Ludowa historia Polski : historia wyzysku i oporu : mitologia panowania

673 Pages·2020·18.924 MB·Polish

by  Adam Leszczyński

ADAM LESZCZYŃSKI
LUDOWA
HISTORIA
POLSKI
Historia wyzysku i oporu.
Mitologia panowania
Copyright © by Adam Leszczyński, MMXX
Wydanie I
Warszawa MMXX
SPIS TREŚCI
Rozdział 1 DWA NARODY. MITY O PANOWANIU
I NIEWOLI............................................................................... 9
1. „Bydlęta”............................................................................. 9
2. O czym jest ta książka? Historia wyzysku i oporu,
mitologia panowania ....................................................... 13
3. Przekleństwo chama......................................................... 16
4. Wandalowie i Sarmaci, czyli pierwsza teoria najazdu.
Jak król Genzeryk został królem Gąsiorkiem............... 23
5. Teoria najazdu, odsłona druga: pańszczyzna nam
przyrodzona...................................................................... 31
6. Teoria najazdu jako nauka................................................ 36
Rozdział 2 POCZĄTKI (DO XIV W.)................................... 48
1. Kwiecik............................................................................... 48
2. Wczesne państwo: zbudowane na przemocy i podboju . . 53
3. Mechanizm pierwszego państwa..................................... 60
4. Czego nie wiemy............................................................... 69
5. Powinności........................................................................ 72
Rozdział 3 MELIORATIONE TERRE (DO 1520 R.)......... 78
1. Ściąłem go........................................................ 78
2. Mechanizm kolonizacji: od eksploatacji arbitralnej do
racjonalnej.......................................................................... 82
3. Ile zabierano? Anatomia powinności............................... 86
4. Sąd pański i królewski, czyli dynamika panowania .... 90
5. Ekonomia i rodzina. Miasta i Żydzi................................. 97
6. Przywileje. Racjonalność opresji..................................... 103
Rozdział 4 PRZYKRĘCANIE ŚRUBY. 1520-1768............. 112
1. Bicie polskim sposobem.................................................... 112
6 LUDOWA HISTORIA POLSKI
2. „Słodkiej używać z rozkoszą spokojności”. Sielanka
szlacheckiego bytowania.................................................. 117
3. Ziemiańskie podręczniki gospodarowania. Nadzorować
i karać................................................................................. 126
4. Opór i zbiegostwo............................................................. 134
5. Lamenty i supliki............................................................... 143
6. „Rzecz ruchoma”. Handel chłopami i dobrowolne
poddaństwo........................................................................ 155
7. Ekonomia folwarku. Fundament władzy........................ 165
8. Ludowa biopolityka. Gromada, rodzina, demografia.
Solidarność i jej brak ....................................................... 178
9. „Przełożeni nad ludźmi bogowie są ziemscy”,
czyli dyskurs zniewolenia.................................................. 191
10. Przemoc i bunty............................................................... 201
11. Miasta i Żydzi.................................................................... 220
12. Było lepiej czy gorzej niż na Zachodzie? Los peryferii. . . 232
Rozdział 5 KONIEC NIEWOLI 1768-1864 ........................ 240
1. Marzenie o awansie........................................................... 240
2. Irokezi Europy. Oświeceniowa krytyka Rzeczypospolitej 247
3. Obrońcy pańszczyzny. Argumenty starego porządku . . 256
4. Oświeceniowi reformatorzy. Wielka retoryka, mikra
polityka............................................................................... 262
5. Reformy i opór.................................................................. 272
6. Czy zaborca przyniósł wolność?..................................... 282
7. Księstwo i królestwo, czyli święte prawo własności. ... 288
8. Przemysł pańszczyźniany. Proletariat i Żydzi................ 303
9. „Skargę każę ci na dupie przykleić”. Nędza, przemoc
i bunt................................................................................... 318
10. Demokraci i lud................................................................. 329
Rozdział 6 KAPITALIZM NA PERYFERIACH 1864-1944 344
1. Przemysł. „Opieka” i protest............................................ 344
2. Gnoje i kałuże. Miasto i służba....................................... 360
3. Wieś i ziemia. Dziedzictwo poddaństwa. Zycie i śmierć 369
4. Emigracja. „Na to gospodarstwo, co mamy w kraju,
można się wysrać tysiące razy”....................................... 382
5. „Dwie cywilizacje”. Inteligencja i lud. Radykałowie . . . 394
SPIS TREŚCI 7
6. Rewolucja. „Przelew krwi bratniej”................................. 409
7. Antysemityzm.................................................................... 431
8. Wielkość i nędza drugiej Rzeczypospolitej.................... 445
Rozdział 7 PRL. WYZYSK W IMIĘ PARTII 1944-1989 ... 477
1. Władza i protest w fabryce. Przywilej elity.................... 477
2. Reforma rolna i kolektywizacja....................................... 497
3. Awans................................................................................. 511
ZAKOŃCZENIE. PRZEMOC I EMANCYPACJA............. 524
JAK TRZEBA NAPISAĆ LUDOWĄ HISTORIĘ POLSKI?
ESEJ O METODZIE............................................................... 533
1. Zwyczajna historia z przeszłości..................................... 533
2. Marksizm i reakcja w polskiej historiografii.................. 536
3. Nietzsche, White, Foucault: koniec historiografii
nieświadomej...................................................................... 544
4. Polscy historycy: pozytywizm naiwny kontra
postmodernizm.......................-......................................... 553
5. Howard Zinn, czyli lekcja historii krytycznej............... 562
6. Ludowa historia Polski: projekt...................................... 567
PODZIĘKOWANIA............................................................... 573
PRZYPISY................. 574
BIBLIOGRAFIA...................................................................... 634
INDEKS OSÓB........................................................................ 664

Rozdział 1
DWA NARODY. MITY O PANOWANIU I NIEWOLI
1. „Bydlęta”
Latem 1783 r. pisarz, poeta i podróżnik Kajetan Węgierski (1756-
1787) wyruszył z Europy w podróż do kolonii francuskich na Ka­
raibach. Na statek - do ciasnej siedmioosobowej kabiny, która nie
zapewniała żadnej prywatności w czasie wielotygodniowej wypra­
wy - zabrał ze sobą lokaja Ryszarda.
W drodze pisał dziennik w formie listów, które wysyłał do po­
zostawionej w Paryżu ukochanej Julii1.
Dwudziestosiedmioletni wówczas polski szlachcic miał już za
sobą wiele przygód. W Polsce zdobył doskonałe wykształcenie
w Collegium Nobilium i zaczął karierę jako kancelista w Radzie
Nieustającej, zalążku nowoczesnej publicznej administracji dzia­
łającym w schyłkowych latach Rzeczypospolitej. Ostrym piórem
pamflecisty naraził się jednak wysoko postawionym osobom.
Trafił za to do wieży, w której przesiedział razem ze swoim wy­
dawcą, rok i sześć tygodni2. „Twój dowcip wierszopiski już na
śmierć sądzony” - przestrzegał Węgierskiego starszy o dwie de­
kady i rozsądniejszy kolega po piórze Stanisław Trembecki, za­
chęcając go, aby mimo wszystko został w kraju3. Węgierski po­
szedł jednak po rozum do głowy, wyjechał z Polski i wyruszył
w podróż po Europie.
Jego listy zdradzają osobowość sentymentalną w sposób ocie­
rający się o czułostkowość - zgodnie z duchem epoki - a także
10 LUDOWA HISTORIA POLSKI
wrażliwą na piękno przyrody. Okazywał również niekiedy współ­
czucie wobec ludzkiego cierpienia.
12 czerwca 1783 r. Węgierski w liście pisanym ze statku (wysyłał
je partiami, kiedy nadarzała się okazja) długo zachwycał się pięknem
chmur i księżyca, które oglądał z pokładu. „Zdawało mi się, że czy­
tam Ariosta albo gonię Pindara w jego uniesieniach”4 - dzielił się wra­
żeniami z ukochaną. „Niepodobna widzieć coś podobnego w naszych
miastach - ani nawet w naszych wsiach europejskich” - dodawał.
Lekkie chmury tworzyły tysiące przyjemnych obrazów: tu się
widziało łąki pokryte stadami, tam skały otoczone drzewami, da­
lej lew majestatycznie leżący; szarlatan każący tańczyć małpie, ba-
chantki z rozpuszczonymi włosami5.
Podróż nużyła jednak lokaja Ryszarda. Być może to, a być
może - jak zgadywał Węgierski - słońce padające w południe pio­
nowo na głowy podróżników „rozpaliło jego głowę tak, że uchy­
biał mi ciągłymi niegrzecznościami”6. Węgierski rozkazał więc
(„byłem zmuszony”) zakuć go w kajdany.
Posunął swoją głupotę do tego stopnia, że rozbił kłódkę i uda­
wał buntującego się: z tej przyczyny los jego pogorszył się; a ja
jestem zmuszony usługiwać sobie pomimo woli7.
Możliwe, że Ryszard mścił się potem na panu. Szlachcic narze­
kał, że lokaj zaciął go przy goleniu i był ostentacyjnie niedbały.
Węgierski wylądował na Martynice 26 czerwca 1783 r. Bawił
się doskonale, odwiedzając plantacje i obserwując miejscowe życie
towarzyskie. W przerwach pomiędzy zachwytami nad przyrodą
a westchnieniami do kochanki („serce i dusza mojej drogiej Julii są
większymi skarbami mojej duszy niż dochody obu Indii”) z zain­
teresowaniem obserwował czarnych niewolników oraz ich relacje
z właścicielami. Pewnego dnia w porcie przyglądał się wyładunko­
wi niewolników przywiezionych właśnie z Senegalu do pracy na
plantacjach. Notował:
Wysadzono tych nieszczęśliwych w naszej obecności. Wszy­
scy oni są ludźmi bardzo pięknymi i w kwiecie wieku. Wydali mi
DWA NARODY. MITY O PANOWANIU I NIEWOLI 11
się bardzo weseli i zadowoleni. Rzeczywiście natura ludzka jest
zanadto niekonsekwentną8.
Polak został później zaproszony na posiadłość pewnego plantatora
(„ma majątek i dobrze nam u niego” - pisał.) „Jest łagodnym i ludz-
kiem w postępowaniu ze swymi murzynami i zdaje się być od nich
kochanym”. Jako bystry obserwator Węgierski odnotował jednak, że
za troską o dobrostan niewolników krył się ekonomiczny interes.
Ze wszystkiego tego, co już widziałem i słyszałem, wydaje się
on człowiekiem ludzkim i że uważa te istoty za niezupełnie sobie
równe (bo to jest tutaj niepodobne), ale za drogocenne zwierzęta,
o które ma staranie i których zachowanie jest dla niego ważne.
Toteż jest on wynagrodzony za te względy - jego stado pomna­
ża się, urodzenia zastępują śmierci i uwalniają go od kupowania
nowych niewolników, co jest znaczną oszczędnością. Inni miesz­
kańcy wyspy tracą ich co roku siódmą część, a w Saint Domingue
dziesiątą9.
W innym liście Węgierski opisywał, jak ta troska wygląda
w praktyce, na przykładzie rozdawania jedzenia „Murzynom”. Lu­
dzie plantatora kładli jedzenie na platformie - cztery kwarty mąki
z manioku, dwa funty mięsa na tydzień - i trąbili, żeby zwołać nie­
wolników. Wtedy zbiegała się gromada i porywała „nędzne poży­
wienie”. Węgierski nie widział w tym nic nadzwyczajnego. „Toby
ich więcej zbliżyło do zwierząt, do których już z tylu względów są
podobni” - komentował10.
Przypadki samobójstw niewolników nie skłoniły podróżnika
z Polski do refleksji. Nie rozumiał, dlaczego odbierali sobie życie -
i zupełnie na serio podejrzewał, że ze złośliwości wobec właścicieli.
Niewolnik pewnego bednarza, wart 12 tys. franków - tyle, co sze­
ściu nowo przywiezionych z Afryki - pewnego razu zamordował
dwóch towarzyszy i przeciął sobie gardło. „Wyłącznie, aby zrobić
psikusa swemu panu” - komentował Węgierski z niesmakiem11.
Zauważył jednak, że niewolnicy wprawdzie przypominają zwie­
rzęta, ale część z nich zdolna jest do wyższych uczuć. Świadczącą
o tym sytuację dostrzegł pewnego dnia na targu niewolników. Za­
intrygował go porządek tej instytucji, pozbawiony wstydu: wszyscy
12 LUDOWA HISTORIA POLSKI
sprzedawani „Murzyni” byli zupełnie nadzy, wystawieni na wzrok
białych Kreolów i Kreolek, którzy z uwagą oglądali ich genitalia.
„Taka matrona szanowna idzie badać z okularami na nosie, aż do
części najbardziej ukrytych, czy murzyni, których mają kupić, nie
mają braków, które by im przeszkadzały pracować” - pisał Węgierski.
Rozbawiło to polskiego szlachcica niepomiernie i doprowadzi­
ło prawie do „skonania ze śmiechu”12.
Pewna stara panna, opatrzywszy, wykręciwszy i obmacawszy
wielkiego i pięknego murzyna, który był całkiem nagi, kupiła go
za 1700 franków i w tym samym czasie pewien krajowiec nabył
za mniejszą sumę dość ładną murzynkę, kochankę czy żonę tego,
którego owa panna przed chwilą kupiła. Nabywcy uprowadzili
każdy swoje bydlę, gdy kochankowie spostrzegłszy, że ich roz­
łączają, zaczęli wydawać głośne krzyki i straszne wycia - męż­
czyzna pobiegł uściskać swoją kochankę i trzymał ją tak mocno
przyciśniętą, że nie mogli jej od niego oderwać pomimo wysił­
ków, jakie czyniono, lecz w końcu ulegając rozpaczy, cisnął sobą
o słup, i byłby sobie rozbił głowę, gdyby nie złagodzono ciosu,
wstrzymując go za ramiona13.
Ostatecznie poruszeni świadectwem uczuć widzowie namówili
„starą pannę”, aby odstąpiła niewolnika drugiemu kupcowi, co
z widoczną niechęcią zrobiła. Węgierski nie wiedział, czy „bydlę”
przeżyło mimo ran, które sobie zadało.
Te wszystkie obserwacje skłoniły Polaka do refleksji nad naturą
niewoli w ogóle - w tym poddaństwa chłopskiego w Polsce. Nie­
wola, zauważał filozoficznie Węgierski, jest nieuniknionym sta­
nem człowieka. Nawet narody „najbardziej ogładzone i najłagod­
niejsze” nie mogły się obejść bez niewolników - pisał.
Myślałem bardzo długo o tym zadziwiającym wybryku natu­
ry, który umyślnie stworzył rodzaj ludzi, aby go uczynić niewolni­
kiem innych. Nie po raz pierwszy ta głębokość jej dróg jest niedo-
ścigniętą dla naszego pojęcia14.
Jaka jest zresztą - rozważał Węgierski - różnica pomiędzy „Mu­
rzynem” a panem francuskim, którego kaprys króla lub ministra