Table Of Content

COLOFON AUTEUR Inge Baeten, stafmedewerker VAD REDACTIE VAD-WERKGROEP BIJZONDERE JEUGDZORG: Jeroen Aerts, CAD Limburg, Genk Evelien Bartier, Middelpunt – CGG Preventie alcohol & drugs West-Vlaanderen Joyce Borremans, CGG Vlaams-Brabant Oost, Leuven Tineke De Breucker, CGG Waas en Dender, Delta, Sint-Niklaas Etienne Janssen, CGG Eclips, CAT Preventiehuis, Gent May Leenaerts, CGG VAGGA, Antwerpen Met dank aan In Petto en de JAC’s. LAY-OUT, DRUK EN AFWERKING www.epo.be VERANTWOORDELIJKE UITGEVER F. Matthys, Vanderlindenstraat 15, 1030 Brussel wettelijk depotnummer: D/2010/6030/19 © 2010 VAD, Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen vzw Vanderlindenstraat 15, 1030 Brussel T 02 423 03 33 | F 02 423 03 34 | [email protected] | www.vad.be Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande toestemming van VAD. De personen op deze foto’s zijn ﬁ guranten. Zij zijn onder geen enkele vorm persoonlijk betrokken bij de inhoud van dit drukwerk. INHOUDSOPGAVE MMAAAATT IINN DDEE SSHHIITT bbiijjzzoonnddeerree jjeeuuggddzzoorrgg || 33 VOORAF Maat in de Shit is een educatief pakket dat werd uitgewerkt door CAT Infopunt – CGG Eclips vzw en VAD. Er bestaan inmiddels drie versies van Maat in de Shit. Het oorspronkelijke pakket is een lespakket om met leer- lingen van de tweede graad secundair onderwijs te werken rond cannabis. Naderhand werd een aangepaste versie voor het jeugdwerk en een voor bijzondere jeugdzorg uitgewerkt. De aangepaste versie van Maat in de Shit voor bijzondere jeugdzorg heeft u nu in handen. Het pakket bestaat uit een handleiding voor de begeleider, twee bladwijzers en een pocketfolder voor de jongeren. U kan de jongeren ook promotiemateriaal van De Drug- Lijn meegeven. U vindt dit op www.druglijn.be. Met jongeren in groep werken rond druggebruik is zeker een uitdaging. De invalshoek ‘vriendschap en re- laties’ maakt het mogelijk om een brug te slaan tussen werken rond de cannabisthematiek enerzijds en ander- zijds een bredere aanpak, gericht op het ondersteunen van sociale en persoonlijke normen en vaardigheden. In deze handleiding vindt u diverse werkvormen die deze invalshoek vormgeven. © 2010 MMAAAATT IINN DDEE SSHHIITT bbiijjzzoonnddeerree jjeeuuggddzzoorrgg || 44 HET DRUGGEBRUIK VAN EEN VRIEND Wat kunnen jongeren doen als ze zich zorgen maken Tijdens de adolescentie wordt wat jongeren doen in over het druggebruik van een vriend? Dit is het centra- belangrijke mate beïnvloed door wat vrienden denken le thema van Maat in de Shit. Deze aparte invalshoek en doen. Deze invloed kan zowel positief als negatief heeft onmiskenbaar een aantal voordelen. zijn. Via Maat in de Shit proberen we positieve sociale normen te ondersteunen. Voorbeelden zijn: Door samen met jongeren na te gaan wat zij kunnen doen als ze zich zorgen maken over het druggebruik Normen met betrekking tot druggebruik: van een vriend, wordt een veilige situatie gecreëerd: • niet gebruiken is oké; jongeren hoeven niet over hun eigen gebruik te praten • cannabisgebruik is niet zomaar zonder risico’s; in de groep, met de begeleider. Mogelijke weerstand • als je elke dag gebruikt, ga je echt wel te ver. wordt omzeild, de communicatie wordt niet te bedrei- gend en hoeft niet moraliserend te worden. Normen met betrekking tot het helpen van een Door te praten over het gebruik van een vriend wordt vriend: een situatie gecreëerd die voor iedereen herkenbaar • het is normaal dat je een vriend helpt die in de kan zijn, zowel voor niet-gebruikers, experimentele ge- problemen zit; bruikers, als voor problematische gebruikers. Iedereen • als je merkt dat een vriend te ver gaat met zijn ge- kan een vriend hebben die gebruikt, terwijl het per- bruik, dan spreek je hem daarop aan, ook als hij soonlijke gebruik (of niet-gebruik) heel verschillend zelf niet om raad of hulp vraagt. kan zijn. Door het thema druggebruik op deze manier bespreek- Onderzoek leert dat eenzijdige negatieve preventie- baar te maken, zullen jongeren automatisch ook over boodschappen vaak geen of zelfs een omgekeerd ef- hun eigen gebruik gaan nadenken. Dit is de centrale fect hebben. Maat in de Shit wil jongeren dan ook van- onderliggende doelstelling van Maat in de Shit. uit een positieve invalshoek benaderen. We proberen jongeren iets bij te leren, hen extra vaardigheden mee te geven. We gaan uit van de positieve capaciteiten van jongeren om een vriend te helpen, bevestigen hen hierin en proberen hen hierin te versterken. Een aandachtspunt is dat de draagkracht van jongeren in de bijzondere jeugdzorg vaak al zwaarbelast is. Het is belangrijk hier rekening mee te houden. Voor sommige jongeren kan druggebruik ook een erg gevoe- lig thema zijn, bijvoorbeeld als gebruik van (een van) de ouders een rol heeft gespeeld bij het in contact komen met de bijzondere jeugdzorg. MMAAAATT IINN DDEE SSHHIITT bbiijjzzoonnddeerree jjeeuuggddzzoorrgg || 55 PREVENTIEF WERKEN IN DE BIJZONDERE JEUGDZORG: DE PLAATS VAN MAAT IN DE SHIT Maat in de Shit is een educatief pakket om met een Een drugbeleid bestaat verder uit vier pijlers: groep jongeren in de bijzondere jeugdzorg te werken rond het thema drugs. Het is dus een concreet aanbod om de pijler drugeducatie van het drugbeleid in de Pijler : Regelgeving voorziening (zie verder) vorm te geven. Hou het echter niet bij Maat in de Shit alleen. In deze pijler verduidelijkt de voorziening welk gedrag Drugeducatie die intensief is en over een langere met betrekking tot drugs en druggebruik verwacht periode loopt, is het meest effectief. Een eenmalige wordt en bakent ze af welk gedrag onaanvaardbaar is. activiteit heeft weinig impact op het gedrag van de Met andere woorden: wat zijn de regels met betrekking jongeren. Continuïteit en herhaling zijn aangewezen.1 tot bezit, gebruik, onder invloed zijn, doorgeven en dealen van alcohol en andere drugs in de voorziening? Gelden dezelfde regels voor de verschillende middelen en voor de verschillende leeftijdsgroepen? Hoe bakent Wat is een drugbeleid?2 de voorziening af waar en wanneer deze regels gelden? Duidelijke regels geven zowel aan begeleiders Een drugbeleid in een voorziening bijzondere jeugdzorg als aan jongeren meer zekerheid over wat kan en niet is een samenhangend geheel van maatregelen met kan. Het is belangrijk deze regels in een aangepaste betrekking tot alcohol en andere drugs dat vertrekt vorm te gieten en bekend te maken, bijvoorbeeld via vanuit een welbepaalde visie. het huisreglement. Vervolgens worden de procedures uitgewerkt die de Visie voorziening volgt wanneer de regels worden overtreden of wanneer er een vermoeden van regelovertreding rijst. Een gemeenschappelijke visie vormt het fundament Een duidelijke taakverdeling voor wie reageert en hoe van een drugbeleid in een voorziening. Met het er gereageerd wordt, zorgt voor een transparante en uitwerken van een gemeenschappelijke visie geeft de consequente aanpak. Zo weten jongeren, begeleiders, voorziening een antwoord op de vraag ‘Hoe staan wij ouders en verwijzers waar ze aan toe zijn. tegenover drugs en druggebruik?’. Het antwoord op deze vraag moet kaderen in het algemene pedagogische beleid van de voorziening. In Pijler : Begeleiding het verlengde van de visie wordt ook de doelstelling van het drugbeleid geformuleerd, met andere woorden In deze pijler tekent de voorziening de stappen uit die wat wil men bereiken met het drugbeleid? ondernomen worden wanneer een jongere minder goed functioneert ten gevolge van drugproblemen. Bij begeleiding wordt individugericht en soms ook groepsgericht gewerkt vanuit een bezorgdheid om 1 Ideeën om blijvend verder te werken aan drugeducatie vind je in het functioneren van de jongere. Er wordt stilgestaan Jongeren, alcohol en drugs. Inventaris preventiemateriaal (VAD, 2009). bij wie welke taak en rol opneemt bij het signaleren Meer info: www.vad.be/catalogus.aspx. 2 Het Draaiboek drugbeleid in de bijzondere jeugdzorg en opvolgen van jongeren met drugproblemen, (VAD, 2007) is een concreet stappenplan waarmee een voorziening het begeleiden en eventueel samenwerken met of bijzondere jeugdzorg, al dan niet gecoacht door een preventiewerker alcohol en drugs, een drugbeleid kan uitwerken. Het draaiboek biedt doorverwijzen naar externe diensten. zowel de nodige achtergrondinformatie als concrete werkvormen. Ook voorzieningen die reeds een drugbeleid hebben, vinden er de nodige handvatten in om hun beleid verder te verfijnen of te actualiseren. Meer info: www.vad.be/catalogus.aspx. MMAAAATT IINN DDEE SSHHIITT bbiijjzzoonnddeerree jjeeuuggddzzoorrgg || 66 Pijler : Educatie Het aanreiken van objectieve informatie over alle drugs (legale en illegale middelen) en de gevolgen van ge- In de pijler educatie werkt de voorziening een actie- bruik is essentieel. Op basis hiervan kunnen jongeren plan uit voor het educatief werken rond de drugthe- zich een mening en een attitude vormen tegenover het matiek met alle jongeren. Educatie omvat voorlichting gebruik van bepaalde middelen. Het corrigeren van en vorming van jongeren om hen te sensibiliseren, te een verkeerde beeldvorming over alcohol- en ander informeren en vaardigheden bij te brengen in het om- druggebruik en het in vraag stellen van de heersende gaan met alcohol en andere drugs. normen en waarden rond drugs is daarin erg belangrijk. Pijler : Structurele maatregelen ‘Iedereen gebruikt’ is één van de gangba- re mythes die bij jongeren leven. Hoewel Dit actieplan wordt ondersteund door structurele maat- dit in de onmiddellijke omgeving van de regelen. Op die manier zorgt de voorziening voor een jongere het geval kan zijn, geldt dit niet continu en effectief preventieaanbod op lange ter- in het algemeen. Middelengebruik (alco- mijn. hol en andere drugs) wordt over de hele Structurele maatregelen zijn gericht op het creëren van lijn overschat door adolescenten. Cijfer- een ondersteunende omgeving voor de jongeren, bij- gegevens kunnen je helpen deze mythe voorbeeld een positief leefklimaat, open communica- te doorprikken.3 Het is belangrijk om aan tie, openheid voor de initiatieven van jongeren, mo- jongeren duidelijk te maken dat hun ei- gelijkheid tot inspraak voor de jongeren, mogelijkheid gen norm niet noodzakelijk de algemeen om verantwoordelijkheid op te nemen. Ook ingrepen in de infrastructuur kunnen bijdragen tot een onder- geldende norm is. steunende omgeving: een aangename leefomgeving, een gezellige vrijetijdsruimte, oog voor de privacy van de jongeren enzovoort. Het is echter niet omdat jongeren beschikken over de nodige kennis en attitudes dat ze in de praktijk ook de De vier pijlers zijn belangrijk en complementair aan meest verantwoordelijke keuze zullen maken. Weten is elkaar. De ene pijler kan de andere niet vervangen. weliswaar een voorwaarde voor doen, maar is zelden Het succes van het beleid neemt toe naarmate de vier voldoende om het gewenste gedrag in de praktijk om pijlers evenwichtig worden uitgewerkt. te zetten. Jongeren komen vaak in situaties waar het niet zozeer gaat om een stellingname voor of tegen drugs, maar om een veel complexere keuze: zich manifesteren in Wanneer is drugeducatie effectief? een bepaalde situatie, respect krijgen van vrienden enzovoort. Omgaan met druk van leeftijdgenoten, ei- Bij de uitbouw van een langer lopend traject van drug- gen beslissingen nemen, zelfredzaamheid, assertivi- educatie stelt zich onvermijdelijk de vraag: wat werkt? teit,… zijn belangrijke vaardigheden waar jongeren Een aantal belangrijke criteria voor effectieve druge- ondersteuning bij nodig hebben en in kunnen getraind ducatie zijn: worden. Werken aan sociale vaardigheden is vaak minder alcohol- en drugspeciﬁ ek. Aandacht voor kennis, attitudes en vaardigheden Uiteraard hoeft niet elke individuele activiteit aan deze drie aspecten aandacht te besteden. Het is wel belang- 3 Recente cijfergegevens vind je op www.vad.be/alcohol- rijk dat ze alle drie aan bod komen in een globale aan- en-andere-drugs/feiten-en-cijfers/alcohol.aspx. pak op lange termijn. MMAAAATT IINN DDEE SSHHIITT bbiijjzzoonnddeerree jjeeuuggddzzoorrgg || 77 Op maat en interactief Het spreekt voor zich dat het belangrijk is om tijdens drugeducatie-initiatieven ook de stem van de jongeren Drugeducatie moet vertrekken van de leefwereld aan bod te laten komen. Laat hen mee participeren van de jongeren en aansluiten bij hun kennis- en aan de voorbereiding, laat hen mee bepalen wat er ervaringsniveau. Bij drugeducatie wordt soms op het programma komt, waardeer hun inbreng. Wan- teruggegrepen naar boodschappen die jongeren neer jongeren zelf een stem hebben in wat er aan bod moeten afschrikken voor druggebruik en de gevolgen komt, zullen ze meer geïnteresseerd en bereid zijn om ervan. Er wordt soms gebruikgemaakt van dramatische van de activiteit een succes te maken. en confronterende slogans en beelden. Met deze boodschappen wordt ingewerkt op het angstgevoel Jongeren doen vaak provocerende uitspraken. Zij zoe- van jongeren om hen te overtuigen om geen drugs te ken naar een toetssteen en die moet de begeleiding gebruiken. hen geven: laat de onderwerpen niet onder tafel, maar bespreek ze met hen. Ondertussen weten we dat deze aanpak slechts een beperkt effect heeft en bovendien van korte duur is. Veel van de mogelijkheden om drugeducatie-initiatie- Meer nog, veelal zijn deze preventieboodschappen ven op te zetten, zijn sterk verbaal gericht. Afhankelijk contraproductief. Ze sluiten immers niet aan bij van de capaciteiten van de groep waar je mee werkt, ervaringen van beginnend gebruik dat ook positieve kan het een uitdaging zijn om op zoek te gaan naar effecten kent. minder verbale werkvormen. Dit haalt de geloofwaardigheid van de preventie- boodschap en de boodschapper onderuit. Een goede voorbereiding Het is niet omdat je werk wil maken van drugeducatie Het is steeds belangrijk om aandacht te dat je een drugspecialist bent of moet zijn. Beschikken hebben voor de mogelijkheden en de kan- over correcte informatie kan echter wel een ruggen- sen die niet-gebruikende jongeren krijgen steun zijn. De begeleider voelt zich zekerder en is voor de jongeren een geloofwaardige boodschapper. om zich waar te maken, om zich goed te Als je bepaalde vragen van jongeren niet kan beant- voelen in de groep en er zich een plaats woorden, ga dan samen op zoek naar informatie. Wees te kunnen verwerven. Een eenzijdige aan- je ervan bewust dat jongeren toegang hebben tot heel dacht voor probleemgedrag gaat altijd wat informatiebronnen (leeftijdgenoten, media, inter- ten koste van de aandacht voor gewenst net, enzovoort). Bespreek hoe zij met deze veelheid aan gedrag. (soms tegenstrijdige) info kunnen omgaan en waar ze Door het gebruik van alcohol en andere betrouwbare info kunnen vinden. drugs breder te kaderen, zullen ook de niet- Belangrijk is ook om al tijdens de voorbereiding aan te gebruikers zich meer betrokken voelen bij geven waar de grenzen van vertrouwelijkheid liggen. het gesprek. De drugthematiek staat im- Niet zomaar alles wat in de groep gezegd wordt, kan mers niet los van andere aspecten van de de begeleiding voor zich houden. leefwereld van jongeren: experimenteren met identiteit, opzoeken van uitdagingen, kicks,… MMAAAATT IINN DDEE SSHHIITT bbiijjzzoonnddeerree jjeeuuggddzzoorrgg || 88 Het inschakelen van externe sprekers is een populaire methodiek, maar het resul- taat is erg beperkt: niet alleen geef je de inhoud dan volledig uit handen, maar ook met andere aandachtspunten kan moeilij- ker rekening gehouden worden: als begeleider voel je zelf best aan waar en wanneer drugeducatie op zijn plaats is en kan je de informatie ook beter afstemmen op de jongeren omdat je ze goed kent. Een speciale plaats bij de externe sprekers nemen de ervaringsdeskundigen in. Wer- ken met een ervaringsdeskundige is niet bij alle groepen aangewezen omdat het risico op ‘idoolvorming’ groot kan zijn. In sommige groepen is gebruik de ‘norm’ ge- worden en is het risico op problematisch gebruik groot. Voor deze groepen kan het eventueel interessant zijn om te werken met een ervaringsdeskundige. De aanslui- ting bij het ervaringsniveau van de groep is dan immers meer verzekerd. Een goede voorbereiding is ook dan zeker noodzakelijk. MMAAAATT IINN DDEE SSHHIITT bbiijjzzoonnddeerree jjeeuuggddzzoorrgg || 99