Lucius Annaeus Cornutus' , in confrontatie met Silius Italicus' praktijk

164 Pages·2007·1.45 MB·Dutch

Lucius Annaeus Cornutus’
’EEEEppppiiiiddddrrrroooommmmhhhh\\ \\ ttttwwww==nn==nn kkkkaaaattttaaaa\\ \\ tttthhhh\\nn\\nn ‘EEEEllllllllhhhhnnnniiiikkkkhhhh\\nn\\nn qqqqeeeeoooollllooooggggiiii//aa//aannnn ppppaaaarrrraaaaddddeeeeddddoooommmmeeee//nn//nnwwwwnnnn,
in confrontatie met Silius Italicus’ praktijk

Klaas Bentein

Scriptie voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte,
voor het behalen van de graad van
Licentiaat in de Taal- en Letterkunde: Latijn en Grieks.
Academiejaar: 2006-2007
Universiteit Gent
Petite hinc, puerique senesque,
finem animo certum miserisque uiatica canis.
(Persius, Sat. V, 64-65)
Voorwoord

Daar deze verhandeling het resultaat is van een langdurig proces waarbij ook anderen
betrokken waren, vind ik het nodig enkele mensen te bedanken die mij bijgestaan hebben.
Mijn dank gaat in de eerste plaats uit naar dr. Y. Maes bij wie ik te allen tijde terecht kon.
Onze gesprekken waren voor mij zeer waardevol. Zijn aanmerkingen en suggesties hebben
dan ook voor een groot deel bijgedragen aan het uiteindelijke resultaat.
Daarnaast ben ik ook de mensen uit mijn omgeving – die ik hier niet zal opsommen – zeer
erkentelijk. Hun aanwezigheid vormde een onmisbare ruggensteun en doet dat nog steeds. Ik
hoop hiertoe ook alle professoren van de vakgroep te mogen rekenen, wier inzet ik hopelijk
niet al te vaak tekort deed.

Mijn oprechte dank aan allen die hun steentje hebben bijgedragen,

Klaas
Inhoudsopgave

Inleiding 6

Hoofdstuk I: Lucius Annaeus Cornutus en zijn werk in hun context geplaatst 8
1. Leven 8
2. Werk 12
2.1.Filosofische werken 13
2.2.Grammaticale werken 14
2.3.Retorische werken 17
2.4.Onechte werken 17
3. De ’EEEEppppiiiiddddrrrroooommmmhhhh// // 18
3.1.Algemeen 18
3.2.Titel 19
3.3.Eenheid/ echtheid 19
3.4.Structuur en inhoud 20
4. Cornutus’ onderwijs 23
4.1. Algemeen 23
4.2. Ludi magister, grammaticus, rhetor en philosophus 26
5. Cornutus en het politieke klimaat van zijn tijd 34
5.1. Cornutus en de oppositie 35
5.2. Politiek in Cornutus’ ’Epidromh/? 48
6. Samenvatting 55

Hoofdstuk II: ’AAAAllllllllhhhhggggoooorrrriiii//aa//aa 58
1. Algemeen 58
1.1. Genre 58
1.2. Allegorie en allegorese 59
1.3. Metafora continuata 61
1.4. Metafoor en allegorie 64
1.5. De lezer 65
2. Overzicht 66
2.1. Voorstoïcijnse periode 66
2.2. Stoïcijnse periode 69
3. Cornutus’ tijdgenoten 94
3.1. Heraclitus 94
3.2. Chaeremon van Alexandrië 95
3.3. Pi/nac of tabula van Cebes 95
3.4. Ps.-Plutarchus 96
4. Kritiek op allegorie en allegorese 97
5. Samenvatting 102
Hoofdstuk III: Cornutus’ ''''EEEEppppiiiiddddrrrroooommmmhhhh//// en Silius’ Punica: een confrontatie 104
1. Leven 104
2. Werk 107
2.1. Algemeen 107
2.2. Bronnen 108
3. Epiek: de goden 109
4. Werkwijze 112
5. Vergelijkend onderzoek 112
5.1. Juppiter-Zeus 112
5.2. Juno-Hera 123
5.3. Hercules-Heracles 128
6. Conclusie 132
7. Samenvatting 139

Algemene conclusie 141

Appendix 144

Bibliografie 152
Inleiding
1. Opzet

In deze licentiaatsverhandeling zal ik het hebben over Lucius Annaeus Cornutus, een figuur
die voor het merendeel van de moderne geleerden een onbekende is, ook al bekleedde hij dan
een prominente plaats in het Romeinse “culturele” landschap van de eerste eeuw na Christus.

Men hoeft zich evenwel niet persoonlijk aangevallen voelen: hoofdverantwoordelijke is niet
zozeer onze négligence als wel het ontbreken van veel primaire (en bijgevolg ook secundaire)
bronnen. Om aan dit euvel te verhelpen, stel ik mij in het eerste hoofdstuk tot doel leven en
werk van Cornutus te “reconstrueren” en in hun juiste context te plaatsen. Met reconstructie
bedoel ik dan in de eerste plaats een coherent en volledig exposé van de beschikbare
informatie. Naar een filosofisch geschrift, de ’Epidromh\ tw=n kata\ th\n ‘Ellhnikh\n
qeologi/an paradedome/nwn, dat in tegenstelling tot de rest van de werken als bij wonder
volledig bewaard is gebleven, zal bijzondere aandacht uitgaan.
Een klaar en duidelijke uiteenzetting van de gegevens is zeker en vast noodzakelijk, maar
vertelt ons vaak ook weinig. Ik tracht daarom het geheel in zijn juiste context te plaatsen. Dit
kan niet alleen bepalend zijn voor een juiste interpretatie van de weinige ons beschikbare
gegevens, maar staat ook toe een breder beeld te vormen van deze persoon en zijn leefwereld.
De bronnen zeggen ons dat Cornutus een stoïcijn was uit de turbulente eerste eeuw na
Christus die onderwijs verstrekte aan aristocratische jeugd. Rode draad vormen dan ook de
thema’s politiek en onderwijs. Centrale vragen zijn onder meer “Had Cornutus een politieke
betekenis?”, “Behoorde Cornutus tot de oppositie?”, “Welke vorm(en) van onderwijs
verstrekte Cornutus?” en “Hoe zag Cornutus’ onderwijs eruit?”.

De schaarsheid van de gegevens vereist daarbij een dynamische aanpak. De vorser moet
immers – vanzelfsprekend steeds op gefundeerde wijze – in staat zijn de nodige linken te
leggen met ander bronnenmateriaal. Voor een (gewichtig) thema hoeft men die benadering
echter in mindere mate te hanteren. Op de vraag “Wat was de aard van Cornutus’ filosofie?”,
kunnen wij een antwoord geven op basis van het bovengenoemd volledig bewaard gebleven
geschrift. Omdat de inhoud ervan, stoïcijnse allegorische interpretaties, zeer specifiek blijkt te
zijn en dus zeker meer uitleg vereist, en omdat het te bestuderen materiaal ook omvangrijker
is, besteed ik er een apart hoofdstuk aan. Het blijft vanzelfsprekend belangrijk een brede kijk
6/164
te hanteren. Ik tracht algemeen de fascinerende verhouding tussen Cornutus, de (stoïcijnse)
traditie en Cornutus’ tijdgenoten te vatten.

Daar de bronnen ons aangeven dat Cornutus in aanzien stond om zijn (filosofisch) onderwijs
leek het mij boeiend op zoek te gaan naar een mogelijke beïnvloeding van zijn kenniskring
waartoe de ons (beter) bekende Persius, Lucanus en Silius Italicus behoorden. Dit op basis
van de literaire productie van beide partijen. Omdat deze verhandeling bij een dergelijke
studie echter iets te omvangrijk zou worden, besloot ik mij te beperken tot een “een
confrontatie met Silius Italicus’ Punica”.
Een dergelijke literaire confrontatie kan men vanzelfsprekend niet losweg aanvangen. Enkele
fundamentele vragen dienen beantwoord te worden: “In welke periode is een directe invloed
tussen Cornutus en Silius mogelijk?”, “Wat is de aard van Silius’ literaire werk?”, “Wat kan
men vergelijken en op basis waarvan?”, “Welke resultaten worden verwacht?”, “Waartoe
kunnen die resultaten dienen?”, … .

Na deze drie hoofdstukken geef ik een algemene conclusie die een antwoord biedt op het
geheel van de hier gepresenteerde onderzoeksvragen. Bij de verhandeling horen ook een
appendix en bibliografie.
2. Primaire bronnen

Om de bronnen zelf te laten “spreken”, werk ik vaak met citaten uit geschriften van
verschillende Griekse en Romeinse auteurs. De primaire bronnen die frequent opduiken, nam
ik achteraan in bibliografie op. Ik volg sowieso de standaarduitgaven.
Voor de Griekse tekst van de ’Epidromh/ baseerde ik mij op Langs editie uit 1881. Een
nieuwe Teubneruitgave is op komst (maar laat nog even op zich wachten). Doorgaans
gebruikt men bij verwijzingen een notatie die ik even illustreer: Ep. 33: 70.5 verwijst naar het
33ste hoofdstuk van de ’Epidromh/ op pagina 70 van Langs uitgave, regel 5.
Citaten uit primaire bronnen vereisen vanzelfsprekend ook een correcte Nederlandse
vertaling. Die is in de regel van mijn hand, tenzij anders aangegeven.
3. Doelstelling

Het is mijn hoop dat deze verhandeling een antwoord kan bieden op de vergetelheid die de
geschiedenis een man soms onterecht kan opleggen. Dat wij goed op weg zijn, bewijzen
overigens de verschillende studies die de laatste jaren verschenen.
7/164
Hoofdstuk I:
Lucius Annaeus Cornutus en zijn werk in hun context geplaatst

Erg veel weet men niet over Lucius Annaeus Cornutus, onderwerp van deze verhandeling. De
enkele bronnen die het over hem hebben, spreken van zijn aanzien en geleerdheid. De
leerlingen en kennissen die hij had, zoals Persius, Lucanus, Silius Italicus en Nero, behoorden
tot de sociale bovenlaag van het eerste-eeuwse Rome. De Suda zegt ons ook dat Cornutus een
productieve schrijver was op verschillende domeinen.
Heden ten dage rest ons echter slechts een steriel1 filosofisch werk, waarschijnlijk een
synthese voor pedagogische doeleinden, van een voor de rest bijna onbekend auteur. Most
verwoordde, in wat ondertussen een basisartikel geworden is, deze paradox2 als volgt: …(until
the publication of the Gallus papyrus), there was no other ancient author in whom the
contrast between the reputation in antiquity on the one hand and the judgement likely to be
formed on the basis of the transmitted writings on the other hand was so glaring (1989,
2015). Sommigen wezen op basis hiervan de ’Epidromh/ af als een geschrift van Cornutus
(cf. p. 19-20), maar hoe gegrond is dat eigenlijk?
Om duidelijkheid te scheppen in dit alles poog ik in een eerste deel van dit hoofdstuk
Cornutus’ biografie te “reconstrueren” op basis van het bestaande bronnenmateriaal. Daarna
geef ik een overzicht van Cornutus’ werken - grotendeels een opsomming van titels - waarbij
mijn aandacht vooral uitgaat naar de ’Epidromh/.
1. Leven

Volgens de Suda (s.v. Kornou=toj vol. 3, p. 159, 13-15 Adler) werd Lucius Annaeus
Cornutus3 geboren in Leptis Magna, Libië. Precieze data zijn niet bekend, maar over het
algemeen neemt men aan dat hij rond 20 n. Chr.4 geboren werd en dat hij stierf in de jaren
80/905. Zijn leven beslaat dus min of meer de (turbulente) eerste eeuw van onze tijdrekening.

1 Een typering afkomstig van Otto Jahn (1843, xii).
2 Cf. ook Stroux (1931, 355), González (1994, 472) en Döpp (2003, 35).
3 De volledige naam is terug te vinden bij Charisius gramm. 1, 127, 19 Keil.
4 Volgens Reppe (1906, 11) moeten we de geboortedatum voor het jaar 20 plaatsen: Cornutus was Persius’ leraar
in 50 na Christus. Het is onwaarschijnlijk dat hij op 30-jarige leeftijd een dergelijk clarissimum munus zou
bekleed hebben.
5 Mogelijke terminus post quem vormt een citaat bij Charisius (Annaeus Cornutus ad Italicum de Vergilio libro
X, namque exemplo tuo etiam principes civitatium, o poeta, incipient similia fingere (Gramm. 1, 125, 16 Keil))
als we aannemen dat Cornutus zijn De vergilio aan Silius Italicus heeft opgedragen na aanvang van de Punica in
Hoofdstuk I 8/164
Een groot deel van zijn leven bracht deze man door te Rome. Hij kwam er onder Claudius (of
Nero) en was er in ieder geval, zo suggereert zijn naam, de vrijgelatene van een der Annaei,
mogelijk van Annaeus Mela, broer van Seneca en vader van Lucanus. Het zou ook om Seneca
zelf kunnen gaan. Hij ontplooide er verschillende intellectuele activiteiten.

De Suda (cf. p. 8) vermeldt ons zijn drukke bezigheid op vlak van (stoïcijnse6) filosofie en
retorica: e)/graye polla\ filo/sofa/ te kai\ r(htorika/7. Waarschijnlijk onderwees hij beide
disciplines (cf. p. 23 e.v.). Suetonius (69/70-140 n. Chr.) schrijft in zijn Vita Persii (1) dat
Persius door Cornutus inductus werd in philosophiam. Hij moet ook grammaticaal onderricht
verstrekt hebben. Aulus Gellius (130-180 n. Chr.) noemt hem immers een grammaticus:
Nonnulli grammatici aetatis superioris, in quibus est Cornutus Annaeus…(Noct. att. 2, 6, 1)8.
Cassius Dio (150-235 n. Chr.) bevestigt algemeen Cornutus’ aanzien op onderwijzend vlak: ...
)Annai=on Kornou=ton eu)dokimou=nta to/te e)pi\ paidei/#... (Hist. rom. 62, 29, 2)9.
Sommigen zijn van mening dat Cornutus tevens tragedieschrijver (tragicus) was. Het (enige!)
bewijs daarvoor vinden we in de Vita van Persius: Nam Cornutus illo tempore tragicus fuit
sectae poeticae, qui libros philosophiae reliquit (Vita Persii, 5)10. Volgens Most (1989, 2044-
2046) is deze zin corrupt en moeten we ze veranderen in: nam Cornutus illo tempore criticus
fuit sectae Porticus (of Stoicae), qui libros philosophiae reliquit11. Sullivan noemt Cornutus
echter als mogelijk schrijver van de Octavia, een anonieme tragedie (een fabula praetexta) die
na de dood van Nero (68 n. Chr.) te dateren valt en ten onrechte aan Seneca wordt
toegeschreven: The writer (of the Octavia) is devoted personally to Seneca and his
philosophy, is obviously a poet, and had detailed information about events at Nero’s court in
62. So Annaeus Cornutus, himself an author of tragedies, remains the most plausible
candidate… (1985, 73). Ook Cizek (1972, 352) verwerpt die mogelijkheid niet: nous ne
repoussons pas l’idée qu’il ait pu être également l’auteur de l’Octavia.

de jaren 80. Reppe (1906, 15-16) e.a. staan hier sceptisch tegenover. Volgens Takács (2004, 36-37) werd dit
werk reeds in de vroege jaren 60 geschreven: Charisius kan dit citaat enkel uit Plinius de Oudere zijn Dubii
sermonis octo gehaald hebben, voltooid in 68.
6 Diogenes Laërtius vermeldt naast andere stoïcijnen ook Cornutus in boek 7 van zijn Vitae philosophorum.
7 Hij schreef veel filosofische en retorische werken.
8 Enige grammatici van vroeger, waaronder Annaeus Cornutus.
9 …Annaeus Cornutus, die toen succes kende om zijn onderwijs… .
10 Want Cornutus, die filosofische boeken naliet, was in die tijd een tragicus uit een poëtische school. Deze zin
komt uit de oudste mss. van Persius’ biografie die daar de naam Vita Auli Persii Flacci de Commentario Probi
Valerii sublata draagt. Men stelt zich dan ook de vraag of de Vita Persii niet eerder aan Probus moet toegewezen
worden dan aan Suetonius. Of het dan zou gaan om M. Valerius Probus Berytus of een ander Latijns
grammaticus met dezelfde naam valt moeilijk te zeggen. Ik verwijs voor deze problematiek naar Smith (1872,
208-209) en het recentere artikel van Jocelyn (1984, 464-472).
11 Want Cornutus, die filosofische boeken naliet, was in die tijd een criticus uit de stoïcijnse school.
Hoofdstuk I 9/164
Cornutus’ bekendste leerlingen12 waren de reeds vermelde Persius (34-62 n. Chr.) en Lucanus
(39-65 n. Chr.). Zij worden in de Vita beide getypeerd als auditores Cornuti (Vita Persii 2).
Persius werd in 50 leerling van Cornutus, die (zo geeft Vita Persii 2 aan) een soort van kring
rond zich verzamelde bestaande uit leerlingen en geleerden onder wie Claudius Agathurnus
en Petronius Aristocrates. Wat begon als een leraar/leerling-relatie tussen Cornutus en Persius
werd een innige vriendschap: Cum esset annorum XVI, amicitia coepit uti Annaei Cornuti, ita
ut nusquam ab eo discederet (Vita Persii 1)13. Persius draagt zijn vijfde satire op aan
Cornutus, de man die hem bijbracht wat echte libertas (op zijn stoïcijns) is en tevens een
dulcis amicus14 was. Cornutus wordt opgevoerd als een alter Socrates. Blijkbaar moet ethica
een belangrijke plaats bekleed hebben in zijn onderwijs (cf. p. 30 e.v.). Persius vermeldt
Cornutus ook in zijn testament: hij begunstigt zijn leraar met een geldsom en zijn volledige
bibliotheek, blijkbaar een verzameling van Chrysippus’ werken: Cornuto rogavit ut daret
sestertia, ut quidam dicunt, C, ut alii, L et argenti facti pondo viginti et libros circa
septingentos Chrysippi sive bibliothecam suam omnem. Verum a Cornuto sublatis libris
pecunia sororibus, quas heredes frater fecerat, relicta est (Vita Persii 4)15.
Zoals vermeld was ook Lucanus auditor. Daar hij vijf jaar jonger was dan Persius trad hij
vermoedelijk later toe tot de groep. Misschien kwam Cornutus naderhand in de gunst van
keizer Nero te staan via Lucanus (González 1994, 464).
Bardon (1956, 174) wijst algemeen op de grote invloed die Cornutus heeft uitgeoefend op de
Romeinse literatuur via zijn leerlingen.

Later werd Cornutus, net als vele anderen, verbannen door Nero. Volgens Reppe (1906, 14)
was dat naar het eiland Gyarus in de Egeïsche zee (een bekend ballingsoord in die tijd).
Aanleiding zou een consultatie geweest zijn in verband met een episch werk dat Nero van
plan was te schrijven:
Kai\ au)to\n o)li/gou me\n kai\ a)pe/kteinen, e)j nh=son d’ ou=n e)ne/balen, o(/ti tinw=n
tetrako/sia a)ciou/ntwn au)to\n bibli/a gra/yai, polla\ te au)ta\ ei=nai e/)fh
kai\ mhde/na au)ta\ a)nagnw/sesqai, kai\ tinoj ei)po/ntoj “kai\ mh\n Xru/sippoj,

12 Voor de mogelijkheid dat ook Silius Italicus een leerling was, verwijs ik algemeen naar het derde hoofdstuk.
13 Toen hij (Persius) zestien was, begon zijn vriendschap met Annaeus Cornutus, van die aard dat hij nooit van
zijn zijde week.
14 Bellandi (2003, 188) wijst op de analogie met de vriendschap tussen Horatius en Maecenas.
15 Hij vroeg [haar] om Cornutus, naar sommigen zeggen, honderdduizend sestertiën te geven, of volgens
anderen vijftigduizend en twintig pond bewerkt zilver. Daarnaast ongeveer 700 boeken van Chrysippus ofwel
zijn hele bibliotheek. Cornutus nam de boeken aan maar liet het geld over aan de zusters die hun broer
erfgenamen had gemaakt.
Hoofdstuk I 10/164