Madagaskar 1942 PDF
Preview Madagaskar 1942
Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową wszystkich swoich książek z rabatem. www.ksiegarnia.bellona.pl Nasz adres: Bellona SA ul. Grzybowska 77 00-844 Warszawa Dział Wysyłki tel.: (22) 45 70 306, 652 27 01 fax (22) 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: [email protected] Ilustracja na okładce: Łukasz Mieszkowski Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Redaktor merytoryczny: Zofia Gawryś Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik Korektor: Teresa Kępa © Copyright by Józef Wiesław Dyskant, Warszawa 2010 © Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2010 ISBN 978-83-11-11828-7 H I S T O R Y C Z N E B I T W Y JÓZEF WIESŁAW DYSKANT MADAGASKAR 1942 BELLONA Warszawa „OJ MADAGASKAR! KRAINA CZARNA, PARNA, AFRYKA NA WPÓŁ DZIKA OOJ”1 Na Oceanie Indyjskim, w rejonie południowo-wschodniego krańca Afryki, oddzielony od niej tzw. Kanałem Mozam bickim (cieśnina o szerokości 400-970 km, przez którą przepływa ciepły Prąd Mozambicki), leży Madagaskar, czwarta co do wielkości wyspa świata. Sama wyspa, 1 Początek refrenu popularnego fokstrota polskiego z 1938 r. (słowa i muzyka Mieczysław Miksne) śpiewanego przez Bolesława Norskiego- -Nożycę z orkiestrą „Syrena-Rekord”; T. Lerski, Syrena-Rekord 1904-1939, Nowy Jork-Warszawa 2004, s. 279, 702. Tekst utworu uzyskałem dzięki uprzejmości p. Gołdy Tencer, która wraz z zespołem wykonała go na V Festiwalu Kultury Żydowskiej w Warszawie i której składam marynarskie podziękowanie. Madagaskar znany był również publiczności warszawskiej z farsy komediowej Stanisława Dobrzańskiego Żołnierz królowej Madagaskaru (1879 r.), w adaptacji Juliana Tuwima z muzyką Tadeusza Sygietyńskiego (1936 r.). Fajtłapowaty mecenas Mazurkiewicz z Radomia, prezes towarzystwa walki z zarazą moralną, przybywa w celach matrymonialnych do znajomych w Warszawie. Ale opiekun wybranki mecenasa i jego syn, w którym się ona podkochuje bez wzajemności, szaleją za primadonną wystawianej w teatrzykach sztuki Królowa Madagaskaru, piękną Kamillą. Mazurkiewicz śpieszy im na ratunek i sam wpada w jej sidła, stając się „żołnierzem Królowej”. W 1958 r. reżyser Jerzy Zarzycki nakręcił komedię Żołnierz królowej Madagaskaru, z Tadeuszem Fijewskim i Anną Łubieńską w rolach głównych. długości około 1600 i szerokości 500-600 km, oderwała się 140-150 min lat temu od kontynentu afrykańskiego2, przez co jej flora i fauna rozwijały się w izolacji, tworząc odmiany endemiczne. Osobliwością tutejszej fauny są pielgrzany (drzewo podróżnych), wachlarzowate palmy ravenala, na których żerują bananowce, drzewiaste paprocie, drzewa wężowe, olbrzymie kaktusy raquettes, baobaby madagaskarskie o pniu w kształcie butli lub cygara i krzewy filcowe. Wśród ograniczonej liczby przedstawicieli fauny królują małpiatki madagaskarskie (lemury — palczak, indri, maki, katta, wari), ponadto występują tu także tenreki, iguany, kameleony, żółwie olbrzymie, świnie madagaskar skie, wiwery, krokodyle, nietoperze owocożeme, pchły piaskowe i wielkie karaluchy cancrelats, których ulubionym przysmakiem są... tkaniny ubraniowe; wszystkie płazy i owady żyjące na wyspie są podobno niejadowite. Cały obszar „Wielkiej Ziemi”, jak nazywają wyspę tubylcy, jest niejednolity geograficznie, a jego położenie na granicy strefy tropików i umiarkowanej wywołuje duże rozpiętości temperatury, zwłaszcza w okresie maj-wrzesień. Część wschodnia nawiedzana jest przez cyklony (najwięk szy z tego okresu w 1927 r.) i obfite deszcze (do 3500 mm w ciągu roku), w części zachodniej natomiast występuje pora sucha i deszczowa (od października do kwietnia). Linia brzegowa jest słabo rozwinięta; niektórymi rzekami można żeglować w głąb wyspy3. Dwie trzecie wyspy (część północna i środkowa) zajmuje górzysty płaskowyż (800-1500 m, z najwyższym szczytem Maromokotro 2 Wyraźnie jest to widoczne na mozambickim brzegu Afryki, między miastami Mozambik i Inhambane (Republika Mozambiku). 3 Na 43 rzeki wyspy — 23 wpadają do Oceanu Indyjskiego (największe Mangoro i Mananara), a pozostałe do Kanału Mozambickiego (największe Sofia, Mahajamba, Betsiboka z Ikopą, Mahavavu, Manambau, Manambolo, Mangoky i Onilahy). Żegluga śródlądowa ogranicza się w zasadzie do pływania w estuariach rzek. Ponadto w rowach tektonicznych wyspy występują dość liczne jeziora (największe Alaotra). 2884 m) o charakterze sawanny, który na wschodzie opada stromo ku gorącemu i wilgotnemu wybrzeżu (znaczna ilość opadów); stromizny te pokrywają lasy tropikalne z cennymi rodzajami drzew, z których uzyskuje się drewno hebanowe, mahoniowe i palisandrowe, oraz lasy kauczukodajne. Na nawodnionych nadmorskich nizinach (szerokość 10-50 km) rośnie ryż, trzcina cukrowa, kawa, wanilia i rafia włókno- dajna. Z kolei na zachodzie i południu płaskowyż opada ku wybrzeżu znacznie łagodniej, a tereny te pokryte trawą i krzewami oraz niezbyt wilgotne nadają się do uprawy oraz hodowli. Na wybrzeżach zachodnich, których osob liwością są tzw. słone pustynie (sira-siry), rozwinięte jest rybołówstwo (w tym owoców morza). We wnętrzu płasko wyżu i lokalnych masywów górskich pochodzenia wul kanicznego występują znaczne ilości cennych kopalin i rud: grafitu, miki, złota i srebra, ołowiu, miedzi, manganu i siarki, a także złoża kamieni półszlachetnych. W okresie, do którego odnosi się to opracowanie (dane statystyczne i opisy dotyczą lat 1919-1942), nie były one w pełni wykorzystane, toteż cały przemysł wyspy stanowił przemysł spożywczy (w tym rafinacja cukru i produkcja rumu), tekstylny (przetwórstwo bawełny i jedwabiu), tytoniowy i górniczy (wydobywczy). Znacznie lepsza była sytuacja w rolnictwie (choć uprawy stanowiły tylko 5 procent powierzchni wyspy), gdyż eksportowano w wielkich iloś ciach kawę, cukier trzcinowy, wanilię (dwie trzecie produk cji światowej), goździki, koprę i rafię, produkując jedno cześnie na własny użytek: ryż, kukurydzę, maniok (kas- sawa), bataty, orzeszki ziemne, tytoń i rośliny strączkowe. Mimo tego pozornego boomu rolniczego 1,4 min ha ziemi uprawnej leżało odłogiem z powodu braku rąk do pracy. Na pastwiskach (58 procent powierzchni wyspy) i w gos podarstwach wiejskich hodowano 8 min sztuk garbatego bawołu (zebu) oraz owce, kozy i nierogaciznę (Świnia madagaskarska). Zebu był także zwierzęciem ofiarnym, wykorzystywanym w czasie różnego rodzaju animistycz nych obrzędów religijnych (np. stypy, urodziny, ofiary składane przodkom), a jego rogami przystrajano groby na wiejskich cmentarzach. Choć Madagaskar leży tuż obok kontynentu afrykań skiego, 98 procent jego mieszkańców to Malgasze — mie szanina ludności indonezyjsko-malajskiej, napływającej kolejno na wyspę w okresie od 1000 r. p.n.e. do 1000 r., z miejscową ludnością negroidalną (Bantu) i późniejszymi osadnikami arabskimi. W XVII-XVIII w. wytworzyli oni 18 grup etnicznych (plemion), m.in. Howa (Merina), Betsimisaraka (cótiers), Betsileo, Tsihimeci, Sakalawa, Antadroy, Antaisaka i Wazimba. Najliczniejsi z nich, Howa (911 000), jasnoskórzy o prostych czarnych włosach, zdominowali życie polityczne wyspy, tworząc jej państ wowość. Pozostałe 2 procent mieszkańców to napływowa ludność hinduska, arabska, tonkińska, jawajska i maskareń- ska (z sąsiadujących wysp), a także biali (w większości Francuzi). W latach 1940-1941 Wielką Wyspę zamieszkiwało 4,080 min ludzi, przy czym 4 min to Malgasze. Europej czyków i tzw. asymilantów było dużo mniej, bo zaledwie 50 229. Spośród nich 29 869 stanowili Francuzi (przed stawiciele administracji, osadnicy), a 2887 przedstawiciele innych krajów europejskich (wśród nich Polacy). Asymilan tów natomiast (kolorowa ludność Azji, Afryki, Ameryki Łacińskiej itd.) było 17 473, z czego 9615 to Hindusi, 4144 Chińczycy, a pozostałe 3714 stanowili Arabowie, Jawaj- czycy, Maskareni i inni. Według struktury wyznaniowej 52 procent ludności to animiści, 41 procent chrześcijanie (rzymskokatolicy i protestanci), a 7 procent mahometanie. Ludność Madagaskaru posługuje się językiem malgaskim (malagassi), należącym do grupy języków indonezyjskich, wzbogaconym miejscowymi dialektami, których podstawą jest dialekt merina (howaski). Stanowi on, obok francus kiego, drugi język urzędowy Madagaskaru. Większość Malgaszów zamieszkuje środkowy płaskowyż (Howasi) oraz wybrzeże wschodnie (Betsimisaraka). Pierwsze historyczne relacje o Madagaskarze pochodzą z IX w., kiedy dotarli tam kupcy arabscy; stwierdzili oni istnienie na wyspie tubylczych królestw na etapie końca wspólnoty pierwotnej i wczesnego niewolnictwa. Sporady czne kontakty z Arabami (handel niewolnikami) trwały aż do 1506 r., gdy na Madagaskarze pojawili się Portugalczycy strzegący nowo odkrytej drogi do Indii Wschodnich. Prawdziwy napływ Europejczyków, zwłaszcza kupców francuskich, holenderskich i angielskich, rozpoczął się w XVII w. Przodujący w tym wyścigu Francuzi opanowali wkrótce wyspę Reunion (1638 r.) i południową część Madagaskaru (1642 r.), gdzie zbudowali port i bazę Fort Dauphin (Taolanaro), a Ludwik XIV w 1686 r. ogłosił, nieco na wyrost, że wyspa stanowi część jego imperium. Na przełomie XVII i XVIII w. Madagaskar stał się też przystanią dla grasujących po Oceanie Indyjskim i połu dniowej połaci Atlantyku okrętów pirackich. Na wodach wyspy uprawiało piractwo wielu kapitanów, z najsłynniej szymi — „Szczęściarzem Avery” (John vel Henry Brid- gemon), Williamem Kiddem czy tajemniczym Missonem, który z marynarzami ze swoich okrętów, pożenionymi z Malgaszkami, zbudował w zatoce Diego Suarez utopijne miasto-państwo sprawiedliwości społecznej Libertatię (Libertarię), spaloną po kilku latach istnienia przez wojowników malgaskich, napadających z głębi wyspy (Howasi?)4. 4 Wobec braku dokładnych danych co do utopijnej Republiki Libertatia (Libertaria), przypuszcza się, że istniała ona w latach 1697-1701. Być może kpt. Misson był postacią fikcyjną, której pierwowzorem stał się kpt. Jean Palantain, dawny pirat ożeniony z księżniczką malgaską i jako posiadacz ziemski dożywający swoich dni w pierwszym dwudziestoleciu XVIII w. Interesujących się tematyką piractwa odsyłam do książki W latach siedemdziesiątych XVIII w. wzmogła się francuska penetracja Madagaskaru za przyczyną konfederata barskiego hr. Maurycego Augusta Beniowskiego, z po chodzenia Węgra lub Słowaka (Beneich?), który zapocząt kował „polskie ślady” w dziejach wyspy. Za udział w wal kach z Rosjanami (w oddziale Kazimierza Pułaskiego) zesłany na Kamczatkę, uciekł stamtąd w maju 1771 r. na opanowanej przez siebie i grupę towarzyszy galiocie (galeocie) „Swiatyje Apostoła Pietr i Pawieł” do Makau. Potem z Kantonu, na francuskich statkach „Dauphin” i „Laverdi”, z postojem na wyspie Mauritius, uciekinierzy w lipcu 1772 r. dotarli do Francji. Tu Beniowski porzucił towarzyszy, w Wersalu został przyjęty na dworze Ludwika XV i rozpoczął w salonach oraz prasie Paryża kampanię propagandową na rzecz swojej ucieczki „ze straszliwej Syberii” oraz przyszłej kolonizacji wysp Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego (o ucieczce Beniowskiego wiedział król z listu carycy Katarzyny II). Ludwik XV nie był jednak zaintere sowany podbojem Tajwanu i dlatego, po mianowaniu Beniowskiego pułkownikiem, wyprawił go w marcu 1773 r., na czele eskadry okrętów i grupy kolonistów, na Madagas kar. W lutym 1774 r. pułkownik wylądował na północnym krańcu wyspy, gdzie zbudował osadę Louisbourg, którą administrował, nawiązując kontakty polityczne i handlowe z okolicznymi królestwami tubylczymi. Stosunki układały się różnie, w końcu jednak zdobył zaufanie ich władców w takim stopniu, że podobno 17 sierpnia 1776 r. na wielkim zebraniu (kabar) 62 królów i władców plemiennych uznało go „wielkim królem” (Ampansakabe) Madagaskaru. Nosił odtąd na piersi wielki srebrny medalion z promienis tym słońcem na awersie oraz świętym zwierzątkiem Mal- gaszów, małpiatką babakoto, na rewersie. Ponieważ zda rzenie to zbiegło się w czasie z kontrolą prowadzoną przez Zdzisława Skroka, Świat dawnych piratów, Warszawa 1998, z której zaczerpnąłem powyższe wiadomości (s. 144-166). komisarzy królewskich, Beniowski został w 1776 r. od wołany dyscyplinarnie ze stanowiska i opuścił Madagaskar. Pozostając przez siedem lat bez stałego zajęcia, oferował kolejno swoje usługi cesarzowi Austrii, królowej Wielkiej Mrytanii i prezydentowi Stanów Zjednoczonych, aby wresz cie, z pomocą Benjamina Franklina, zorganizować w kwiet niu 1784 r. na statku „Fearless” amerykańską wyprawę na Madagaskar. W styczniu 1785 r. dotarła ona do wschod niego brzegu wyspy (tereny sakalawskiego plemienia Ikieni), gdzie desantującego się z małym oddziałem żoł nierzy Beniowskiego miejscowy wódz powitał entuzjas tycznie salwami z muszkietów. Załoga „Fearless” wzięła huk wystrzałów za napad Malgaszów i w panice uciekła do Mozambiku, porzucając Beniowskiego na łaskę losu. Ten jednak nie- stracił ducha — zbudował osadę Mauritia i wykorzystując nadany mu tytuł „Ampansakabe” oraz rzekomą moc wspomnianego srebrnego medalionu, podjął starania o zjednoczenie plemion i królestw malgaskich, aby utworzyć z nich wielkie wolne państwo tubylcze, z włas nymi siłami zbrojnymi na modłę europejską, które oparłoby się zakusom kolonizatorów francuskich i brytyjskich. Kres tej działalności położyła francuska ekspedycja kama kpt. Lorchera, która wylądowała na wyspie i w maju 1786 r. zaatakowała Mauritię. 23 maja w potyczce z Fran cuzami Beniowski został ciężko ranny w pierś i zmarł na polu bitwy, a jego malgascy żołnierze rozbiegli się. Tak zakończyło się marzenie Beniowskiego o własnym króles twie i pierwszy „polski ślad” w historii Madagaskaru5. Był to okres jednoczenia wyspy pod przewodem królów howaskich, rozpoczęty jeszcze w końcu XVI w. przez króla Rafohę. Piąty z jego następców, Andrianjaka, po 5 E. Kajdański, Niezwykły rejs „Św. Piotra i Pawła", Szczecin 1989 passim; I. Możej ko, Rozbójnicy Oceanu Indyjskiego, Łódź 1986, s. 195-205; Sto wielikich awantiuristow, Moskwa 2000, s. 244-253 oraz WEP PWN t. I, Warszawa 1962, s. 699.
The list of books you might like
