Table Of Content

Kampanie UbPKŁY PUBLISHING L__ ______________ Liitzei 632 Apogeum wojny trzydziestoletniej RICHARD BRZEZIŃSKI urodził s-.ę w Londyn* jako syn Polaków, którzy w 1942 roku jako dzieci opuścili ZSRR z Armą gen W. Andersa, unikając sowieckiej niewoli. Jest niezależnym historykiem specjalizującym się w dz.ejach wąskowośo wczesnonowozytnej Europy. zwłaszcza w zakrese barwy i broni oraz ikonografii Obok ks-ązek dotyczących tematyk, posk-ej i szwedzkiej oraz starożytnych Sarmatów d'a wydawnictwa Osprey (gdz-e n egdyś pracował pko redaktor) napisał szereg artykułów d>a czasop.sma .History Today" oraz O*ford Dcttonaty of National bogrophy. Pracował tez jako doradca do spraw historyczno-wojskowych BBC oraz konsultant na plan.e f mu Jerzego Hoffmana Ogniem i mieczem. Zajmu,* się ponadto p-acam. redakcyjnymi ■nałalnosoą przekładową GRAHAM TURNER jest czołowym artystą specjalizującym s.ę w obrazowaniu okresu średn.owecza. Ilustrował wiele książek wydawnictwa Osprey. dotyczących szerokiego zakresu zagadnień - od ubiorów arrrui Kalifatów z X wieku. poprzez krwawe wydarzenia średnio w.eczr.ych bitew. az po codz«me zyce XVIII-wiecznych brytyjskich .czerwonych kurtek". Jest synem ilustratora M chaela Turnera, rr. eszka i pracuje w hrabstwie Buchngham vz V/.elkiej Brytar.... Liitzen 1632 Apogeum wojny trzydziestoletniej Kampanie • 4 Liitzen 1632 Apogeum wojny trzydziestoletniej Richard Brzeziński • Graham Turner ILUSTROWAŁ Jan Szkudliński TŁUMACZYŁ First pub'.shed Podziękowania m Gre.it Butan in 2001. by Oprey PU>'sh'ng Ltd Pisanie tej książki było długim i wyczerpującym zadaniem, wiążącym się z wizytami w archiwach. Midland House. West W.t>. BofeyOrford. OX20PH bibliotekach i muzeach w całej północnej Europie oraz z badaniem tekstów źródłowych w kilku nastu językach, często kaligrafowanych gotykiem - me dziwi zatem, ze wojna trzydziestoletnia spo Alt RiGHT$RL$ERVED tyka się z tak nikłym zainteresowaniem historyków! Równie kłopotliwe były ścisłe ograniczenia objętości tekstu, co zmusiło mnie do zrezygnowania ze znacznej ilości materiału, który nie zmieś Po‘ish Ijnguage translator) cił się na tych stronach. 2008 Osprey F\iUi$hng Limited Podczas pracy nad książką zaciągnąłem u wielu osób intelektualne długi. Przede wszystkim pragnę Copyright <£> for fblish ed ton: podziękować Keithowi Robertsowi za interesujące dyskusje w ciągu wielu lat. Johnowi Rohde. Wydawnictwo EGIS który pomógł mi, podsuwając pomysły na ilustracje pola walki. Nickowi Sekunda za jego przydatne uwagi po lekturze rękopisu, wreszcie Klausowi Jacobowi. mieszkańcowi jednej z wiosek Rippach. ISBN 978 83-7396 790-8 który dostarczył wskazówek dotyczących miejscowych kronik. Jeśli idzie o Szwecję, chcialbym OPRACOWANIE Wt DANIA POLSKIEGO. szczególnie podziękować Evie Turek z kolekcji Szwedzkich Trofeów, Nilsowi Drejholtowi z Livrust- Redakcp Wojoech Adamski kammaren oraz Leifowi Petterssonowi z Armemuseum za pomoc w zdobyciu fotografii. Wreszcie Korekta: Jakub Machowski. ogromne podziękowania należą się Lee Johnsonowi, który wierzył we mnie i zadbał, by książka ta Małgorzata Piwowarczyk została opublikowana. Indeks. Małgorzata Piwowarczyk Wszystkie ilustracje, o ile nie zapisano inaczej, pochodzą ze zbiorów autora Adaptacp graficzna i skład: Potr Kulas Nota autora Wszystkie daty są podane w „nowym stylu", czyli według kalendarza gregoriańskiego, wprowa dzonego w katolickiej Europie w 1582 roku. Kalendarz juliański - „starego stylu", używany w Szwecji i protestanckich Niemczech, spóźniał się w stosunku do gregoriańskiego o 10 dni, za tem bitwa pod Lutzen odbyła się 16 listopada według nowego stylu, albo też, tak jak nadal ob chodzi się jej rocznicę w Szwecji. 6 listopada według starego stylu. EGIS Sp. z o.o. ul. Pilotów 71.31 -462 Kraków tel. (12)410 86 23 fax (12; 410 86 21 e-matl: oflice@ótxon p! y/ww.hisionaospre/.p! mm litxon.pl i LI BRON SPIS TREŚCI KALENDARIUM 6 WPROWADZENIE 7 DROGA POD LUTZEN 10 Powrót Wallensteina i kampania norymberska DOWÓDCY WALCZĄCYCH STRON 14 Wodzowie protestanccy • Wodzowie katoliccy WALCZĄCE ARMIE 19 Armia szwedzka • Skład armii szwedzkiej • Armia cesarska • Skład armii cesarskiej PLANY WALCZĄCYCH STRON 28 Cele Wallensteina • Cele Gustawa Adolfa PIERWSZE STARCIA 3 I Potyczka nad Rippach. 15 listopada BITWA, 16 LISTOPADA 39 Pierwsze ataki szwedzkie, 10.00-12.00 • Przybycie Pappenheima. 12.00-12.30 • Zamęt na cesarskich skrzydłach • Ostatnie uderzenie, 15.30-17.00 PO ZMROKU 80 Kto wygrał bitwę? • Epilog Procesy winnych Fahnenflucht POLE BITWY DZISIAJ 92 BIBLIOGRAFIA 94 INDEKS 95 KALENDARIUM GUSTAW ADOLF W NIEMCZECH I 1.00 Generalne natarcie linii szwedzkich; początek właściwej bitwy. ______________1630 I 1.30 Finowie ŚtSlhandskego odrzucają Chorwatów 27 czerwca Flota szwedzka wyrusza ze Sztokholmu. od prawego skrzydła szwedzkiego. Pozorowane 6 lipca Gustaw Adolf ląduje pod Peenemunde. formacje cesarskie złożone ze służby taborowej ______ 1631 zaczynają uciekać w kierunku Lipska. 20 maja Pappenheim zdobywa szturmem Magdeburg. 12.00 Brygada Szwedzka zdobywa siedmiodzialową 17 września Bitwa pod Breitenfeld - Gustaw Adolf cesarską baterię dział. z pomocą saską pokonuje Tillyego. 12.00-12.30 Na cesarskim lewym skrzydle pojawia się otwierając drogę do środkowych Niemiec. z kawalerią Pappenheim, lecz zostaje śmiertelnie ______________Ł632 ranny; początek Fahnenflucht. 15 kwietnia Bitwa pod Ram am Lech - Gustaw Adolf ok. 13.00 Gustaw Adolf ginie, walcząc na czele kawalerii przekracza rzekę Lech: Tilly śmiertelnie ranny. ze SmSland. 16 kwietnia Ferdynand II przywraca Wallensteina 13.00-14.00 W atakach na cesarskie centrum zostają na stanowisko naczelnego dowódcy wojsk zniszczone szwedzkie brygady: Żółta i Niebieska. cesarskich. 14.00-15.00 Knyphausen odbija cesarską baterię i zwraca działa 24 kwietnia Gustaw Adolf witany w Augsburgu na lewe skrzydło cesarskie. jako zbawca protestantyzmu. ok. 14.30 Druga fala ataku Bernharda odrzucona 25 maja Wallenstein odbija Pragę. z ciężkimi stratami. 27 sierpnia Fbs-lki prowadzone przez Oxenstiernę 15.00-15.30 Przerwa w bitwie; obydwie strony i Wilhelma Weimarskiego docierają przegrupowują się do ostatniego starcia. do Norymberg!. 15.30-17.00 W trakcie ostatniego ataku Bernhard zdobywa 3/4 września Gustaw Adolf atakuje obóz Wallensteina baterię przy wiatraku. pod Alte Feste. ok. 18.00 Przybycie piechoty Pappenheima pod wodzą 18 września Gustaw Adolf przerywa oblężenie obozu Reinacha. Wallensteina i maszeruje na południe ok. 20.00 Trzy godziny po zmroku Wallenstein nakazuje w kierunku Dunaju. odwrót w kierunku Lipska. 24 września Arm e Gustawa Adolfa i Bernharda rozdzielają się. Północ Wallenstein dociera do Lipska. PRELUDIUM DO BITWY POD LUTZEN PO BITWIE 2 listopada Wallenste n zdobywa lipski zamek 17 listopada Bernhard maszeruje z powrotem Pleissenburg. do Weissenfels i obozu pod Naumburgiem. 2-7 listopada Armie Gustawa Adolfa i Bernharda łączą się 18 listopada Wallenstein opuszcza Lipsk i rozpoczyna odwrót ponown-e pod Amstadt. na południe od Erfurtu do Czech. 6-7 listopada Armia Pappenheima dołącza do sil 22 listopada Do Bernharda pod Grimma dołącza 5000 saskiej Wallensteina kolo Merseburga. i brunszwicko-luneburskiej konnicy: początek 12 listopada Pod wrazen.-em obecności armii Wallensteina operacji oczyszczających w Saksonii. koto Weissenfels Gustaw Adolf wycofuje się _______________1.633 i umacnia swój obóz koło Naumburga 16 lutego Stracenie w Pradze uciekinierów spod Lutzen. 14 listopada Wallenstein dzieli swoją armię, pozwalając 23 kwietnia Utworzenie Ligi z Heilbronn Pappenheimo.Ti skierować się na Halle. pod przewodnictwem Axela Oxenstierny. 15 listopada Gustaw Adolf wyrusza z obozu przed świtem 8 lipca Zwycięstwo protestanckie w bitwie (ok. 4.00). by zaatakować Wallensteina; pod Hessisch-Oldendorf. potyczka nad Rippach (12.00-15.00) opóźnia _______________L63_4 bitwę. 25 lutego Wallenstein ginie w zamachu; dowództwo przejmuje Gallas. 16 LISTOPADA - BITWA POD LUTZEN 6 września Bitwa pod Nórdlingen - katastrofalna klęska armii protestancko-szwedzkiej: Szwecja traci Północ Pappenheim otrzymuje w Halle rozkaz południowe i środkowe Niemcy. Wallensteina. by ruszał pod Lutzen. ______.________L635 2.00 Pappenheim wyrusza z kawalerią pod Lutzen. 30 maja Pokój praski kończy .szwedzki" etap wojny. ok. 6.00 O brzasku p.echota i artyleria Pappenheima Elektor Saksonii Jan Jerzy porzuca sojusz wyruszają z Hale ze Szwecją w zamian za zwrot Lużyc. 9.00 Armie przeciwników nawiązują pod Lutzen kontakt wzrokowy. 10.00 Rozwinięcie szwedzkiej linii bojowej; początek 6 I y/ym^ny ognia artyleryjskiego. WPROWADZENIE itwa pod Lutzen to jeden z kluczowych punktów wojny trzy B dziestoletniej (1618-1648), najhardziej niszczycielskiego konflik tu w Ku ropie przed I wojną światową. Bitwa nic była szczególnie wielka: pod Brcitenfcld w roku 1631 stanęło przeciw sobie niemal dwukrotnie więcej żołnierzy. Trudno nazwać ją też rozstrzygającą - przez Obraz Pietera Snayersa przedstawiający bitwę pewien czas po jej stoczeniu obydwie strony przypisywały sobie zwycięst pod Lutzen, zamówiony wo. Jej znaczenie wynikało raczej ze śmierci dwóch z wielkich wodzów: przez Ottavio Piccolominiego, króla Szwecji, Gustawa II Adolfa, i hrabiego Gottfrieda Heinricha von ukończony w roku 1642. Pappcnhcima. Rozmieszczenie wojsk cesarskich Wiele zdarzeń tego zimnego listopadowego dnia pozostaje okry ukazano z niezwykłą dokładnością, szczególnie szyk tych zalegającą w'ó wczas mgłą i dymem. Historycy koncentrowali swoje 5-2-1 cesarskich brygad piechoty badania na śmierci króla szwedzkiego; mniej wysiłku włożono w rekon oraz ustawienie skrzydeł strukcję samego przebiegu bitwy. Systemy wojskowe tamtego okresu są kawaleryjskich w eszelon. wciąż słabo rozumiane. Bitwa zaś często jest przedstawiana jako kon W oddali widać znacznie dłuższy frontacja między innowacyjną taktyką linearną Gustaw-a Adolfa, opartą na front armii szwedzkiej sile ognia i uderzeniu, a przestarzałą szkolą hiszpańską z jej ociężałymi (Kunsthistorisches Museum, Wiedeń) 7 CESARSTWO NIEMIECKIE OKOŁO ROKU 1632 MORZE PÓŁNOCNE DANIA MORZE BAŁTYCKIE Stralsund LU LU POMORZE O Hamburg ZACHODNIE../ N BREMA ( U MEKLEMBURGIA Q O cL CL y Brema • Szczecin O N BRANDENBURGIA J POLSKA Magdeburg • ... ELEKTORAT ARCYBISKUPSTWO < Kassel ' '--SAKSONII KOLONII HESJA-KASSEL 'i Liitzen KSIĘSTWA Drezno’ ARCYBISKUPSTWO BISKUPSTWO SAKSONII TREWIRU FULDY ARCYBISKUPSTWO wUKRUZPBURGA -BISKUPSTWO BAMBERGU Praga Norymberga MORAWY N WIRTEMBERGIA ’ BAWARIA Augsburg© Monachium AUSTRIA Wiedeń^ ; WĘGRY ZWIĄZEK ' CESARSKIE SZWAJCARSKI TYROL II posiadłości Habsburgów państwa Ligi Katolickiej I tereny okupowane przez Szwedów REPUBLIKA pewni sojusznicy Szwecji WENECJA niepewni sojusznicy Szwecji TURCJA — • ■ granica Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego o 100 km MORZE ADRIATYCKIE 8