Makam-ı Mahmud Ayetine Farklı Bir Yaklaşım

26 Pages·2010·1.42 MB·Turkish

Ankara Üniversitesi İl ahiyat Fakiiliesi Dergisi, 50:2 (2009), ss.l3-38
Mahmud Ayetine Bir
Makam-ı Farklı Yaklaşım
MURATSÜLÜN
DOÇ. DR., MARMARA Ü. iLAHiYAT FAKÜLTESi
[email protected]
Özet
İsra suresinin 79. ayetinde geçen maklinı-ı malımıid terkibi genelde şefaat olarak anlaşılmak­
tadır. Ancak Mekke döneminde m1zil olan bu ayet ve nazil olduğu doğal tarihi ortamı, anlama
ilkeleri ışığında analiz edildiğinde ortaya farklı bir anlam çıkmaktadır: Maklinı-ı malımıid
ayeti, Hz. Muhammed'in bağımsız, özgür yeni bir vatana; Medine'ye gönderileceğini konu
almaktadır. Makaleye göre bu, geleneksel anlayışa aykırı düşmektedir; ancak maklinı-ı
malımıidun gerçek anlamı budur. Bu sonuç, Kur'an kavramları ile ilişkili rivayetlerin Kur'an
tefsirleri üzerinde olumsuz etkiler yapabildiğini ortaya koymaktadır.
Anahtar Kelimeler: Kur'iin, Hz. Peygamber, Tefsir, makam-ı mahmud, vatan, bağımsızlık,
Medine, şefaat
Abstract
A Different Approaclı to tlıe Verse ofM aqam Malımüd
The expressian of maqlim malımüd which occurs in the Qur'an I 7/79 has been understood as
intercession (.u:.~) in general. But when we analyze this Meccan verse and its natural histori
cal atmosphere in the light of the principles of interpretation, w e find a different meaning: the
maqlim malımüd verse means that Muhammad will be sent to a free and independent homei
and (i.e. Medina). Although this meaning contradicts the commonly accepted interpretation, it
turns out to be the real meaning of the maqlim malinıüd. This conclusion clarifies that the
traditional narratives about Qur'anic concepts could affect the Qur'anic commentaries in a
negative way.
Keywords: The Qur'an, Muhammad, Commentary, maqlim malımüd, homeland, indepen
dence, Medina, intercession (4&.~)
14 Mur.atSülün
GİRİŞ
Kutsal ya da seküler herhangi bir ifadenin doğru anlaşılınasını sağlayan
birtakım kurallar vardır. Kur'an-ı Kerim de bir anlama objesi olduğuna göre,
onun da bir usul çerçevesinde anlaşılması beklenir. Ayet ya da surelerin,
tarihi/tabii ortamlarından soyutlanmadan, hem kendi bütünlükleri hem de
Kur'an bütünlüğü içerisinde anlaşılması Tefsir ilminin en önemli ilkesidir.1
Şüphesiz, ayetterin doğru anlaşılmasında Hz. Peygamber ve dava arkadaşla­
rına isnat edilerek aktarılagelen sözler de büyük rol oynamaktadır; anlam,
onlar sayesinde belirginleşmekte, kapsam onlar sayesinde daralıp genişle­
mektedir. Bununla birlikte, Kur'an'ın nüzul dönemine ait tarihi veriler daha
önemlidir; bunlar söz konusu rivayetlere göre daha kesindir. Mesela, Hicret
diye muazzam bir olayın gerçekleşip gerçekleşmediği tartışılamaz. Peygam
ber ülkesinin merkezinin Medine olduğu, Mekkeli Müslümanların buraya
hicret edip burada Hz. Peygamber'le birlikte 10 yıl yaşadıkları, devletlerinin
temelini burada attıkları, ilk 25-30 yıl bu kentin Müslümanlara başkentlik
ettiği tartışılabilir mi? Buna karşılık, Kur' ani bir terkibin ne anlama geldiği­
ne ilişkin bir çivayet pekala tartışılabilir: Bu söz gerçekten söylenmiş midir,
aktaran kişi gÜvenilir, mazbut biri midir, ilgili ifadeyi doğru anlamış mıdır,
ne kadar doğru anlatabilmiştir, çıkan anlam Kur'an'ın makasıdı ile ve tarihi
gerçeklerle ne kadar uyumludur?
Bu son derece önemlidir, zira lj~ ı:..&. ifadesinin geçtiği ayette Hz.
Peygamber'in reel hayatı (tarihi bağlam) esas alındığında başka, bu tür söz
ler esas alındığında bambaşka bir anlam çıkmaktadır. Bunlardan hangisi
doğru kabul e4ilecektir ve niçin? İşte, makalede bu tartışılmaktadır. Metod
olarak; ayete yönelik genel yaklaşımı arz ettikten sonra, makam, mahmud ve
ba 's kelimelerini Kur' ani bütünlükleri içerisinde analiz edecek, nihai değer­
lendirmeyi sona bırakacağız. lj~ ı:..&. ~j ,:sf.;)j j ~ ifadesinin yer aldığı
pasajdaki (17/İsra:73-83) diğer ayetleri tek tek tefsir etme cihetine gitmeye
ceğiz; hatta ayetimizin namazı ilgilendiren kısmı üzerinde de durmayacağız;
bunlara sadece ayetin bağlamını yansıtacak kadar temas edeceğiz. Metindeki
ayet mealieri şahsımıza aittir. Vefat tarihleri Hicridir.
Şunu bilhassa belirtmek isteriz. ki makalenin amacı, ne şefaatle ilgili
ayetleri tefsir etmek2 ne de Hz. Peygamber'in şefaat yetkisini tartışmaktır.3
Bkz. Ahmet Nedim Serinsu, Kur'an 'ın Anlaşılmasında Es biib-ı NiL-ulıin Rolü (İstanbul: Şule
Yayınları, 1994), ss.289-304.
2 Bkz. Yaşar Düzenli, Üslüp ve Semantik Açısından Kur'an ve Şefaat (İstanbul: Pınar Yayınları, 2008).
Maklım-ı Mahmiid Ayetine Farklı Bir Yaklaşım ıs
Bu, İslam mezhepler tarihinde muazzam cedellere yol açmış bulunan itikadi
bir konu olup bu çerçevedeki tartışmalarda savunulmadık görüş kalmamıştır,
denebilir. Bu makalede, her ne kadar ihsas-ı reyden kurtulamayacak olsak da
norm koyucu bir Kelamcı edasıyla konuşmayacağımızı belirtmek isteriz.
Tarafların ilgili ayetlerden çıkarsadıkları delil ve''norm'lara yönelik değer­
lendirme hakkımız elbette mahfuzdur. Bizim amacımız makam-ı mahmud
ayeti inzal edildiğinde Hz. Peygamber'e neyin müjdelendiğinin vuzuha ka
vuşmasıdır. Şefaat tartışmasını yürütenler, bu makaleyi bir veri olarak değer­
lendirirlerse makale amacına ulaşmış olacaktır.
I. GENEL Y AKLAŞIM ve DAYANAKLARI
İsra suresinin 79. ayetinde geçen l:l~ tA~ terkibini şefaatle ilişkilendi­
ren çok sayıda rivayet bulunmakta; İbn Abbas, Mücahid (ö.l04), Hasen-i
Basri (ö. ı ı O) ve Katade'nin (ö.ll7) de bu görüşte oldukları söylenmektedir:
(i) "Te'vilcilerin çağuna göre; makam-ı mahmud Hz. Peygamber'in
malışer halkını içinde bulundukları sıkıntıdan kurtarıp rabatiatacağı makam
dır" diyenet-Taberi (ö.310) bu çerçevede şu rivayetlere yer vermiştir: (a)
[Kıyamet günü bütün] insanlar tek bir alanda bir araya getirilir. İlk çağrılan
kişi Muhammed olur ve şöyle der: "Buyur Allah'ım! Memnuniyetle! Hayır
Senin iki elindedir; şer Sana ait değildir. Doğru yolda giden Senin doğru
yola getirdiğindir. İşte kulun, önünde [ya da Ben Senin iki kulunun oğlu olan
bir kulun um] neyim varsa Senin sayendedir, Sana aittir. Senden ancak Sana
sığınılabilir, Senden ancak Senin sayende kurtulmak mümkündür. Sen çok
cömertsin, çok yücesin!" der. İşte, ı:l~ tA~ ~.J ;:sı~• i} ol~ ifadesi bunu
anlatmaktadır (Huzeyfe b. el-Yeman).4 (b) "1 :l~ tA~~.) ·alt:~ ol~ kavli
Bkz. İsmet Uçma, Kur'an ve Sünnetle Şefaat (Mannara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
(MÜSBE), yayınlanmamış yüksek lisans (YL) tezi, istanbul, ı986); Bekir Yiğit, İslam Me=heplerin
de Şefaat (MÜSBE, yayınlanmamış YL tezi, istanbul, 1986); Ahmet Uludağ, Ayet ve Hadisiere Gö
re Şefaat (Erciyes Üniversitesi SBE, yayınlanmamış YL tezi, Kayseri, 1992); Cafer Tayyar Soykök,
"Kur'an'da Şefaat ve Geleneksel Anlayış," Haksö=, IV/67 (1996), ss.35-38; Tuncer Namlı, "Mahke
me-i Kübra'da ittimas Olur mu? (Şefaat)," Fecre Doğnt, XXIII (1997), ss.17-25; M. Fatih Kesler,
"Kur'an-ı Kerim ve Hadislerde Şefaat inancı," Tasavvuf; İ/mi ve Akademik Araştırma Dergisi, V /13
(2004), ss.! 19-153; Mesut Erdal, "40 Soruda Kur'an ve Sünnete Göre Şefaat inancı," (İzmir: Yeni
Akademi Yayınları, 2006); Mehmet Yılmaz, Kur'an'da Şefaat Kavramı ve Yaygın Şefaat Anlayışının
Karşılaştırılması (MÜSBE, yayınlanmamış YL tezi, istanbul, 2007). Yürütülmekte olan şu iki tez
çalışması, konunun hala güncelliğini koruduğunu gösterıne!,:tedir: Enver Durınaz, İtikadi Açıdan Şe­
faat (Uludağ Üniversitesi SBE, YL tezi); Kenan Şahin, Şefaat Fikrinin Kelami ve Sosyolojik Boyut
ları (Ondokuz Mayıs Üniversitesi SBE, YL tezi).
Bkz. İbn Cerir et-Taberi, Cdmi'u'I-Beydn 'an Te'vili Ayi'l-Kur'dn (Beyrut: Daru'l-Ma'rife, 1978),
XV, ss.97-98; 'Abdurrezzak es-San'ani, Tejsint'I-Kıır'dni'I-'A=i= (Beyrut: Daru'l-Ma'rife, 1991,
16 Mıii'a[ Süliin
hakkında Hz. Peygamber'e soru yöneltilince, bunun şefaat olduğunu söyle
di" (Ebu Hüreyre). (c) "[Kıyamet günü] Ben ve ümmetim uçsuz-bucaksız bir
meydanda bulunuruz; Rabbim bana yemyeşil bir kaftan giydirir. Sonra bana
izin verilir ve Allah ne dilerse onu konuşurum. İşte makam-ı mahmud bu
dur" (Ka'b b. Malik). (d) "Kıyamet günü, siz yalınayak-başıkabak getirilir
ken, şüphesiz ben makam-ı mahmuda otururum. Sonra Rabbim bana bir
kaftan giydirirve ben Arş'ın sağında hiç kimsenin oturmadığı öyle bir ma
kama otururum ki öncekiler de sonrakiler de bana gıpta ederler" (İbn
Mes'ud). (e) "Allah'ın neb1si (s.a.s.) ilk şefaatçidir. Ehl-i ilim de 'makam-ı
mahmud budur' demişlerdir" (Katade).5
Et-Taberi, (ii) "Allah'ın, Hz. Peygamber' i Arş'ının sağına otuı}:acağı"na
dair rivayetlere de yer vermekle birlikte,6 bunların aklen ve naklen savunu
lamayacağını belirterek7 ilk görüşü ev/d bulmuştur.8 Dikkat edilirse, bu riva
yetlerin bir kısmında mahşerde tüm insanları rahatlatma teması öne çıkarılır­
ken, bir kısmında mutlak şefaat öngörülmektedir. Bu iki görüşü nakleden el
Maverd1 (ö.450) ve el-Kurtub1 (ö.671) bir başka görüş olarak (iii) "Kıyamet
günü Hz. Peygamber'e hamd ~ancağının (livd'u'l-hamcf) verilmesi"nden söz
etmiştir.ıo Aynı içeriğe sahip bir görüş de (iv) malışer günü Hz. Peygam
ber'in Cebbar Teala ile Cebrail arasına girmesi [yani Allah'a Cebrail'den
bile daha yakın ohnası11] olup bunun üzerine bütün mahşer halkı Hz. Pey-
nşr. A. Emin Kal'aci), I, s.328; Ebü Hayyiin, el-Balını'l-Mulıit (Beyrut: Daru İhya'i't-Türasi'l­
'Arabi, 1990), VI, s.72; el-Kurtubi, el-Cdmi'u li-Aiıkdmi'l-Kur'dn (Beyrut: Daru İhya'it-Türasi'l­
'Arabi, 1995), V, ss.309-312; İbn Hacer, Fetlıu'l-Bdri (Kahire: Daru'l-Hadis, 2004), VIII, s.465
(Buhari, Tefsir İsra 79'un şerhi). Krş. a.rnlf, a.g.e., XI, s.494 (Bulıari, Rikak 51 'in şerhi).
Bkz. et-Taberi, a.g.e., XV, ss.97-99; İbn Hacer, a.g.e., XI, s.480 (Bulıari, Rikak 5 ı 'in şerhi).
Allah'ın Hz. Peygarnber'i Arş'a oturtacağı şeklindeki görüş Mücahid'e; Kürsi'ye-oturtacağı
şeklindeki görüş ise Abdullah b. Selarn'a aittir; bkz. el-Bağavi, Me 'dlimu 't-Ten=il (Beyrut: Daru'l
Ma'rife, ı992), nşr. H. A. el-'Akk ve Mervan Süvar), III, s.l32.
Buna rağmen, el-J(urtubi'nin eleştirmesinden kurtularnamıştır; bkz. el-Kurtubi, a.g.e., V, s.3 ı ı.
Bkz. et-Taberi, a.g.e., XV, ss.97-98.
Ebü Sa'id el-Hudri'den nakledildiğine göre, Allah Resülü şöyle demiştir: "Kıyamet günü Adern
oğullarının efendisi ben olacağım, ama asla övünmem; hamd sancağı benim elirnde olacak, ama asla
övünmem; o gün ne Adern ne de onun dışında hiçbir peygamber yoJ.:tur ki benim sancağının altında
bulunmasın, ama asla övünmem" (bkz. Et-Tirmi=i, Tefsiru'l-Kur'iin ı8; İbn Mdce, Zühd 37; el
Kurtubi, el-Cdmi'u li-Aiıkdmi'l-Kur'dn, V, s.3ı 1).
10 Bkz. el-Maverdi, en-Nuket ve'!-'Uyıin, nşr. es-Seyyid b. 'Abdulmaksüd (Beyrut: Daru'l-Kütübi'l
'İlrniyye, tsz.), III, ss.263-264; el-Kurtubi, a.g.e., V, s.311.
ll Bununla birlih.'te, o dehşet günü Rahrnan'ın sağında Cebrail'in oturacağı, ilk çağnlan kişinin Hz.
Peygamber olacağı ve onun 'Ya Rabbi! Bu, Senin kendisini bana gönderdiğini haber vermişti?'
diyeceği, Allah'ın da 'doğru söylemiş' buyuracağı, bunun üzerine; 'Ya Rabbi! Senin kulların
dünyanın dört bir tarafında Sana h.-ıılluk ettiler ... ' diyerek şefaat edeceği de rivayet edilmiştir (bkz.
es-San'ani, a.g.e., I, s.328).
Makfını-ı Malımüd Ayetine Farklı Bir Yaklaşım 17
gamber'e gıpta edecektir.ı2 El-Maverdl, (v) makam-ı mahmudun Hz. Pey
gamber'in 'ümmetinin kendisine icabet ve tasdik ettiği' yönündeki tanıklığı
da olabileceğini söylemiştir.13
İbn Hacer el-' Askalanl'ye (ö.852) göre bu rivayetler sonuçta genel şefa­
at anlamında birleşmektedir. Çünkü makam-ı mahmudla ilgili hadislerde
zikredilen şefaat iki çeşittir: İlki, Allah'ın nihai hükmünü muazzam bir sıkın­
tı ve dehşet içerisinde beklemekte olan mükellef varlıkların ( ehl-i mevkıj)
sıkıntısını sona erdiren mahkeme-i külıranın başlatılması anlamında müslim
gayrımüslim herkesi kapsayan genel şefaat; ikincisi ise ümmet-i Muham
med'den olan günahkarları Ateş'ten çıkartacak özel şefaattir.14
Elmalılı (ö. 1942) bütün bu görüşleri gayet güzel özetlemektedir:
"Makam-ı mahmud; 'herkesin hamd ile tebc11 edeceği muazzam makam'
demektir ki hakikat-i hamdin müte'allakı olan kurb-i mutlak makamı, yani
ehad!s-i şenfede varid olduğu üzere liva'u'l-hamd altında şefa'at-i kübra
makamıdır."15
Müfessirlerin makam-ı mahmud anlayışının bu ve benzeri rivayetler:
den16 etkilenmediğini söylemek çok zordur.17 Nitekimeş-Şevkani (ö.l250)
makam-ı mahmudun ne olduğuna ilişkin şefaat hadislerinin mütevatir oldu
ğundan bahisle, bunlarla amel edilmesi gerektiğini söylemiştir.18
Makam-ı mahmudun Hz .. Peygamber'in şefaat yetkisi olduğu üzerinde
icma oluştuğu söylenmiş19 ise de Havaric ile Ehl-i 'Adi ve't-Tevhld'in bu
icmada yer almadıkları aşikardır. Nitekim ez-Zemahşerl (ö.538) "Makam-ı
mahmud tabiri, mutlak manada 'hamd etmeyi gerektiren her tür değer' için
kullanılır" dedikten sonra; "Şefaat _makam-ı mahmudun tamamı değil, bir
12 Bkz. et-Taberi, a.g.e., XV, ss.97-98; İbn Hacer, Fet/m '1-Bciri, XI, ss.480.
13 Bkz. ei-Maverdi, a.g.e., III, s.264.
14 Bkz. Fetlıu'l-Bciri, Xl, ss.480-481. Benzer bir değerlendirme için bkz. İbn 'Atıyye ei-Endelusi, e/
Mulıarrant'l-Veci:: fi Tefsiri'l-Kitcibi'l-'A=i::, nşr. 'Abdusselam 'A Muhammed (Beyrut: Daru'I
KUtübi'I-'İimiyye, 1993), III, s.479; el-Kurtubi, a.g.e., V, s.310.
ıs Elmalılı M. Harndi Yazır, Hak Dini Kur'cin Dili (HDKD) (İstanbul: Matbaa-i Ebuzzıya, 1936), IV,
s.J194.
16 Makcim-ımalımıidu şefaatle ilişkilendiren diğer rivayetler için bkz. el-Bağavi, Me 'dlimu 't-Ten=il, III,
ss.l30-132; ibn Kesir, Tejsiru'/-Kur'dn (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1987), III, ss.53-58; Suat
Yıldırım;Peygamberimi=in Kur'dn'ı Tefsiri (İzmir: Işık Akademi Yayınları, 2006), II, ss.95-96.
17 Örnek olarak bkz. et-Taberi, Cdmi'u'l-Beydn, XV, ss.97-98; İbn Kesir, Tefsint'l-Kur'dni'l-'A=im,
III, s.55. El-Maturidi bunu üçüncü görUş olarak verir; bkz. Te'vildtu'l-Kur'dn, tah. Halil İbrahim
Kaçar (İstanbul: Mizan Yayınları, 2007), VIII, s.340.
18 Bkz. eş-Şevkani, Fetlıu'/-Kadir el-Cdmi'u Beyne Fenneyi'r-Riwiye ve'd-Dirdye mine't-Tefsir
(Kalıire: Şeriketu ve Matba'atu Mustafa el-Babi el-Hal ebi, 1964), Ili, s.252.
19 Bkz.' Falıreddin er-Razi, Mefdtilıu '1-Gayb (Beyrut: Daru'l-KUtubi'l-'İlmiyye, 1990), XXI, s.26.
ıs Mıtrcit Siiliin
bölümüdür; şefaat de onun kapsamına girer" demiştir.20 Ebu Hayyan (ö.745)
da 1'\..9..., ve .:ı_,..,...... kelimelerinin ayette belirsiz getirilmiş olmasından hareketle21
bu makamın belli bir makam olmadığını vurgulamıştır.22 Çağdaş müfessir
lerden Süleyman Ateş'e göre makam-ı mahmildun şefaat makamı olduğuna
dair ayette en küçük bir delil yoktur. O, bu konudaki rivayetlerin abartıldığı
ve zamanla oluşturulduğu kanaatindedir. Ancak kendisi, 'gerçeği Allah bilir'
diyerek herhangi bir anlam önermemiştir.23 Mir Hüseyin Baküvl (ö.l939) ise
Keşfu'l-Hakdyzk 'an Nuketi'l-Ayati ve 'd-Dekayık adlı eserinde24 ayete farklı
bir açılım getirmiştir. Ona göre, yüce Allah bu ayetle peygamberine şöyle
demektedir: "Ey Resillüm! Bu Mekkeliler sana eziyet verip incitiyorlar.
Ümitvar ol ki Allah seni bunlardan kurtarıp büyük bir makam ve mertebeye
ulaştıracaktır. O zaman, senin düşınanların senin izzet ve celaline bakıp
naçar kalacaklar." İslam ordusu Mekke'ye girerken Ebu Süfyan'ın, Hz. Pey
gamber'in haşıneti karşısında artık bir şey yapamayacağını anladığını hatır­
latan Baküvl, "Böylece Allah onu çok büyük bir makama ulaştırdı. Allah bu
haberi Mekke'de vermişti. Resjl!ullah Medine'ye hicret ettikten sonra, Al
lah'ın vaadi ,tamam oldu" demektedir.25 Bu ibareden, Hz. Peygamber' in,
makam-ı mahmuda Medine'ye hicret ettikten yaklaşık sekiz sene sonra,
Mekke'nin fethi ile ulaşmış olduğu anlaşılmaktadır. Yani, makam kavramı
manevi bir rütbe olarak aniaşılmaya devam etmektedir.
Sufilerin makam-ı mahmilda yaklaşımları da genel Peygamber telakkile
rine paralel olarak 'havass'a has anlamlardır. Sözgelimi İbn 'Arabl (ö.638),
"Makam-ı mahmud bütün makamların mercii ve bütün ilah! isimterin
tecelllgahıdır. Hz. Muhammed'e mahsustur; şefaat kapısı bu makamda açı-
20 Ciirullah ez-Zemahşeri, el-Keşşdf 'an Haka'ikı Gavdmidı't-Ten=il ve 'Uyüni'l-Ekavilfi Vucühi't
Te'vil, nşr. M. Milrsi 'Amir (Kahire: Daru'I-Mushaf, tsz.), III, s.l89.
21 Krş. er-Riizi, Mefdtihu '1-ğayb, XXI, s.26; (er-Riizi'ye göre ı~_,:..;.:. t:.\JA kelimelerinin belirsiz
getirilmiş olması, Hz. Peygamber'in bu makamda elde edeceği hamdin eksiksiz, muazzam bir hamd
olduğunu gösterir). ·
22 Bkz. Ebu Hayyan, el-Bahru'l-Muhit, VI, s.72.
23 Süleyman Ateş, Yüce Kur 'd n 'ın Çağdaş Teftiri (İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1988}, V, s.242.
Bu eser, Ahmet Dolunay tarafından Gerçeğin Doğuşu; Alevi Kur'an Teftiri (İstanbul: Merkür
Yayınları, 2000) adıyla iki cilthalinde neşredilen kitaptır. Alevi-Sünni diyaloğuna bir katkı sağlama
amacıyla da olsa eserin adının değiştirilmesi pek doğru olmamıştır.
25 Bkz. Ahmet Bedir, Bakıivi Teftirinin Tahlil ve Tahrici (Harran Üniversitesi SBE, yayımlanmamış
doktora tezi, Şanlıurfa 1997), EK-I, s.422. · Makliın-ı Malımuda yönelik araştırmalanmızı
bitirdiğİrniz sırada Bakilvi'nin bu görüşünden bizi haberdar eden Sabuhi Şahavatov'a teşekkür
ederiz.
Makô.m-ı Mahmud Ayetine Farklı Bir Yaklaşım 19
lır"26 derken, yaklaşık bir asır sonra el-Kaşanl (ö.736) ayetin ilgili kısmını;
"Rabbinin, seni, katfe-i mevcudata harndi vacip olan bir makamda ba's ey
lemesi me'muldür" şeklinde anlamış ve bunu Sufılerin Peygamber telakkisi
ne ters sayılabilecek bir şekilde açıklamıştır: "Cümle eşyaya harndi vacip
olan makam Mehdi'nin zuhuru ile hatem-i velayet makamıdır. Zira hatem-i
nübüvvet yalnız bir cihetten, hatem-i nübüvvet olmak cihetinden, makam-ı
mahmuddadır; hatem-i velayet cihetinden ğayr-ı mahmfiddur. Hatem-i nü
büvvet bu cihetten hamdiyet [hamidiyyet] makamındadır. imdi, hatem-i ve
layette tamam olduğu vakit her vecihten makam-ı malımfidda olur."27
'Aynı ayet hakkında, hepsi de doğru olmak şartıyla bu kadar farklı/zıt
görüş olabilir mi?' diye sorarak, anlama usulü28 çerçevesinde ayetimizi tefsir
etmek istiyoruz.
II. BİZİM VA KLAŞIMIMIZ
11.1. Malcim-I Mahmud Ayetinin Bağlaını
1j ~ t;,&, ~.) ,:-;ı~;jj ı)l ~ayet-i kerimesinde "Hz. Peygamber'in övgü
ye değer bir yere gönderilebi/eceği" belirtilmektedir ki bu makale bu maka
mın ne olduğunu açıklığa kavuşturmak amacıyla yazılmıştır. Bunu tespit
etmeye çalışırken, öncelikle ayetin sebeb-i nüzulüne, tarihi bağlarnma ve
siyak-sibakına bakacağız.
Bilindiği üzere, esbab-ı nüzfile dair eserlerde Kur'an ayetlerinin tamamı
hakkında kayıt bulunmamaktadır. Ancak Kur'an-ı Kerim'in bütün ayetleri
nin bir nüzfil ortamı olduğu aşikardır. Hz. Peygamber'i ve etrafındakileri
çevreleyen bütün olgu ve olayların Kur'an'ın ilk muhataplarının yaşadığı
sosyo-kültürel çevrenin; sahip oldukları inanış, düşünce, duygu, algı, kaygı,
tutum, davranış ve eylemlerin Kur'an'ın genel nüzul sebebi olduğu söylene-
26 Bkz. İsmail Hakkı Bursevi, Rzilıu'l-Beydn (İstanbul: Eser Neşriyat, 1389), V, s.I92 ( ~~.::..JL.,. ....t ...o
LaJ..l=~y\.ıJU...I.ı..:....~y.<=..:..,.l>.t)iJ~J ol...\ ~WfoJı.:.....l.i.~C'?-Y'~I.i. ,_,..,...~l.i..ı.SoJ.;J1
J~_.,ı..:;s ~l.i.).
27 Abdurrezzak el-Kiişani, Te 'vi/dt-ı Kiişdniyye, nşr. M. Vehbi Güloğlu, çev. Alinza Doksanyedi,
(Ankara: Kadıoğlu Matbaası, 1988), II, s.213.
28 Anlam, anlama, doğru anlama, öznel/sübjek.-tif anlam-nesneUobjektif anlam, anlama faaliyetinin
kavramsal araçlan ve bu çerçevede sağlam bir altyapı o1uştunnak için bkz. Halis Albayıak,
Kur'an'ın Bütıinlıiğıi O=erine (İstanbul: Şule Yayınları, 1992); Dücane Cündioğlu, Kur'dn'ı
Anlamanın Anlamı (İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2009). Ayııca, llL Kur'an Hqftası Kur'an
Sempo::yumu, 13-19 Ocak 1997 (Ankara: Fecr Yayınlan, 1998), özellikle ss.137-263'teki tebliğ ve
müzakereler,; Fazlur Rahman, İs/dm ve Çağdaş/ık, çev. Alparslan Açıkgenç (Ankara: Ankara Okulu
yayınları, 1998), ss.SI-63 (giriş bölümü); İslami Araştırmalar Dergisi (Ankara: 1996), IX:1-4,
ss.! 19-134; Kur 'dn 'ı Anlamada Tarihsellik Sempo::yumu (İstanbul: Bursa KURA V, 2000).
20 MurarSüliin
bilir. Bu bakımdan, ayetlerin sahih bir Siyer kaynağı eşliğinde okunması,
Kur'an'ı anlama adına son derece faydalı olacaktır.29 Söz konusu çerçeveyi,
hatta Cahiliye dönemini de ekleyerek iyi anlamanın, Kur'an-ı Kerim'in doğ­
ru anlaşılmasındaki rolü yadsınamaz.
Esbab-ı nüzule dair rivayetlerde bu ayetin nüzul sebebi müstakil olarak
değil, içinde geçtiği pasaj (17/İsra:73-80) dolayısıyla verilmektedir. Sözge
limi el-Maverdl, 76. ayetteki ~ ~_?..A ifadesini tefsir ederken, 'Peygam
beri çıkaracak olanlar' ve 'çıkaracakları yer' ile ilgili rivayetleri dört başlık
altında toplamı ştır: (i) Bunlar, "Burası [M edin e] peygamberler toprağı değil­
dir; peygamberler toprağı Suriye bölgesidir ( r~ı ı>:>))" diyerek Hz. Pey
gamber' i Medine'den çıkartmaya çalışan Yahudilerdir (Süleyman et
Teym130). (ii) Bunlar, hicretten önce Hz. Peygamber'i Mekke'den çıkartma­
ya çalışan Müşriklerdir (Katade). (iii) Pasajda, Müşriklerin Hz. Peygamber'i
Arap Yarımadasının tamamından çıkartınayı arzuladıklarından bahsedilmek
tedir. (iv) Pasajda, Müşriklerin Hz. Peygamber'i ortadan kaldırmayı, yeryü
zünden tamamen silmeyi arzuladıklarından bahsedilmektedir (Hasen-i
31
Basr1).
Dikkat edilirse, son üç görüş, nüanslar bir tarafa, birbirini tamamlayıcı
mahiyettedir. Son üç rivayette ayetler Mekkl sayılırken, sadece ilk rivayette
ayetler Medeni sayilmaktadır. Es-Suyilti pasaja ilişkin rivayetlerin en sahihi
nin Mekke çerçevesindekiler olduğunu belirtmiş;32 İbn Kesir (ö.774) de ayet-
29 İzzet Derveze'nin Kur'dn'a göre H=. Muhammed'in Hayatı, çev. Mehmet Yolcu (İstanbul: Ekin,
1998) ve et-Tefsiru'l-Hadis; Nü=ul Sırasma Göre Kur'an Tefsiri, çev. M. Baydaş ve V. İnce (İstan­
bul: Ekin, 1998), Muhammed Hamidullah'ın İs/dm Peygamberi, çev. Salih Tuğ (İstanbul: İrfan,
1980), Süleyman Ateş'in Kur'dn'a Göre H=. Muhammed'in (s.a.s.) Hayatı (İstanbul: Yeni Ufuklar
Neşriyat, 2008) adlı eserleri bu paralelliği kurarken yariırlanabileceğimiz eserlerden bazılarıdır. .
30 Hz. Osman, İbn Abbas (bkz. el-Va!ıidi, Esbdbu'n-Nıi:ıil (Kah i re: Müessesetül-Halebi ve Şureka!ıu,
1968), ss.I96-197), ve Sa'id b. Cübeyr gibi kişilere de isnat edilen bu görüşe göre, Hz. Peygamber
· de bunun üzerine Yahudileri haklı bularak Suriye'ye yönelik Tebuk seferine azlınet etmiştir. Bu, eş­
Şevkiini'de daha tatsilatlı yer almakla birlikte, hem isnadının dikkatle incelenmesi gerektiği hem de
Tebuk seferinin Mı1te'de katledilen Sahabilerin kanını yerde bırakmamak amacı ile gerçekleştirilmiş
olduğu gerekçesiyle sahih kabul edilmemiştir (Bkz. İbn K esir, Teftinı'l-Kur 'd ni '1-'A=im, III, s.53;
eş-Şevkani, Fet/ııı'l-Kadir, III, s.249).
31 Bkz. el-Maverdi, en-Nuketve'l-'Uyim, III, s.263. Ayrıca bkz. Celaleddin es-Suyilti, Lubdbu'n-Nukül
fi Esbdbi'n-Nu=ül (Dimaşk: Daru Kuteybe, 1987}, ss.I70-17l; eş-Şevkiini, a.g.e., III, s.249.
32 Bkz. es-Suyı1ti, a.g.e., ss.l71-l72; Omeyye b. Halefve Ebu Cehl (Amr b. Hişılm) gibi Kureyş'in
ileri gelenleri Allah Resı1lü'ne gelerek; "Gel sen bizim tanrılarımiza hünnetle yüz sür, biz de senin
dinine girelim" dediler. Hz. Peygamber de kavminin İslıim'a ginnesini çok arzuladığı için, rikkate
geldi [yani, onların teklifine temayül ederek yumuşar gibi oldu]. Bunun üzerine, "Bunlar 'Bizim
· sana vahyettiklerimizden başka şeyler uydurup Bize mal edesin' diye az daha seni
ayartacaklardı"dan "Bana kendi katından, Senin yardımına mazhar bir güç ver"e kadarki ayetler
(17/İsra:73-80) inzal edildi.
Maklım-ı Malımiid AyetineFarklı Bir Yaklaşım 21
!erin Mekki olduğunu belirterek ilk rivayeti zayıfbulmuştur.33 O halde, pasaj
Mekke siyasi ve ekonomi çevrelerinin, baskılarını iyice artırdıkları bir sıra­
da; hicretten birkaç yıl önce -İbn 'Aşur'un (ö.l393) dediği gibi, bi'setin 12.
34
yılında; 621 'de yapılan I. Akabe biatinden az önce - inzal edilmiştir.35 Ya
ni, Müşriklerin, Hz. Peygamber' i sıkıştırarak ondan, vahyi değiştirmesini
isteyip, sonuçta, red cevabı aldıkça; "Muhammed'i zindana mı tıksak, Mek
ke'den sürmekle mi yetinsek yoksa katiedip tamamen ortadan mı kaldır­
sak?"36 diye tartıştıkları bir ölüm-kalım döneminde. Şu ayetler bunu net ola
rak yansıtmaktadır:
"(Ey Peygamber!) Bu (putperest)ler 'Bizim sana valıyettiklerimizden
başka şeyler uydurup Bize mal edesin' diye az daha seni ayartacaklardı! -
Seni, ancak o zaman dost edineceklerdi!-Seni sehat ettirmeseydik, sen de az
da olsa bunlara yanaşmıştml Ama bak, böyle bir şey olsaydı, sana hem ha
yattakinin hem de ölümden sonrakinin (yani, dünyevi ve uhrevi azabın) kat
merlisini tattırırdık; sonra, kendini Bize karşı koruyacak birini de bulamaz
dm! Bu (putperest)ler az daha seni yurdundan çıkaracak (hatta bununla da
yetinmeyip) seni yeryüzünden tamamen söküp atacaklardı. -Ama o takdirde,
kendileri de senden sonra ancak az bir süre kalabilirler! Çünkü senden önce
göndermiş olduğumuz resüllerle ilgili uygulamam ız böyledir ve Bizim uygu
lamalarımızda değişiklik bulamazsın." (17/İsra:73-77)
Müteakip ayetlerin37 de gösterdiği üzere, Hz. Peygamber'in bu zor du
rumda yapabileceği tek şey Rabbine sığınmaktı. Büyük bir sıkıntı içinde,
ölüm-kalım mücadelesi veren Hz. Peygamber -insanın yüce Allah'la irtiba
tının en büyük sağlayıcısı olan-namazı (zikrullah) günün tamamına yayacak
Bkz. İbn Ke sir, Teftinı '!-Kur 'd ni '1-'A=im, III, s.53.
Bk<:. Tahir b. 'Aşur, et-Tahrir ve 't-Tenvir (Beyrut: Milessesetll't-Tiiıih, 2000), XIV, s.I47.
Mehdi Bazergiin, İsra suresinin 9-54, 63-64, 73-83, ı 03-ı ı 1. ayetlerini peygamberliğin 8. yılına;
Hicret'ten 5 sene öncesine yerleştirmiştir. Bkz. Bazergiin, Kur'an'ın Nü::ul Süreci, çev. Yasin
Den;ıirkıran ve M. Muhammed Feyzullah (Ankara: Fecr Yayınları, ı998), s.l32.
36 Aşağıdaki ayetlerde bu konuşmalara da temas edilmekiedir: "(Ey Bedir gazileri!) Hatırlarsanız bir
zamanlar, illkenizde, insanların kapıp götilrilvermesinden korkan zavallı bir azınhktınız; şOkredesi­
niz diye sizleri (Medine'de) O banndırdı, yardımı ile sizi O gilçlendirdi ve size tertemiz bazı şeyler
ihsan etti ... (Resülilm!) Hatırlarsan, kiifırler sana; ya seni hapsetmek ya öldilrmek ya da yurdundan
çıkarmak için tuzak kuruyarlardı ... Kuruyarlardı ama Allah da bir karşı tertip hazırlıyordu; -ki Al
lah, böyle tertip hazırlayanların en iyisidir." (8/Enfal:26-30).
37 "Güneşin, öğleyin dönüşünden gece karanlığının bastırmasına kadar belli vakitlerde namazı
dosdoğru kıl; özellikle sabah okuyuşunu ihmal etme. .. Çünkü sabahki okuyuş şahitlidir. Kendine
özgü fazladan bir irtibat vesilesi olarak, gecenin belli bir bölümünde de onunla [yani Kur'an
okuduğun namazla] uykunu böl. Böylece, Rabbin, seni övgüye değer bir makama gönderebilir."
(17/İsra:78-79). ·
22 Murat Süliin
şekilde, ama özellikle geceleyin kılarak Rabbine sığındığı takdirde, Rabbi de
kendisine bir çıkış yolu gösterebi/ecekti.
izleyen ayette38 ise Hz. Peygamber'e namazın yanı sıra 'sürekli Rabbin
den bir çıkış yolu istemesi' emredilmiştir. Bu ayet makdm-ı mahmud terkibi
ne Kur'an bütünlüğü çerçevesinde yaklaşma gereği bakımından son derece
önemlidir. Çünkü ayette, Hz. Peygamber'in gönderileceği bu makamın ma
hiyeti hakkında ipuçları bulunuyor. Bu maktim öyle bir yerdir ki bir yerden
'çıkılarak' 'girilecek'tir. Ve 'çıkılacak' yerin, ölüm-kalım mücadelesinin
verildiği Mekke olduğu aşikar39 ise de 'girilecek' yerin neresi olduğu; Habe
şistan mı, Taif mi yoksa bir başka yer mi olduğu, o an itibariyle hala kesin
değildir. Hatta Hz. Peygamber'in oraya gönderilip gönderilmeyeceği dahi
kesin değildir. Çünkü söz konusu müjde, 'me'muldür', 'bakarsın' ya da
'belki' diye çevirebileceğimiz ~ ile verilmiştir; bu, Hz. Peygamber'i
ümitvar kılmaya yönelik şartlı bir ifadedir (ztmii'). -Müfessirler 'Allah'la
ilgili kuilanılan bu tür ifadelerin gereklilik ve kesinlik ifade ettiği' kanaatin
de40 olduklarından, ilgili cümlekesin bir ilahi vaat gibi algılanmıştır ki ger
çekten de çok geçmeden kesinleşmiştir.
Akabindeki ayetlere göre ise bu gönderiş gerçekleştiğinde, şu an zayıf
bulunan hak güçlenip onu bağmak üzere bulunan batılın zayıflayacağı bir
süreç başlayacaktır. Kur'an'ın bu müjdeleri Mekke'de büyük bir baskı altın-
38 "De ki: Ya Rabbi! Beni gireceğim yere doğruluk ve içtenlikle sok; çıkacağım yerden de doğruluk ve
içtenlikle çıkar. Ve bana kendi katından, Senin yardımına mazhar bir güç ver!" (17/İsra:80).
39 Bu aşikar olmakla birlikte, kaynaklarda farklı görüşler mevcuttur. Sözgelimi ez-Zemahşeri, ~
~ve~ t.:.riJ. tabirlerini -ha 'stan sonra zikredilmiş olmalannı delil getirerek-her tür kötülük'ten
uzak biçimde tertemiz bir şekilde kabre girip ba's esnasında da ilahi gazaptan emin, ilahi rıza ve
ikramlara ermiş biçimde kabirden çıkmak şeklinde anlar. Bunlann Medine ve Mekke olabileceğini
ise ikinci görüş olarak verir. Üçüncü sırada, Peygamber'in Mekke'den müşriklerden emin olarak
çıkıp daha sonra galip ve muzaffer olarak tekrar oraya girmesine; dördüncü sırada, Sevr mağarasına
salimen girip siilimen çıkmasına; beşinci sırada, kendisine yüklenen muazzam işe -yani,
peygamberliğe- girip yükümlü olduğu bu vazifeyi eksiksiz biçimde ifa ederek tamamlamasına;
altıncı olarak, taate; yedinci olarak da girilip çıkılabilecek her şey olduğu şeklindeki yoruma yer
verir ki ilki dışında tamamını J,;; temriz sıygasıyla vermiştir (ez-Zemahşeri, a.g.e., lll, s.l90). Bu
görüşleret-Taberi ve el-Maturidi tefsirlerinde de -farklı sıralama ve ifadelerle-mevcuttur (Bkz. et
Taberi, Ctimi'u'l-Beydn, XV, 100; el-Miituridi, Te'viltitu'l-Kur'dn (Kaçar), VIII, 341; el-Bağavi,
Me 'tilimu 't-Ten=il, III, 132; İbn Kesir, Teftir, III, 58).
El-Miituridi, Te'viltitu'l-Kur'dn, tah. Murat Sülün (İstanbul: Mizan Yayınları, 2007), IX, s.42;
Celaleddin es-Suyiiti, ed-Durru'l-Mensür fi't-Teftiri bi'l-Me 'sıir (Beyrut: Dilru'l-Fikr, 1983), I,
s.587. .