ma câbirî'nin arap aklını tenkidi ve arap

163 Pages·2007·0.72 MB·Turkish

T.C.
YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
KELÂM BİLİM DALI

M. A. CÂBİRÎ’NİN ARAP AKLINI TENKİDİ
VE
ARAP – İSLÂM GELENEĞİNİ OKUMA BİÇİMİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Mehmet GÜNEŞ

VAN – 2006
T.C.
YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
KELÂM BİLİM DALI

M. A. CÂBİRÎ’NİN ARAP AKLINI TENKİDİ
VE
ARAP – İSLÂM GELENEĞİNİ OKUMA BİÇİMİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan
Mehmet GÜNEŞ

Danışman
Yrd. Doç. Dr. Mehmet KUBAT

VAN - 2006
KABUL VE ONAY SAYFASI

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ’NE,

Bu çalışma, jürimiz tarafından TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM
DALI, KELAM BİLİM DALI’ında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul
edilmiştir.

İmza

Başkan: Doç. Dr. İsa YÜCEER

Üye ( Danışman ): Yrd. Doç. Dr. Mehmet KUBAT

Üye: Yrd. Doç. Dr. Erdal BAYKAN

ONAY: Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.

….../….../ 2006 …………………………….

Enstitü
I

İÇİNDEKİLER................................................................................................................I
ÖNSÖZ..........................................................................................................................III
KISALTMALAR..........................................................................................................IV
GİRİŞ...............................................................................................................................1
1- Amaç ............................................................................................................................2
2- Sınırlılıklar ...................................................................................................................2
3. Yöntem .........................................................................................................................2
4- Tanımlar........................................................................................................................4
BİRİNCİ BÖLÜM: ARAP AKLININ MAHİYETİ..................................................14
1.1. “Arap Aklı” Kavramı ve Anlam Alanı ....................................................................15
1.2. Arap Aklının İnşası .................................................................................................20
1.2.1. Cahiliye Dönemi/ Kültürü.....................................................................................21
1.2.2. Tedvin Asrı ...........................................................................................................23
1.2.3. Bedevi Kültürü .....................................................................................................25
1.2.4. Arap Aklının Yasalarının Belirlenmesi.................................................................28
1.2.5. Arap Aklının Otoriteleri .......................................................................................30
1.3. Dini “Makul” Aklen “Gayrı Ma’kul”......................................................................33
1.4. Atıl Akıl...................................................................................................................38
1.5. Evrensel Akıl............................................................................................................42
İKİNCİ BÖLÜM: ARAP AKLINI OKUMA BİÇİMİ .............................................47
2.1. Arap İslâm Kültüründe Bilgi Sistemleri .................................................................48
2.1.1. Beyanî Bilgi Sistemi.............................................................................................48
2.1.1.1. Lafız ve Mana....................................................................................................50
2.1.1.2. Asıl ve Fer’.........................................................................................................55
2.1.1.3. Cevher ve Araz...................................................................................................58
2.1.1.4. Beyanî Bilgi Sisteminin Handikapları...............................................................60
2.1.2. İrfanî Bilgi Sistemi ...............................................................................................60
2.1.2.1. Zahir- Batın........................................................................................................64
2.1.2.2. Nubûvet ve Velayet............................................................................................66
2.1.2.3. İrfanî Bilgi Sisteminin Handikapları .................................................................67
2.1.3. Burhanî Bilgi Sistemi ...........................................................................................70
2.2. Siyasal Akıl ve İlgili Kavramlar..............................................................................74
2.2.1. Siyasi Şuuraltı ......................................................................................................75
2.2.2. Sosyal Muhayyile..................................................................................................76
II

2.2.3. Anahtar Kavramlar................................................................................................78
2.2.3.1. Kabile ................................................................................................................79
2.2.3.2. Gânimet .............................................................................................................80
2.2.3.3. Akîde .................................................................................................................81
2.2.4. Sosyal Olgunun Temelleri.....................................................................................82
2.2.5. Doğu-Batı Toplumlarında Yöneten-Yönetilen İlişkisi..........................................83
2.2.6. Siyasal Aklın Belirleyicileri .................................................................................84
2.2.6.1. Hz. Peygamber (sav) Döneminde Belirleyiciler ...............................................84
2.2.6.1.1. Akîde ..............................................................................................................86
2.2.6.1.2. Kabile..............................................................................................................87
2.2.6.1.3. Gânimet ..........................................................................................................89
2.2.6.2. Raşid Halifeler Döneminde Belirleyiciler..........................................................92
2.2.6.2.1. Kabile .............................................................................................................94
2.2.6.2.2. Gânimet...........................................................................................................96
2.2.6.2.3. Akîde ..............................................................................................................99
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: ARAP AKLININ TENKİDİ...................................................103
3.1. Arap İslâm Kültürüne Yönelik Eleştiriler..............................................................104
3.2. Arap İslâm Kültürünün Disiplinlerine Yönelik Eleştiriler.....................................117
3.2.1. Nahiv / Dil...........................................................................................................118
3.2.2. Belağat / Edebiyat ..............................................................................................120
3.2.3. Kelam .................................................................................................................121
3.2.4. Fıkıh Usulü / Fıkıh .............................................................................................123
3.2.5. Tasavvuf..............................................................................................................126
3.2.6. İslâm Felsefesi.....................................................................................................128
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: YENİDEN YAPILANMA PROJESİ...............................133
4.1 Yeniden Yapılanmanın Zorunluluğu......................................................................136
4.2 Yeniden Yapılanmanın Kökleri .............................................................................138
4.3 Yeniden Yapılanma Projesi / Yeni Bir “Tedvin Asrı”............................................142
4.4 Câbirî’nin Yöntemine Yapılan Eleştiriler...............................................................145
5.SONUÇ......................................................................................................................147
6.KAYNAKÇA ...........................................................................................................151
7.ÖZET.........................................................................................................................153
8.ABSTRACT..............................................................................................................155
III

ÖNSÖZ

İslam düşüncesi 15 asırlık bir mazisi olan köklü bir geleneğe sahiptir. İslâm
toplumu teori ve pratiğiyle parlak dönemler yaşadığı gibi kırılgan ve durağan
dönemler de geçiren bir tarihsel tecrübeden geçmiştir. İslâm düşüncesinin kendisiyle
birebir ilişkide bulunduğu tarihsel, mekânsal ve sosyal argümanların anlaşılması, bu
düşüncenin hayatla birlikte, hayata yön veren özelliğini yenileyerek sürdürmesini
sağlayacaktır. Geleneksel kültür mirasımızın ve bu miras içerisinde şekillenen İslam
düşüncesinin anlaşılması, yeniden yorumlanması bize yeni ufuklar sunması açısından
her zamankinden daha büyük bir önem arz etmektedir.
Gelenek kutsal olan ve mükemmel olan her şeyi içinde barındıran bir unsur
mudur? Yoksa her şey gibi geleneğin de zihinsel ve sosyal yaşam evrenimizde
hüküm süren problemlerde bir payı var mıdır? Elbette ki geçmiş ve günümüzün
problemlerinde geleneğin de rolü vardır. Geleneksel kurgulamalarımızın
kutsallaştırdığı anlayış sonunda, dinin veya dinle ilgili olan birçok şeyin kültürel bir
fenomene dönüşmesine sebep olmuştur. Bu anlayış Dini, yaşama anlam
veremediğinden dolayı, hayatın dışına itmiştir. Oysa Allah’ın gönderdiği,
Muhammed (s.a.v.)in tebliğ ettiği din, kültürel olmaktan uzak, aşkın ve mutlak
gerçekliği barındıran, hayatın her alanını anlamlandıran Tanrısal (İlahî) bir
fenomendir.Geleneksel serüvenimizi masumiyetten uzak ve kutsal olmayan bir
anlayıştan hareketle yeniden okuyan, onu yer yer acımasızca eleştiren bir İslam
mütefekkirini ve onun okuma biçimini incelmeye çalıştık.
Bu çalışmamız boyunca, hiçbir desteğini bizden esirgemeyen değerli hocam
Yrd. Doç. Dr. Mehmet KUBAT ’a, ihtiyaç hissettiğim kaynakları vermek suretiyle
yardımlarını esirgemeyen Yrd. Doç Dr. Mehmet Şirin ÇIKAR ve Doç. Dr. İsa
YÜCEER’e, minnettarım. Ayrıca zamanın kendisi için değerli olduğu bir zamanda
bana zaman ayırarak tezimi yazma noktasında bana yardımcı olan değerli
meslektaşım E.Emre ÖZKESKİN ’e, tezimle ilgili her türlü yardımlarını gördüğüm
dostlarıma ve bu zaman zarfında beni hep destekleyen sevgili eşime teşekkürü bir
borç bilirim.
IV

KISALTMALAR

a.g.m. : Adı geçen makale.
bkz. : Bakınız.
Hz. : Hazreti.
r.a. : Radiyallahu anhu.
s. : Sayfa.
s.a.v. : Sallallahu Aleyhi ve’s sellem.
Çev. : Çeviren.
vb. : Ve benzeri.
Vd. : Ve diğerleri.
Yay : Yayınevi.
GİRİŞ

1400 yılı aşkın bir geleneğe sahip İslâm düşüncesinin anlaşılması, geçmişi ve
şu anıyla bütün fikri alt yapısının kavranması önem arz eder. Günümüz Müslüman
toplumların İslâm’a göre duruşlarını sorgulamak, Müslüman coğrafyada hâlihazırda
var olan fikri ve soysal hastalıkların nedenlerinin araştırılması bu hastalıkların tedavi
edilmesine yardımcı olacaktır. İslâm ve hayat arasında oluşturulmuş olan
uyuşmazlıkların giderilmesini mümkün kılacak çözümlerin ortaya çıkarılmasını
sağlayacak fikri çabaları dünden bu güne büyük bir öneme sahiptir. Özellikle son üç
yüz yıllık dönemde İslâm ve hayat arasındaki kopukluk Müslüman Aydın ve
Entelektüellinin önemli bir sorunsalı olmuştur. Her toplum değerleriyle ilişkisini
gözden geçirerek onların aktüel değerlerini arttırma gayreti vermesi zorunluluk arz
eder. Bu zorunluluktan olsa gerek ki, kültürel mirasımızı sorgulamak ve onu yeniden
yapılandırmak bir gereksinim arz etmiştir.
Müslüman toplumların değerleriyle yüzleşmelerini sağlamak için fikri çabalar
18. yy. ortalarında Cemaleddin Afgani, Muhammed Abduh ve Reşit Rıza,
Muhammed İkbal gibi Müslüman ulema ve aydınlar tarafından sergilenmiştir. Bu
çabalar günümüzde de aydınlar tarafından sergilenmektedir. Çünkü sorun hala
canlılığını korumakta ve çözüme kavuşturulmayı beklemektedir. Câbirî de bu çaba
ve gayret içerisinde olan Müslüman aydınlardan biridir. Fikri çabalarını İslâm
dünyasının düşünsel ve sosyal bunalım ve buhranlarının nedenlerini anlamaya teksif
eden Câbirî’nin yaklaşım tarzını ele alacağız. Câbirî, özellikle söz konusu bunalım ve
buhranların varlığından geleneğin ve geleneksel–selefi yaklaşımın payının ne kadar
olduğu veya olabileceği hususunu irdelemektedir. Bu düşüncelerle İslâm geleneğini
okuma biçimini anlamaya çalışmak hiç şüphesiz ki çok önemlidir. Biz bu öneme
binaen Câbirî’nin okuma biçimini ve geleneğe yönelik eleştirilerini çalışmak istedik.
Amacımız Câbirî’nin fikri atmosferini anlamak ve günümüz İslâm toplumlarının
sorunlarına yönelik çözüm önerilerini mercek altına almaktır. Zira yine vurgulamak
gerekirse ne yazık ki sorun hala ortadadır ve çözüm beklemektedir. Eğer biz bu
noktada bir katkıda bulunabilirsek bir gayret sarf etmenin huzuru içerisinde oluruz.
2

1- Amaç

Amacımız geleneğin sorgulanmasına yönelik bir faaliyetin anlaşılması için
bir katkıda bulunmaktır. Zira geleneğin yeniden yorumlanması doğrultusundaki
faaliyetler, yoğun bir medeniyet çatışmasını yaşayan ve bu süreç içinde teorik
birikim ile köprüleri kopartılmış toplumumuz açısından büyük önem taşımaktadır.1

2- Sınırlılıklar

Biz bu çalışmamızı Câbirî’nin “Nakdu’l Akli’l Arabi” diye isimlendirdiği
“Arap Aklının Eleştirisi” serisiyle sınırlandırdık. Özellikle çalışmamız söz konusu
çalışmasında yer alan kültür mirasımızı okuma biçimini ve geleneksel İslâm
düşüncesine yönelik eleştirilerini kapsamaktadır. Tezimizin temel eserleri, söz
konusu serinin içinde yer alan kitaplar olacaktır. Tabiî ki bununla birlikte yer yer
ulaşabildiğimiz diğer çalışmalarından da istifade edilecektir.

3- Yöntem

Tezimiz dört bölüm olarak tasarlanmıştır. I. Bölümde “Arap Aklı” kavramını
ve bu kavramın Arap İslâm kültürü içerisindeki oluşum sürecini, konumunu bölgesel
ve kültürel farklılaşmasını, özellikle Câbirî’nin “Arap Aklı”nın oluşum dönemi için
özel bir önem atfettiği Tedvin Asrını ele alacağız. Bu bölümde ağırlıklı olarak “Arap
Aklı” kavramının mahiyetini anlamaya çalışma faaliyeti içerisinde olacağız.

II. Bölüm’de; Arap Aklının Arap İslâm kültürü içerisindeki şekillenişini
inceleyeceğiz. Yani artık Arap Aklı, Arap İslâm kültüründe bir mahiyet kazanmış ve
kendine özgü bir biçime kavuşmuştur. Gerek epistemolojik niteliği ve gerekse
sosyopolitik evrendeki görüntüsü olan siyasal niteliğini incelemeye çalışacağız. Arap

1 Ahmet Davudoğlu, “İslâm Düşüncesi Tarihi’ne yazdığı takdim”. M. M. Şerif, “İslâm Düşüncesi
Tarihi”. İnsan Yayınları, İstanbul, 1990. s. 5 – 8.
3

Aklının bilişsel ayrışımı ve bünyesinde teşekkül eden bilgi sistemleri / söylemleri
irdeleyeceğiz. Bu sistemlerden pek de bağımsız olmadan gerçekleşen siyasi
uygulama alanı da bu bölümde ele alacağımız konudur. Arap–İslâm geleneğinde
epistemolojik alan ile ideolojik alan her zaman birbirini etkileye gelmiştir. İşte bu
alanın birbirleriyle ilişkisini de bu bölümde kısaca ele almaya çalışacağız.

III. Bölüm’de ise önceki iki bölümde Câbirî’nin Arap Aklı kavramı ile ilgili
yaklaşımlarının teorik çerçevesini çizmeye çalışırken bu bölümde Câbirî’nin Arap–
İslâm düşüncesi geleneğine yönelik genel kritiğine, sonra da bu düşünce geleneğinin
içinde doğup gelişen ya da yabancı kültürler yoluyla İslâm dünyasına giren ve bu
düşünce dünyası içerisinde gelişip şekillenen Nahiv, Belagat, Kelam, Fıkıh, Tasavvuf
ve İslâm Felsefesi gibi bilgi kollarına yönelik eleştirilerine yer vereceğiz.

Son bölüm olan IV. Bölüm’de ise Câbirî’nin düşünsel çabalarının içerisinde
önemli bir yere sahip olan ve hatta bir yönüyle bütün bu Arap Aklı Teorisinin ortaya
çıkış sebebi olduğunu da söyleyebileceğimiz yeniden yapılanma projesini, yeniden
yapılanmanın mahiyet ve gerekliliğini inceleyeceğiz.

Çalışmamızda duygusallıktan uzak eleştirinin her zaman yıkıcı olmayacağı,
büyük bir oranda diriltici bir öneme sahip olduğu gerçeğinden hareketle, hele hele
içerden ve bir endişenin sonucu olarak ortaya çıkmış bu tarz eleştirilerin anlaşılması
çabası, birinci amacımız olacaktır. Tezimiz, ona kaynaklık eden eserler ve
argümanlar “Tarama–Değerlendirme” yöntemi esas alınarak hazırlanacaktır. Temel
argümanlar Câbirî’nin çalışmaları olacaktır. Bu argümanlar ele alınırken son derece
“nesnel” bir yaklaşım sergilenmeye gayret edilecektir.

Bugünü geçmişine büyük bir oranda benzeyen Müslüman toplumların
yaşamlarında var olan problemlerin geleneksel yapı içerisindeki araştırmaya yönelik
nedenlerden hareketle İslâm düşüncesi ve bu düşüncenin içinde teşekkül ettiği 1400
yılı aşkın geleneğin günümüzde anlamaya konu olduğunu görüyoruz. Bu anlama
çabasını veren âlim ve aydınların sayısal anlamda büyük bir yer tuttuğunu söylemek
mümkündür. Özellikle İslâm dünyasının Batı dünyası karşısındaki durumunun