maden tetkik ve arama genel müdürlüğü

130 Pages·2015·34.6 MB·Turkish

MADEN TETKİK VE ARAMA
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
80. Yıl Anısına
SAYI : 19
YIL : 2015
MTA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ADINA SAHİBİ
GENEL MÜDÜR
Yusuf Ziya COŞAR
REDAKSİYON KURULU
Bahadır ŞAHİN (Başkan)
Hafize AKILLI (Kurul Sekreteri)
Cahit DÖNMEZ
Nihal GÖRMÜŞ
Ayhan ILGAR
Nuray KARAPINAR
İlker ŞENGÜLER
EDİTÖRLER
Nuray KARAPINAR
İlker ŞENGÜLER
YAZI İNCELEME KURULU
Gökhan ATICI
Yahya ÇİFTÇİ
Tolga ESİRTGEN
Sezin ÖZAKSOY
Ebru ÖZTÜRK
Saruhan SAKLAR
Emine CİCİOĞLU SÜTÇÜ
Serpil YAVUZ
SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ
Dr. Erol TİMUR
(Bilimsel Dokümantasyon ve Tanıtma Dairesi Başkanı)
[email protected]
Yönetim Yeri
Redaksiyon Kurulu Başkanlığı
Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü
Üniversiteler Mah. Dumlupınar Bulvarı No: 139
A Blok, 06800 Çankaya/ANKARA
e-posta
[email protected]
Telefon : [phone]
Faks : (0 312) 285 42 71 – 287 91 51
Ön Kapak Fotoğrafı: Bitlis Masifi - Kuvarsitleri - MUŞ - M. Bahadır ŞAHİN
Arka Kapak Fotoğrafı: Narman Peri Bacaları - Narman - ERZURUM - M. Bahadır ŞAHİN

Baskı:
Pulat Basımevi Kağıt Ambalaj Gıda Paz. Tic. San. Ltd. Şti.
Basım Tarihi: 13.07.2015
Yayım Türü:
Yerel Süreli Yayın
ISBN :
978 - 605 - 5310 - 70 - 7
İÇİNDEKİLER
ORDU GÖLKÖY ÇETİLLİ Pb-Zn-Cu SAHASI MADEN JEOLOJİSİ
Şenol KARSLI ..................................................................................................................................5
AVRUPA BİRLİĞİNİN KATILIM ÖNCESİ MALİ DESTEK ARACI (INSTRUMENT FOR
PRE-ACCESSION- IPA ) VE MADEN ATIKLARI YÖNETİMİ PROJESİ
Nuray KARAPINAR .........................................................................................................................15
MADEN KARMAŞIĞINA AİT DASİTİK KAYAÇLARLA İLİŞKİLİ HİDROTERMAL TİP BAKIR
CEVHERLEŞMELERİNE GÜNEYDOĞU ANADOLUDAN BİR ÖRNEK (YUKARIŞEYHLER/
DİYARBAKIR)
Nail YILDIRIM ve Mahmut EROĞLU ...............................................................................................31
SİVAS ŞEHİR KİMLİĞİ VE SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA ÖNERİLERİ
M. Emrah AYAZ ..............................................................................................................................43
ADIYAMAN - KOÇALİ KARMAŞIĞININ IP YÖNTEMİYLE İNCELENMESİ
Kürşad BEKAR ...............................................................................................................................65
SICAK SU İLE SIĞ SOĞUK SUYUN KARIŞMASINDAN MEYDANA GELEN SUDA
KARIŞMADAN ÖNCE BUHAR VE ISI KAYBININ OLUP OLMADIĞININ SAPTANMASI
Mert ARSLAN ..................................................................................................................................75
GÖMÜLÜ BİR NESNENİN İKİ HALKA ELEKTROMANYETİK YÖNTEM (GEM-2) İLE
ARANMASI
Sinem AYKAÇ, B. Bihter DEMİRCİ ve Z. Rezzan ÖZERK ..............................................................81
MURATDERE (BOZÜYÜK-BİLECİK) Cu-Mo-Au CEVHERLEŞMESİ
Veysel URKAN ...............................................................................................................................85
SİVAS DİVRİĞİ GÜNEŞ VE SOĞUCAK SAHALARININ JEOFİZİK IP TEPKİLERİ
Kürşad BEKAR ...............................................................................................................................93
LEONARDİT: ÖZELLİKLERİ, ÖNEMİ VE EKONOMİK DEĞERİ
İlker ŞENGÜLER ..........................................................................................................................101
TEMİZLİK MALZEMELERİNDEKİ TEHLİKE - DAHA TEMİZ OLMAK ADINA ÇEVRE VE
SAĞLIĞIMIZI MI TEHDİT EDİYORUZ?
Nuray KARAPINAR .......................................................................................................................107
KÜTÜPHANEDEN HABERLER ....................................................................................................119
DERLEMEYE YENİ GELEN RAPORLAR .....................................................................................123

ORDU GÖLKÖY ÇETİLLİ Pb-Zn-Cu BÖLGESEL JEOLOJİ
SAHASI MADEN JEOLOJİSİ
Doğu Pontid Tektonik Kuşağı’nın Kuzey
Zon’unda, Ordu ili sınırları içerisinde yer alan
Şenol KARSLI* çalışma sahasında Üst Kretase-Kuvaterner yaş
aralığında gelişmiş magmatik, volkanik ve se-
GİRİŞ dimanter kayaçlar yüzeylenmektedir. Bölgenin
büyük bir kesiminde Üst Kretase yaşlı bimodal
Magmatik ark özelliğinde olan Doğu Pon- yay volkanizmasından türeyen kayaçlar yüzey-
titler, baz metal ve kıymetli metaller açısından lenmektedir. Yay volkanizmasının ilk ürünlerini
oldukça önemli bir potansiyele sahiptir. Polime- temsil eden Turoniyen yaşlı andezitik-bazaltik
talik cevherleşmeler açısından zengin olan bu volkanitlerin meydana getirdiği Çatak formas-
kuşak içerisindeki Ordu yöresi; damar, skarn yonu yörenin en yaşlı kayaçlarını oluşturur. Yay
ve epitermal tip cevherleşmeler açısından zen- volkanizmasının ilk asidik ürünlerini oluşturan
gin bir alt bölge oluşturmaktadır. 2003 yılında ve Doğu Pontit’lerdeki VMS tip cevherleşmeleri
yapılan çalışmalarda potansiyel olarak görülen içeren Santoniyen yaşlı riyolit, riyodasit ve dasit
Çetilli sahası; 2004 yılında MTA tarafından ruh- bileşimindeki volkanitlerin oluşturduğu Kızılkaya
satlandırılmış, sahada aramaya yönelik olarak formasyonu tarafından uyumlu olarak örtülürler.
başlatılan detay maden jeolojisi ve sondaj ça- Üst Santoniyen yaşlı andezitik-bazaltik volka-
lışmaları ise 2007-2008 yıllarında gerçekleştiri- nizmadan meydana gelen Çağlayan formasyo-
lerek, sahanın potansiyeli ortaya konulmuş ve nu tarafından uyumlu olarak örtülürler. Ordu yö-
buluculuk hakkı alınmıştır. resindeki damar ve skarn tip cevherleşmelerin
büyük bir bölümü Çağlayan formasyonu içerisin-
de gelişmiştir. Üst Santoniyen-Alt Kampaniyen
yaşlı riyolit-riyodasit-dasit ve trakiandezit bileşi-
mindeki Tirebolu Formasyonu tarafından uyum-
lu olarak örtülürler. Pontitlerin doğu bölümünde
riyolit-riyodasit ve dasit bileşiminde olan birim
Ordu yöresinde yaygın olarak trakiandezitlerden
oluşur. Üst Kretase yaşlı bimodal yay volkaniz-
masının son ürünlerini oluşturan birim içerisinde
Ordu yöresindeki epitermal Au, Ag ve kil yatak-
ları yer alır.
Tüm bu birimler granit, granodiyorit, mon-
zonit, kuvarslı monzonit, siyenit ve kuvarslı siye-
nit bileşimindeki derinlik kayaçları tarafından ke-
silmiştir. Doğu Pontit’lerde Kaçkar Granodiyoriti-I
(Güven, 1993) olarak tanımlanan Üst Kretase
yaşlı intrüzif kayaçlar yoğun olarak Gürgentepe-
Şekil-1: Çalışma Topçam-Çambaşı hattında mostra vermektedir.
sahası yer bulduru haritası Yörede çalışma yapan araştırmacılardan Türk-
Yugoslav Ekibi (1970) ile Terlemez ve Yılmaz
(1980) tarafından bu intrüzif kayaçlar Üst Kre-
tase yaşlı olarak kabul edilmiştir. Güner (1989),
Şekil 1- Çalışma sahası yer bulduru haritası
Topçam yöresinde yaptıkları çalışmada taban
*Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Doğu Karadeniz Bölge Müdürlüğü, Trabzon.
5
konglomerasıyla başlayan Eosen yaşlı birimlerin
söz konusu siyenitlerin üzerine uyumsuz olarak
oturduğunu ve konglomera çakıllarının önemli
bir bölümünün siyenitlerden türediğini vurgula-
yarak, bölgedeki siyenitik intrüziflerin yaşının
Üst Kretase olması gerektiğini belirtmiştir.
Maastrihtiyen yaşlı resifal kireçtaşların-
dan oluşan Ağıllar formasyonu tüm bu birimler
üzerine taban konglomerasıyla gelir. Paleosen
yaşlı kireçtaşı, kumtaşı, kiltaşı, tüf ve marnlar-
dan oluşan Gölköy formasyonu özellikle Gölköy
çevresinde yaygın olarak izlenmektedir. Türk-
Yugoslav Ekibi (1970) tarafından Topçam yö-
resinde yapılan çalışmalarda, birim içerisinde
Türkiye’de nadiren izlenen Dictiokathina simp-
lex smouth mikrofosili tespit ederek birimin yaşı-
nı Paleosen olarak belirlemiştir. Laramik fazına
karşılık gelen taban konglomerasıyla başlayan
söz konusu Paleosen yaşlı sedimanter çökeller
üzerine yine taban konglomerasıyla başlayan ve
Diyabaz
gri renkli kumlu-killi kireçtaşlarıyla devam eden
Andezitlik-bazaltik lav ve piroklastikler
Eosen yaşlı sedimanter kayaçlar uyumsuz ola- Taban konglomerası-kireçtası (nummulitli

rak gelmektedir. Gölköy’ün güney kesimlerinde Taban konglomerası-kireçtası-kiltası-mam
Kireçtası
yaygın olarak mostra veren birimin yaşı Ağralı
Trakiandezitik lav ve piroklastikler
(1967), Türk-Yugoslav Ekibi (1970) ve Terlemez Andezitlik lav ve piroklastikler
ve Yılmaz (1980) tarafından birim içerisinde tes-
Şekil 2- Çalışma alanının jeoloji haritası (Güner vd., 1989).
pit edilen Nummulites sp. Fosillerine dayanıla-
rak Eosen olarak saptanmıştır. Alt-Orta Eosen
yaşlı sedimanlar üzerine Orta-Üst Eosen yaşlı
andezit-bazalt lav ve piroklastiklerinden oluşan
Tonya formasyonu (Kurt vd., 2006) gelmektedir.
Kaçkar Granodiyoriti-II (Güven, 1993) olarak
tanımlanan mikrodiyorit, diyorit ve kuvarslıdiyo-
ritler tarafından kesilmektedir. Tersiyer yaşlı bu
intrüzif kayaçlar; Ünye’nin güney ve güneybatısı
ile Gölköy’ün güneyinde mostra vermektedir.
Gölköy-Aybastı hattının güneyinde, Ca-
nik dağlarında yüzeylenen, bazaltik ve andezitik
lavlardan oluşan Üst Miyosen-Pliyosen volkanit-
ler ise kıtasal plaka içi volkanizma ürünleridir.

Şekil 3- Ordu-Gölköy yöresi genelleştirilmiş stratigra-
fik kolon kesiti (Güner vd., 1989).
6
YAPISAL JEOLOJİ Maastrihtiyen yaşlı resifal kireçtaşları, Üst Kre-
tase yaşlı volkanitler üzerine uyumsuz olarak
Alp Orojenezinin etkisi altında kalmış olan gelirken, Paleosen yaşlı Gölköy formasyonu ve
çalışma alanında, Laramiyen ve Anadolu fazları- Orta Eosen yaşlı İskenderli üyesi de diğer birim-
nın etkisiyle gelişmiş olan uyumsuzluklar ve fay- ler üzerine taban konglomerasıyla oturmaktadır.
lanmalar belirgin bir şekilde izlenmektedir.
Yörede gerçekleştirilen uzaktan algılama
Yöredeki mağmatik faaliyetler; Üst Kretase çalışmalarında da (Şekil 4) görüleceği üzere
döneminde siyenit-monzonitlerle, Tersiyer dö- bölgede KD-GB, KB-GD ve D-B olmak üzere üç
neminde ise monzonitik intrüziflerle temsil edil- farklı doğrultuda gelişmiş kırık sistemi mevcut-
mektedir. Yoğun volkanizmanın egemen olduğu tur. Çağlayan formasyonu ve Tirebolu formasyo-
Üst Kretase ve Eosen dönemi arasında Maast- nu içerisinde yer alan ve detaylı olarak çalışılan
rihtiyen-Orta Eosen dönemi oldukça duraylı olup damar tip cevherleşmelerin doğrultuları, uydu
sedimanter birimlerle temsil edilir. Orojenik ha- fotoğrafında izlenen doğrultularla birebir örtüş-
reketlere bağlı olarak inceleme alanı içerisinde mektedir.
üç ayrı seviyede uyumsuzluk tespit edilmiştir.
Şekil 4- Ordu-Gölköy yöresi Aster görüntüsü ve çizgiselliği.
7
CEVHERLEŞME no.lu damarda gerçekleştirilen sondajlarda, da-
mar eğimlerinin derine inildikçe belirgin bir şe-
Ruhsat alanındaki polimetalik Pb, Zn, Cu kilde artarak 75°-80° ‘ye ulaştığı tespit edilmiştir.
ve eşlik eden Au ve Ag cevherleşmeleri; Çağla- KB-GD damarların eğimlerinde ise herhangi bir
yan formasyonu içerisindeki tektonik hatlar bo- değişiklik gözlenmemiştir. Cevher damarları yü-
yunca gelişmiş damar tip cevherleşmeler olup zeyde; oksitlenmeye bağlı olarak limonitleşme,
batıdan doğuya doğru 1 no.lu damar, 2 no.lu hematitleşme, yer yer malakit, azurit ve mangan
damar, 3 no.lu damar, 4 no.lu damar, 5 no.lu sıvamaları içeren sarımsı-kahverenkli zonlar
damar ve 6 no.lu damar şeklinde adlandırılmıştır şeklinde izlenmektedir. KB-GD doğrultulu da-
(Şekil 5). Damarlar genel olarak; KB-GD (3 no.lu, marlarda cevherleşme açık boşluk dolgusu şek-
4 no.lu ve 6 no.lu damarlar), KD-GB (2 no.lu ve linde, KD-GB ve D-B doğrultulu damarlarda ise
5 no.lu damarlar) ve D-B (1 no.lu damar) olmak breş dolgusu şeklindedir. Breş parçaları; çoğun-
üzere üç farklı doğrultuda gelişmiştir. Kalınlıkları lukla silisleşmiş, yer yer yoğun olarak killeşmiş
30 cm ile 170 cm arasında değişen damarların yan kayaç parçalarından oluşmaktadır. Düşük
uzunlukları 200 m (3 no.lu damar) ile 900 m (2 eğime sahip KD-GB ve D-B doğrultulu damar-
no.lu damar) arasındadır. Ruhsat alanı içerisin- larda serizitleşme ve kaolinleşme şeklinde iz-
de bu damarlar dışında daha küçük ölçekli ve lenen yan kayaç alterasyonu çok daha belirgin
devamlılıkları daha az olan birkaç adet damar ve geniş bir zon oluştururken, KB-GD doğrultulu
daha mevcuttur. damarlardaki yan kayaç alterasyonu çok zayıf
ve daha dar alanda izlenmektedir. Sondaj çalış-
KD-GB ve D-B doğrultulu damarların most-
maları sonucunda D-B ve KD-GB doğrultulu da-
radaki eğimleri, düşük olup, 53°-60° arasında de-
marların, yanal ve düşey yönde genişleyip da-
ğişirken, KB-GD doğrultulu damarların eğimleri
ralan mercekler şeklinde geliştiği saptanmıştır.
78°-83° arasında değişmektedir. Düşük eğimli 1
Şekil 5- Ordu-Gölköy-Çetilli köyü jeoloji haritası (Karslı vd., 2009).
8
Cevher Mineralleri ve Parajenez olarak kalkopirit ayrılımları izlenmesi nedeniyle
kalkopiritle eş yaşlıdır. Galen; cevher kesitlerin-
Cevherli zonlardan alınan örneklerin mik- de sfalerite göre daha az bollukta bulunmakta-
roskobik incelemelerine göre yörede; farklı faz- dır ve iki ayrı fazda gelişmiştir. Kalkopirit; sfa-
larda yerleşmiş ve teleskopaj nedeniyle düzgün lerite oranla kayaç içerisinde daha az miktarda
bir zonlanma göstermeyen polimetalik damar bulunmaktadır. İki ayrı fazda gelişmiştir. Cevher
tip cevherleşmeler izlenmektedir. Cevher mi- kesitlerinde sfaleriti ve piriti ornatmış şekilde
neralleri olarak; sfalerit, galen, kalkopirit, pirit, görülmektedir. Altın; cevher mikroskobisi çalış-
fahlerz (tedraedrit, tenandit, frayberjit), arjantit, malarında iki ayrı fazda geliştiği belirlenmiştir.
elektrum, polibazit, gümüş sülfotuzlar ve altın Kalkopirit, sfalerit ve kuvars (içerisinde 5-100
tespit edilmiştir. Limonit, götit, lepidokrosit, ma- mikron arasında değişen boyutlarda izlenmek-
lakit, azurit, anglesit ve serusit ikincil mineraller tedir (Şekil 6). Elektrum; altın gibi iki ayrı faz-
olarak izlenirken cevherleşmenin gang mineral- da gelişmiştir. Tane boyu 5-10 mikron arasında
lerini kuvars, barit ve kalsit oluşturmaktadır. Pi- değişmekte olup kalkopirit ve kuvars içerisinde
rit; en yaygın bulunan minerallerden biridir. Ga- gözlenmektedir (Şekil 7).
len, sfalerit ve kalkopirit tarafından ornatılmıştır.
Öz-yarı öz şekilli ve yer yer ince taneler halinde Cevher mikroskobisi çalışmaları sonucu
bulunur. Sfalerit; kayaç içerisinde görülen en saptanan Ordu-Çetilli cevherleşmesi mineral
yaygın minerallerden birisidir. İçerisinde yaygın parajenez ve süksesyonu çizelge 1’de verilmiştir.
Zn
Au
25m
Şekil 6- Sfalerit içerisinde altın tanesi (Zn: sfalerit, Au: altın), Kuvars içerisinde altın tanesi (Sf: sfalerit, Au:
altın, Qtz: kuvars.)
QtzQQttzz
EEEllkklk
PPP
4422mm
Şekil 7- Kuvars içerisinde elektrum tanesi (Qtz: ku-
vars, Elk: elektrum, P: pirit.)
9
Cevherleşmenin Jenezi lanma izlenememesi, nispeten bazı damarların
üst kotlarında galen ve sfalerit izlenirken düşük
kotlarda kalkopirit ve sfaleritin varlığı, damarla-
İnceleme alanındaki cevherleşmeler Üst
rın yan kayaç ile düzgün sınırlar oluşturması ve
Kretase yaşlı andezitik ve bazaltik volkanitlerde-
yankayaç alterasyonunun damarlara yakın dar
ki D-B, KB-GD ve KD-GB tektonik hatlar boyun-
alanlarda izlenmesi; yöredeki cevherleşmelerin
ca yerleşmiştir. Sahanın hemen kuzeybatısında
kökeninin sığ derinliklere sokulum yapmış Üst
monzonitik-siyenitik batolit mostra vermektedir.
Kretase yaşlı monzonit-siyenitlerle ilişkili olarak
Mineral parajenezindeki çeşitlilik, bol miktar-
gelişmiş bir cevherleşme olduğunu göstermek-
da sülfotuzların varlığı (tennandit, tedraedrit ve
tedir.
enerjitin), teleskopaj nedeniyle normal bir zon-
Çizelge 1- Ordu-Çetilli cevherleşmesi mineral parejenez ve süksesyonu.
KIRILMA + ORNATIM
KIRILMA + ORNATIM
KIRILMA + ORNATIM
10