Ρ ι M iiriniTiniitiw iirt

287 Pages·2015·14.99 MB·Greek

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
ΠΑΝΕΠίΤΤΗΜΙΟΥ ΙΟΑΜνΝΟΝ
■
->
¥.
wiirt
niiti
Ti
ni
.ψϊ Miiri
ι
■Ρ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ^
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Ή
ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
■*
ΜΑΡΙΑ ΑΓΡΕΒΗ
01 ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΞΕΝΟΥ ΔΙΓΕΝΗ ΣΤΗ ΜΟΝΗ ΜΥΡΤΙΑΣ ΑΙΤΩΛΙΑΣ (1491)
Διδακτορική Διατριβή
ΙΩΑΝΝΙΝΑ, 2007
Διδακτορική Διατριβή
Επόπτης Καθηγήτρια: Νανώ Χατζηδάκη
Μέλη Συμβουλευτικής Επιτροπής: Αθανάσιος Παλιούρας
Μαντώ Παπαδάκη
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Αφορμή για τη γνωριμία μου με τη Μονή Μυρτιάς στην Αιτωλία αποτέλεσαν
οι συχνές επισκέψεις σ’ αυτή λόγω της καταγωγής μου από το κοντινό χωριό
Πετροχώρι. Τη σημασία, όμως, του μνημείου και ειδικότερα τη σημασία των
τοιχογραφιών του καθολικού του για τη Μεταβυζαντινή Ζωγραφική, είχα την
ευκαιρία να γνωρίσω σε βάθος κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών σπουδών μου.
Η παρούσα μελέτη εκποιήθηκε στο πλαίσιο του Β' Κύκλου Σπουδών του
Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος Μεσαιωνικών Σπουδών της
Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κατά τα έτη 2002-2007.
Με την ολοκλήρωσή της θα ήθελα να εκφράσω τη βαθιά ευγνωμοσύιη μου
στην κα Νανώ Χατζηδάκη, Καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης στο
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και Επιβλέπουσα Καθηγήτρια της διατριβής, η οποία με
ενθάρρυνε να ασχοληθώ με το θέμα και παρακολούθησε με αμείωτο ενδιαφέρον όλα
τα στάδια της έρευνάς μου. Η μελέτη αυτή δει» θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς τις
πολύτιμες παρατηρήσεις και συμβουλές της όλα αυτά τα χρόνια.
Ευχαριστίες οφείλω επίσης στα μέλη της Τριμελούς Συμβουλευτικής
Επιτροπής, στον κο Αθανάσιο Παλιούρα, Ομότιμο Καθηγητή και στην κα Μαντώ
Παπαδάκη, Λέκτορα Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνων, η οποία και μου παραχώρησε το θέμα.
Θερμές ευχαριστίες εκφράζω ακόμη στην κα Φραγκίσκο Κεφαλλωνίτου,
πρώην Προϊσταμένη της 8ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, για την
άδεια μελέτης και δημοσίευσης των τοιχογραφιών του Διγενή στο μνημείο, στον
διατελέσαντα από το 2002 έως το 2006 Ηγούμενο της Μονής Μυρτιάς Πατέρα
Αυγουστίνο, που με ιδιαίτερη προθυμία διευκόλυνε την πρόσβασή μου στο
μοναστήρι και συνέδραμε στο έργο μου, όπως και στους φίλους Νικολέττα και
Αντώνη Ασπιώτη και Γιάννη Χουλιαρά για την παραχώρηση φωτογραφικού υλικού
από το προσωπικό τους αρχείο. Η επεξεργασία του φωτογραφικού υλικού της
εργασίας έγινε από τη φίλη Θάλεια Ρήγου, φωτογράφο της 5ης Εφορείας Βυζαντινών
Αρχαιοτήτων Σπάρτης, την οποία ευχαριστώ ιδιαίτερα και από εδώ.
Η μελέτη αυτή δεν' θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς την ποικιλότροπη υποστήριξη
της οικογένειάς μου, των γονέων μου Θωμά και Σοφίας και της αδελφής μου
Αλεξάνδρας· σε αυτούς και την αφιερώνω.
ι
4k
200.3?
iyV-t
Μ
-ψ^'\
Φ$:ί
\ '·'■
■.·.·-
<■ . ■ ·«'■- :■ " 'ί'ί .
U;r
r ·Γ,
2
' ν" ·ί//-'ϊν_·ν>',-
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
σελ.
• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 5
• ΕΙΣΑΓΩΓΉ 30
• Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ & Ο ΖΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΑΘΟΛΙΚΟΥ ΤΉΣ
ΜΟΝΗΣ 39
• Η ΚΤΗΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ 46
• Η ΔΙΑΤΑΞΗ ΤΟΥ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ 54
• ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ 61
• Η ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΓΧΗΣ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ 61
Η ΠΛΑΤΥΤΕΡΑ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΩΝ 61
I,
*
ΟΙ ΣΥΛΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥΝΤΕΣ ΙΕΡΑΡΧΕΣ ' 70
Ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος 70
Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος · ' 71
Ο άγιο; Βασίλειος 72
Ο άγιος Αθανάσιος 72
• Η ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΤΟΙΧΟΥ 93
Ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 93
Η ΑΝΑΛΗΨΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ 101
• Η ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΤΟΥ ΒΟΡΕΙΟΥ & ΝΟΤΊΟΥ ΤΟΙΧΟΥ 111
Η ΔΕΗΣΗ * 111
Ο Χριστός - ] 11
Ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος 112
Ο άγιος Νικόλαος 1 ] 2
ΟΙ ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ * 122
Ο αρχάγγελος Μιχαήλ 122
Ο άγιος Δημήτριος 127
• Η ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΜΑΡΑΣ 131
Η ΒΟΡΕΙΑ ΠΛΕΥΡΑ ΤΉΣ ΚΑΜΑΡΑΣ . 131
ΤΟ ΓΕΝΕΣΙΟ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 131
Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ 140
Η ΣΤΑΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ 144
Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΘΡΗΝΟΣ 153
Η ΕΙΣ ΑΔΟΥ ΚΑΘΟΔΟΣ 158
3
At\
Η ΝΟΤΙΑ ΠΛΕΥΡΑ ΤΉΣ ΚΑΜΑΡΑΣ 165
ΤΑ ΕΙΣΟΔΙΑ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 165
Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ 171
Η ΥΠΑΠΑΝΤΗ 177
Η ΒΑΓΤΠΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ 182
Η ΒΑίΟΦΟΡΟΣ 187
• ΔΙΑΚΟΣΜΗ'ΠΚΑ ΘΕΜΑΤΑ 193
• ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 199
• ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ 209
ΟΙ ΣΥΝΘΕΣΕΙΣ 209
ΟΙ ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ 216
ΤΟ ΠΛΑΣΙΜΟ ΤΗΣ ΣΑΡΚΑΣ 218
Η ΑΠΟΔΟΣΗ ΊΉΣ ΠΤΥΧΟΛΟΠΑΣ 225
ΤΟ ΧΡΩΜΑ 232
• ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 240
• Ο ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΞΕΝΟΥ ΔΙΓΈΝΗ ΣΤΗ ΜΟΝΗ ΜΥΡΤΙΑΣ: Η ΘΕΣΗ TOY ΣΤΟ
ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΖΩΓΡΑΦΟΥ & ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ 15ου ΚΑΙ 16ου ΑΙΩΝΑ 245
• ΕΙΚΟΝΕΣ 261
4
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ * ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΛΑ: Αρχαιολογικά Α\*άλεκτα εζΑΘηνών, Αθήναι
ΑΒ: Art Bulletin, Σικάγο
ΑΒΜΕ; Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος, Αθήναι
ΑΔ: Αρχαιολογικόν ΔελτΙον, Αθήναι
ΑΕ: Αρχαιολογική Εφημερις, Αθήναι
AJA: American Journal of Archaeology, Νέα Υόρκη
ByzF: Byzantinische Forschungen, Αμστερνταμ
CakArch.: Cahiers Archiologiques, Παρίσι
Cah.Balk.: Cahiers Balkaniques, Παρίσι
C.I.E.B.: Congris International d ' Etudes Byzantines
ΔΧΑΕ: Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήναι
DOP: Dumbarton Oaks Papers, Washington D.C. *
DOS: Dumbarton Oaks Studies, Wasliington D.C.
ΕΕΒΣ: Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Αθήναι
ΕΕΦΣΑΠΘ: Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστστελείον Πανεπιστημίου
- Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη
ΕΕΣτΜ: Επετηρίς Εταιρείας Στερεοελλαδιτικών Σπουδών, Αθήναι
ΗΜΕ: Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, Αθήναι
ΙΕΕ: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήναι
J0B: Jahrbuch der Osterreichischen Byzantinistik, Βιέννη
Jwarb: Journal o f the Warburg and Courtauld Institutes
Κρητ. Xp.: Κρητικά Χρονικά, Ηράκλειον * *
%
Λακ Σπ. : Λακωνικοί Σπουδαί, Αθήναι
LCI: Lexikon der christlichen Ikonographie, έκδ. Ε. Kirschbaum, W. Braunfels, 8 τόμοι,
Ρώμη - Freiburg - Βασιλεία - Βιέννη, 1968 - 1976.
ΝΕ: Νέος Ελληνομνήμων, Αθήναι
ODB: The Oxford Dictionary of Byzantium, 3 τόμοι, Νέα Υόρκη, Οξφόρδη, Oxford
University Press, 1991
ΠΑΕ: Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα
RbK: Reallexikon zur byzantinischen Kunst, Η. K. Wessel - M. Restle, Στουτγάρδη, 1963
RDAC: Report of the Department of Antiquities, Κύπρος
REB: Rennie des Etudes Byzantines, Παρίσι
RQ: Romische Quartalschrift ftlr Christliche Altertumskimde undKirchengeschichte
&
5
•V
Sbomik Radova: Sbomik Radova Vizaniolofkog Inslituta, Sprska Akademija Nauka,
Βελιγράδι
TM: ΊΥαναιιχ el Mtmoires, Παρίσι
W: Vizantiskij Vrcmemik. Πετρούπολη. Μόσχα
j. ZLU: Zbomik za Likovne Umetnosti, Novi - Sad
t ZRVI: Zbomik Radova VizanioloSkog Inst Hula. Βελιγράδι
Αχειμάστου-Ποταμιάνου. ΑΛ 32 (1977), ΒΊ Χρον.= Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ.. «Κέντρο
Συντηρήσεως Αρχαιοτήτων». ΑΑ 32 (1977), ΒΊ Χρον., σ. 8-11.
Αχεηιάστσιι-Ποταμιάνου. Μονή Φιλανθρωπηνών = Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ., Η Μονή
των Φιλα\Ορωιπρ>ών και η ττρώτη φάση της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, εκδ. ΥΠΠΟ-ΤΑΠΑ,
Αθήναι. 1983, 1995*.
Αχειμάστου-Ποταμιάνου. «Μονή Βίκου»= Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ., «Οι τοιχογραφίες
τΐ|ς Μονής του Βίκου στο Μσνοδέντρι της Ηπείρου». Όγδοο Συμπόσιο Βυζαντινής και
Μεταβυζα\ηνής Αρχαιολογίας και Τέχνης. Περιλήψεις εισηγήσεων Και ανακοινώσεων, Αθήνα,
13, 14 και 1S ΜαΤου 1988 (Αθήνα, 1988), σ. 29-30.
Αχειμάστου-Ποταμιάνου. Βυζαντινές Τοιχογραφίες=* Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ., Βυζαντινές
Τοιχογραφίες στη σειρά Ελληνική Τέχνη, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα, 1994,1995*.
Αχειμάστου-Ποταμιάνου. «Εικόνες Μ. Β.εσύσας»= Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ., «Εικόνες
της Μονής Ελεούσας στο Νησί των Ιωαννίνων». θυμίαμα, I, σ. 1-8, II, πίν. 1,1-6.
Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Εικόνες Ζακύνθου- Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ., Εικόνες της
Ζακύνθου, Προλεγόμενα ιστορικά τσο ακαδημαϊκού Μανόλη Χατζηδάκη, Ιερά Μητρόπολις
Ζακύνθου και Στροφάδων, Αθήνα, 1997.
Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Εικόνες Βυζαντινού Μουσείου = Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ.,
Εικόνες του Βυζαπινού Μουσείου Αθηνών, εκδ. ΥΠΠΟ-ΤΑΠΑ, Αθήνα, 1998.
Αχειμάστου-Ποταμιάνου, «Μονή Αγίας Παρασκευής»= Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ., «Η
κτντορική παράσταση της Μονής της Αγίας Παρασκευής στο Μσνοδέντρι της Ηπείρου
(1414)», ΔΧΑΕ ΚΔ' (2003), σ. 231-41.
6
Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Μυστράς= Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ., Μυστράς. Ιστορικός και
αρχαιολογικός οδικός, εκδ. Έσπερος, Αθήνα, 2003.
*■»
Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Τοιχογραφίες Μ. Φιλανθρωπηνών= Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ.,
Οι τοιχογραφίες τΐ}ς Μονής Φιλα\>θρωπη\>ών στο Νησί των Ιωαννίνων, εκδ. Αδάμ-Πέργαμος,
Αθήνα, 2004.
Actes du XVe C .LE.BActes du XJ'e Congris International d' fctudes Byzantines, Αθήναι,
Σετττέμβριος 1976,, I. Art et ArM ologie, Rapports et Co-Rapports, ΑΟήναι 1979, II.
Communications Af ΑΟήναι, 1981.
Ajfreschi e leone 1986= Affreschi e leone dalla Grecia (Χ-ΧΠΙ sec.l Atene e Firenze.
Palazzo Strozzi (16 settembre-16 novembre 1986), κατ. έκθ., Αθήνα, 1986.
ι
*
Αλμπάνη, «Αγία Μαρίνα Μουρνέ»= Αλμπάνη Τζ., «Οι τοιχογραφίες του ναού της Αγίας
Μαρίνας στον Μουρνέ της Κρήτης. Ένας άγνωστος βιογραφικός κύκλος τΐ)ς αγίας Μαρίνας»,
ΔΧΑΕΥΖ' (1993-1994), σ. 211-21.
Αλιπράιτης, Θησαυροί της Σίφ\*ου= Αλιπράντης Θ., θησαυροί της Σίφνου. εικόνες των ναών
και των μονών, Αθήνα, 1979.
Altripp, Prothesis= Altripp Μ., Die Prothesis und ihre Bildausstattung in Byzanz unter
besonderer Berilck sichtigung der Denkmdler Griechenlands, Φρανκφούρτη, 1998.
I
Αντίφωνον= Αντίφωνον. Αφιέρωμα στον καθηγητή Ν. Β. Δρανδάκη, εκδ. Πουρναρά,
Θεσσαλονίκη, 1994.
Αρμός= Αρμός, Τιμητικός τόμος στον καθηγητή Ν, Κ. Μουτσόπουλο για τα 25 χρόνια
πνευματικής του προσφοράς στο Πανεπιστήμιο, Α'-Γ', Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης, Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Θεσσαλονίκη, 1991.
Ασπρά-Βαρδαβάκη, «Παναγία Μεσοχωρίτισσα»= Ασπρά-Βαρδαβάκη Μ., «Οι τοιχογραφίες
της Παναγίας Μεσοχωρίτισσας στις Μάλλες Λασιθίου Κρήτης», Δίπτυχα 5 (1991-1992), σ.
172-249.
Ασπρά-Βαρδαβάκη, «Πρόδρομος Γαρύπα»= Ασπρά-Βαρδαβάκη Μ., «Οι τοιχογραφίες του
Αγίου Ιωάννη του Προδρϊ^ιαυ στον Γαρύπα Ρεθύμνου», Ααμπηδών, 1, σ. 63-82.
7