinde yapılmaktadır.A, B, E, H, I, K, Lve
N sınıflarının olası teşhisi, tipik Pantokrator İsa büstünün aksine, Ioannes Tzimisces’in büyük saygı
duyduğu, İsa Khalkitis11 betimlemesindeki hareketlerin aynısıdır. İmparatoriçe Zoe’nin dinsel
hayranlığını mutlu etmek için, serinin iç değerlemesine katılmış olan C Sınıfı hariç,A’dan F’ye kadar
tüm sınıflarda, tiplerin arka yüzünde “IһSЧS XRISTЧS bASILЄЧ’bASILЄ” lejantının varyasyonları
bulunur. Daha sonrakilerde Meryem’in bir büstü, ya da Zoe’nin sikkelerinde kullanılmış olan “IC XC
NIKA” yazısı ile çevrelenmiş ya da ayrıntılı bir biçimde süslenmiş farklı haç biçimleri görülür. H ve I
sınıflarındaki yapraklar içindeki haç formu ve J sınıfındaki alta hilal bulunan yapraklı zemindeki haç
formu, 11. yy. ortalarının imparatorluk süsleme desenleri arasındaki muhtemel bir ilişkiyi gösterir.
8 Sınıflandırmadaİsa’nın tipi, halesinin özellikleri, elindetuttuğukitabın üzerindeki bezemeler, yazılar, arkayüzdeki
yazının satır sayısı, düz ya da haç kollarına yerleştirilmiş olması, haç tipi, yazıyı üst ve altta sınırlandıran
bezemelerinfarklılıklarıdikkatealınmıştır.Bkz.,TekinalpveEkim,2006,s.105.
9 Türkiye ve Türkiye dışındaki kazı buluntularının, müze ve koleksiyonlardaki sikkelerin yayınlanması, olası yeni
tiplerinbelirlenmesiaçısındanönemtaşımaktadır.
10 Dizlerinekadarbetimlenmişİsafigürüdür. İsasakallı, haçnimbuslu, tunik vehimation giyimlidir. Sağelini takdis
pozisyonundayukarıkaldırmış,solelindeinciltutar.
11 İsa Khalkitis figürü, Khalke’deki İsa tasvirinin benzeri olduğu için bu isim ile anılmaktadır. Burada İsa sakallı,
kolobion vehimation giyimlidir. Sağeli ilepelerinin kenarını vesol eli iledeİncil tutmaktadır. Pantokratorİsa
figüründeiseİsa’nınsağelitakdispozisyonundadır.
MalatyaArkeoloji Müzesi’ndeBulunan Bizans Anonim Follisleri 221
Bununilebirlikte,yapraklızeminilehaçkullanımıdinselsanattaçokyaygındır;dahaetkiliolsundiye
kullanılmışolmalı12(Grierson,1973,s.635–636).AnonimserininsonüçsınıfıolanL,MveNsınıfları
ile ilgili sorunlar vardır. Bu sınıflardaki tipler, yarım düzineyi aşmaması ve önemli kazılarda hemen
hemen hiç bulunmaması ya da son derece nadiren bulunması bakımından önceki sınıflardan ayrılır.
Ayrıca L, M ve N sınıfı sikkeleri birbirlerinden ve diğerlerinden de ayırmak zordur.
10.ve11.yüzyıllardabasılmışolananonimfollislerinimparatorluğunhangidarphanelerineatfedileceği
cevapsız kalmış sorulardan biridir. Özellikle Anadolu’da gerçekleştirilen kazılarda ele geçen ve
müzelerdebulunananonimfollisleryeterinceyayınlanmadığıyadagerekliönemigörmediğiiçinbutür
tartışmaları sonuçsuz bırakmaktadır. Sabatier (1955) ve Wroth (2003) anonim follislerin basıldığı
darphane olarak sorgusuz Konstantinopolis’i kabul etmektedir. Ancak anonim follislerin
imparatorluğun tek bir darphanesinde basılmış olabileceğini kabul etmek, sikkeler üzerinde yer alan
lejantların, bezemelerin ya da İsa tasvirlerindeki farklılıkların göz ardı edilmesi anlamına gelmektedir.
Bununla birlikte darphaneler konusunu için yapılmış tek ciddi deneme D. M. Metcalf’ın (1970, s.
199–219),özellikleAntiokheia,KorinthosveAtina13 gibikazılardabulunanfarklısınıflaraaitanonim
follislerin oranlarının karşılaştırılmasına dayanan incelemesidir. Metcalf çalışmasında, 970 ile 1092
yılları arasında basılan imzalı ya da imzasız sikkeleri bir bütün olarak ele almıştır. Buna göre,
Antiokheia’da ele geçen sikkeler bazı bakımlardan farklı olsa da Korinthos ve Atina buluntularında
farklı sınıflar arasında oranlar, birkaç istisna sikke dışında birbirine çok yakındır. Örneğin
Antiokheia’da VII. Mikhael ve daha sonraki imparatorların imzalı sikkelerinin oranı çok düşükken,
Korinthos’da %38 veAtina’da %54,4’dür. Buna karşın X. Konstantinos sikkeleri, Korinthos’da %0,9
ve Atina’da %1’i olmasına karşın Antiokheia’da % 11,6’dır. Yunan şehirlerinin ikisinde de F sınıfı
sikkeye rastlanmasına karşın Antiokheia’da bu sınıfa ait sikke bulunmaktadır. Ancak bu sonuçtan
Anadolu’da F sınıfına rastlanmamaktadır anlamı çıkarılmamalıdır. Çünkü Malatya Arkeoloji Müzesi
antik sikke koleksiyonunda iki adet F sınıfı bulunmaktadır. Metcalf’in araştırmasında önemli noktalar
aydınlığa kavuşturulmasına rağmen asıl sorun yani anonim follislerin nerede basılmış olduğu sorusu
çözümsüz kalmaktadır. (Grierson, 1973, s. 640–641).
Anonim follislerin ayarları ve ağırlıkları da bir standart sergilememektedir. Bunun nedeni ise, 1028
yılından itibaren sikkenin ayarının sürekli olarak düşürülmesi, yeni gelen imparatorların kendilerinden
önceki imparatorların pek çok sikkesinin üzerlerine tekrar darp yapmaları gösterilebilir.14
Malatya Arkeoloji Müzesi’nde toplam 464 adet anonim follis bulunmaktadır. Bu sikkelerin 6’sı A1,
196’sıA2, 151’i B, 70’i C, 18’i D, 2’si F, 11’i G, 2’si H, 7’si I, 1’i K sınıfına aittir. Sikkelerin çapları
21-35mm.,ağırlıkları2.96-18.53gr.arasındadeğişmektedir.Sikkeçapveağırlıklarıdoğalolarakbir
standart göstermemektedir. Müze koleksiyonunda yer alan anonim follislerin büyük bir bölümünde,
eski sikkelerin hızlı dönüşümüne bağlı olarak ağırlık standartlarının ve tasvirlerinin bozulduğu açıkça
görülmektedir.
12 Isınıfı üzerindegörülen hilal içinThompson (1954, s. 115), Müslüman hilali üzerindeHıristiyan haçının zaferini
sembolize etmek için tasarlanmış olabileceğini söylemiştir. Ancak, hilal Müslüman sembolünden çok bir Türk
sembolüdürveOsmanlılarİstanbul’ufethedinceyekadaronubenimsemedikleriiçin,Thompson’unfikrinekatılmak
imkânsızdır.Bkz.,Grierson,1973,s.637.
13 Antiokheia buluntuları için bkz., Waage, 1952; Korinthos için bkz., Edwards, 1933; Atina için bkz.,
Thompson,1954.
14 Örneğin III. Romanos (1028 – 1034 ) A2 sınıfının yıpranmış sikkelerinin üstüne B sınıfını, IV. Mikhael
(1034–1041)BsınıfıüstüneCsınıfınıbasmıştır.A2sınıfıüzerinebasılanBsınıfıörneğiiçinbkz., kat.no.:236,
res.15.
222 Anadolu Üniversitesi
Sosyal BilimlerDergisi
3. SONUÇ
MalatyaArkeolojiMüzesiantiksikkekoleksiyonunda,1970–2006yıllarıarasındaenvanterlenmiş,895
adet Bizans sikkesi bulunmaktadır15. Bu veri ışığında müze koleksiyonunda bulunan Bizans
sikkelerinin bir istatistiği alınmıştır (Grafik 1).16
Elde edilen sonuç, genel anlamda bilinen tarihsel süreçle uyumludur. Örneğin 7. yüzyılın sonundan
itibaren başlayan süreç tarihte “Bizans Karanlık Çağı” olarak anılmaktadır. Grafikte 641–717 yıllarını
içeren 6. periyoda dikkat edilirse, gerçekten de kentlerin tarihsel süreçte bilinen fakirleşmesi ve
boşaltılmasınabağlıolarak,budönemiçinsikkebuluntularıdaönemlimiktardaazalmaktadır.17 Ancak
9. yüzyıl sonu ile 10. yüzyıl arasındaki nüfus artışı, kamu etkinliklerinin yeniden başlaması, yine
867–970yıllarınıiçeren9.periyottasikkebuluntularındakiartışilefarkedilebilir.Busikkelerinbüyük
çoğunluğunun müzeye geliş yerleri Malatya İli ve çevresidir. Dolayısıyla Malatya Arkeoloji Müzesi
bulgularının Ortaçağ BizansAnadolu’sunu iyi ve doğru yansıtan bir veri grubu olduğu söylenebilir.
Orta Bizans dönemi içinde değerlendirilen Bizans anonim follisleri, grafikte 10, 11 ve 12. periyotlar
arasında temsil edilmektedir. Müze koleksiyonunda yer alan Bizans sikkelerinin neredeyse yarısından
fazlasını oluşturan bu sınıf, Orta Bizans dönemindeki canlanmayı açıkça göstermektedir. 12. periyot
sonrası bulgulardaki ani düşüş ise Bizans’ın doğu sınırındaki toprak kaybını desteklemektedir.
Sonuçolarak,sikkebuluntularıBizansekonomisinin,7.yüzyılınsonuile8.yüzyıldaüretimvetakasta
köklü bir küçülme ve yerelleşme geçirdiğinin kanıtıdır. İmparatorluğun, I. Iustinianus’tan sonraki
“ikinci altın çağı” olan Makedonya hanedanlığında askeri, ekonomi, siyasal ve kültürel gelişmesi yine
sikke buluntularındaki artış ile kendini göstermektedir. İmparatorluk ordularının büyük bir bölümü 11.
yüzyılın ortasında Norman, Rus, Türk ve Frank askerlerle, yerli halktan askere alınmış paralı
askerlerden oluşmaktaydı.
15 Müzekoleksiyonundabulunan vemakalenin konusunuoluşturan anonimfollisler, “ÇağlarBoyuTicaret veÜretim“
(Trade andProduction Through the Ages) konuluUluslararası Sempozyum’da (Konya/Türkiye 25–28 Kasım 2008)
bildiriolaraksunulmuştur.
16 Sikkeverileri, “Periyot BaşınaDüşen Sikke/ Periyot Uzunluğux 1000 / BulunanToplam”formülüilehesaplanarak
grafiğe dönüştürülmüştür. Periyotlar için 13 dönem belirlenmiştir. Sikkelerin basıldıkları tarihler esas alınarak
yapılanbuperiyotlarda,daryadadahagenişaralıklaraindirgenebilengruplarolsada,bölümlemelerdealınankıstas,
sözkonusuperiyotbulgularınıntamamınınsayısalolaraksunulabilmesidir. Buformülünkullanılmasınınnedeniise
her1000 sikkedesenelik sikkekaybını görebilmektir. Formülüuygulamayı tavsiyeeden veistatistiksel verilerin
değerlendirilmesindekiyöntemleriöğretendeğerlihocamDoç.Dr.A.TolgaTek’eteşekkürederim.
17 Gerçekten Karanlık dönemdekentlerin fakirleştiği, özellikledeArap akınlarından dolayı birçok kent terk edilmek
zorunda kaldığı için ticaretin durduğuda söylenebilir. Ancak şuda unutulmamalıdır ki, budönemde devlet bastığı
sikkelerinsevkıyatınıyapamıyordaolabilir,budurumdadahalktedavüldenkalkmamış,dahaöncekiimparatorlaraait
sikkelerikullanılıyorolmalıydı.
MalatyaArkeoloji Müzesi’ndeBulunan Bizans Anonim Follisleri 223
AnonimfollislerinsayısınıntümAnadolu’dabukadarçokolması,orduiçinhazineninhammadde,hazır
malveerzakihtiyacıiçinduyduğunakitihtiyacıolmalıdır.18 Ancak1050yılındaimparatorluktoprak
bakımından genişlemiş olsa da, bu gelişmelerin artık savunma ve vergi gücünün çöktüğü, devletin
fakirleşmeye ve askeri gücünü yitirmeye başladığı gibi olumsuz sonuçları vardır.19 1050 yılı sonrası
sikke sayısındaki düşüşte bunu desteklemektedir. Malatya Arkeoloji Müzesi’nde bulunan toplam 464
adet Bizans anonim follislerinin ¾’ü de 970–1050 yıllarına tarihlenen A2, B ve C sınıflarından
oluşmaktadır. Grafik 1’de de görüldüğü üzere, 1030–1050 yıllarını içeren 12. periyot sonrası, genel
olarak artık sikke sirkülasyonunu azalmıştır.
Grafik 1. Malatya Arkeoloji Müzesi’nde Bulunan Sikkelerin Dönemlere Göre Dağılım
18 Bu dönem sikkelerinin sayısı Anadolu’da o kadar çoktur ki, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da İnaloğulları ve
Artukoğulları’nın hakimolduğubölgede, 11. yüzyıl veöncesindebasılan vemuhtemelen bubölgenin fethinden az
önceburalardatedavüldeolan Bizans sikkeleri, kontrmarklanmak suretiyle12. yüzyılın ikinci yarısındabölgedeki
Türkbeylikleritarafındanyenidentedavülesokulmuştur.ÜzerindeislamikontrmarkbulunanBizanssikkeleriniiçeren
önemlidefinelerbulunur. Bkz.,Tekin, 1996, s. 48-50;Budefinelerden, 2000Bizansfollisiiçerenveelegeçtiğiyer
dolayısıyla “Diyarbakır Definesi” olarak adlandırılan definede 140 adet kontrmarklı sikke yer alır. Bkz., Weller,
1975, s. 475-77; En iyi tanınanları ise2.200 adedi kontrmarklı, 13.500 sikkeden oluşan “Mardin Definesi”ndedir.
12. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen bu sikkelerin büyük çoğunluğu X. Konstantinos sikkeleri ve anonim
follislerden oluşmaktadır. Bkz., Lowick ve diğerleri, 1977. Ayrıca Güneydoğu ve Suriye buluntuları için bkz.,
Vorderstrasse,2005,s.495-510;Goodwin,2005,s.323-338;Schulze,2005,s.339-347.
19Budönemolumsuzluklarıarasında;soylularınvergiödemedekidirenişi, saraydakisiyasipartizanlık, imparatorların
politik başarısızlıkları, imparatorluk askeri gücünün fazlabüyütülerek savunmayapısının ihmali deyeralmaktadır.
Bkz.,Haldon,2007,s.106.
224 Anadolu Üniversitesi
Sosyal BilimlerDergisi
Tablo 1. Anonim Follislerin Araştırmacılara Göre Tarihlendirilmesi
SınıfveAtfedilme Egemen
Sınıf Betimleme
Wroth Bellinger Thompson Kombinasyon
A1 II.Nikephorosve
Öy.:!sabüstü I (küçük)
A1 I.Ioannes VII.Konstantinos
Ay.:4satırlıklejant(küçük) I I.Ioannes
üzerine
I.Ioannes
III.Romanos I(büyük)
A2
Öy.:!sabüstü II.Basil
A2 II.Basil —
Ay.:4satırlıklejant(büyük) III.Romanos
VIII.Konstantinos
Öy.:!sabüstü II II B
B Ay.:Basamaküzerindehaçve3 IV.Mikhael IV.Mikhael III.Romanos A2üzerine
satırlıklejant
Öy.:Yarımfigür!sa III III C
C Theodora IX.Konstantinos IV.Mikhael Büzerine
Ay.:Süslühaçve3satırlıkyazı
V
VI D
Öy.:Arkalıklıtahtaoturan!sa IX.Konstantinos
D I.Isaakios IX.Konstantinos Cüzerine
Ay.:3satırlıklejant
Öy.:!sabüstü VI IV E Nadirdir,
E I.Isaakios Theodora I.Isaakios
Ay.:3satırlıklejant bazenA2üzerine
Öy.:Arkalıksıztahtaoturan!sa V V F Nadirdir,
F Ay.:3satırlıklejant VI.Mikhael VI.Mikhael X.Konstantinos bazenEüzerine
X.Konstantinos
Öy.:!sabüstü VII VII G vebazen
G
Ay.:Meryembüstü IX.Konstantinos VII.Mikhael IV.Romanos IV.Romanos
üzerine
Öy.:!sabüstü
VIII H Hüzerine
H Ay.:Basamaküzerinde
I.Aleksios VII.Mikhael III.Nikephorus
patrikhaçı
Öy.:!sabüstü Haçlılarvegeçici
I IX,XII I VII.Mikhael
Ay.:MerkezdeXbulunan olarakI.Aleksios
I.Aleksios III.Nikephoros üzerine
Latinhaçı
Öy.:!sabüstü
X J
J Ay.:YarımAyüzerinde III.Nikephoros
I.Aleksios I.Aleksios
Latinhaçı
Öy.:!sabüstü
VIII XI K
K Ay.:Bordüriçindeayakta Jüzerine
IX.Konstantinos I.Aleksios I.Aleksios
Meryemfigürü
Öy.:!sabüstü Nadirdir,
XIII L
L Ay.:Haç,haçkollarıbitiminde2 — Tekrarbasımı
I.Aleksios I.Aleksios
satırlıklejant yok
Öy.:Arkalıktıtahtaoturan!sa Nadirdir
M — — — Tekrarbasımı
Ay.:SüslüLatinhaçı
yok
Öy.:!sabüstü Füzerine,
N Ay.:Patrikhaçıve2satırlık — — — III.Nikephoros
lejant döneminde
Kaynak: Grierson, P. 1973. CatalogueoftheByzantineCoinsintheDumbartonOaksCollectionandtheWhittemore
Collection, Volume Three Part 1-2, Leo II to Nikcephoros II 717-1081, ed. A. R. Bellinger ve P. Grierson.
Washington,D.C.,s.638.
MalatyaArkeoloji Müzesi’ndeBulunan Bizans Anonim Follisleri 225
Tablo 2. Anonim A2 Üzerinde Yer Alan Motifler
Kaynak: Grierson, P. 1973. CatalogueoftheByzantineCoinsintheDumbartonOaksCollectionandtheWhittemore
Collection,VolumeThreePart1-2,LeoIItoNicephorosII717-1081,ed.A.R.BellingerveP.Grierson.Washington,
D.C.,s.645.
226 Anadolu Üniversitesi
Sosyal BilimlerDergisi
4. KATALOG 20
A1 SINIFI
Öy. :+ЄmmA-NOVHΛ,İsa’nıncephedenbüstü,nimbusundakihaçınkollarındaikinoktabezeme
var.Tunik ve himation giyimli. Sağ eli ile pelerinin kenarından tutuyor, sol elinde kitap var. Omzunun
solunda IC, sağında XC.
Ay. : Dört satır: IһЅЧЅ / ХRISτЧS / bASILЄЧ’/ bASILЄ
M.S. 970/976(?)
1 AE 32 mm., 16.38 gr., ky.6, Env.no.: 1040 (Resim 1)
2 AE 27 mm., 10.07 gr., ky.6, Env.no.: 490
3 AE 24/25 mm., 6.63 gr., ky.6, Env.no.: 1969
4 AE 26 mm., 6.33 gr., ky.6, Env.no.: 531
5 AE 26/27 mm., 5.35 gr., ky.6, Env.no.: 2488
6 AE 21/22 mm., 2.96 gr., ky.6, Env.no.: 2486
A2 SINIFI
Öy. : + ЄmmA-NOVHΛ, İsa’nın cepheden büstü. Sakallı, haç nimbuslu, haçın her bir kolunda
varyasyonlaragöredeğişikbezemeleryeralmaktadır.İsatunikvehimationgiyimli.Sağeliilepelerinin
kenarından tutuyor, sol elinde kitap var. Kitap kapağında, varyasyonlara göre değişiklik gösteren
bezemeler yer alır.
Ay. :Dört satır: IһЅЧЅ/ХRISτЧS/ bASILЄЧ’/bASILЄ
Kitap kapağındaki, yazının altında ve üzerindeki çeşitli süslemeler için bkz.,Tablo 3
M.S. 976 (?)/ 1030–35
7 AE 29/30 mm., 8.43 gr., ky.6, Env.no.: 1735,Var.1
8 AE 32/33 mm., 15.13 gr., ky.6, Env.no.: 1167,Var.3
9 AE 30 mm., 12.83 gr., ky.6, Env.no.: 1455,Var.4
10 AE 29/30 mm., 12.24 gr., ky.6, Env.no.: 1531,Var.4
20Katalogdayeralanteknikkısaltmalar:AE:Bakır;Ay.:ArkaYüz;Env.no.:MüzeEnvanterNumarası;ky.:Kalıpyönü;
Öy.:ÖnYüz;Var.:Varyasyon.
Katalogdaöncesikkeninönvearkayüztasvirleri,ardındansikkenintarihivekatalognumarasıyeralmaktadır.Daha
sonra sikke metali, çapları, ağırlıkları ve sikkenin kalıp yönü verilmiştir. A2 Sınıfında 121 adet sikkenin
varyasyonuokunabilmektedir ve varyasyon numarası kalıp yönüardına eklenmiştir. Katalogda resimleri verilen
sikkelerlevhadaorijinalölçüleriileyeralmaktadır.