Los problemas fundamentales de la Filología Comparada : su historia, su naturaleza y sus diversas relaciones científicas [Primera parte, 1904-1905]

413 Pages·2005·9.797 MB·Spanish

by  Amor Ruibal, Ángel

PORTADI,PROLO,PRESENT tomo1.qxp 22/11/05 10:54 Página 1
PORTADI,PROLO,PRESENT tomo1.qxp 22/11/05 10:54 Página 2
Amor Ruibal,Ángel
Los problemas fundamentales de la Filología
Comparada : su historia, su naturaleza y sus
diversas relaciones científicas / por A. Amor
Ruibal. – Santiago de Compostela : Consello da
Cultura Galega, Sección de Filosofía e
Pensamento,2005.– 2 v.;21 cm
DL VG-1227-2005 .– ISBN 84-96530-06-X (o.c.)
Reprod. facs. da ed. de Madrid: Fernando Fé,
1904-1905 (Santiago :Tip.Galaica)
1. Filoloxía-Estudos e conferencias. I. Consello
da Cultura Galega. Sección de Filosofía e
Pensamento.II.Título
EDITA:
© Consello da Cultura Galega,2005
Pazo de Raxoi,2º andar
Praza do Obradoiro,s/n
15705 Santiago de Compostela
Tel.[phone] Fax [phone]
[email protected]
REALIZACIÓN:
Táktika Comunicación
Depósito legal:VG-1227-2005
ISBN 84-96530-07-8 (v.1)
ISBN 84-96530-06-X (o.c.)
PORTADI,PROLO,PRESENT tomo1.qxp 22/11/05 10:54 Página 3
PRESENTACIÓN
O Consello da Cultura Galega, por iniciativa da Sección de Filosofía e
Pensamento,decidiu publicar a edición facsimilar de dúas obras,singular-
mente importantes, de Amor Ruibal, que agora presentamos: Principios
Generales de Lingüística Indo-Europeae os dous tomos de Los problemas funda-
mentales de la Filología Comparada, rescatándoas dun inxusto esquecemento
por seren esenciais tanto na filosofía coma na lingüística.Este feito terá o
seu adecuado complemento na realización dun simposio,que se celebrará
no salón de actos do Consello da Cultura Galega os días 15, 16 e 17 de
decembro de 2005.
Amor Ruibal –home de sorprendente personalidade e autor de obras
primordiais que tiveron máis repercusión nalgúns países europeos que no
noso,como Los problemas fundamentales de la Filosofía y el Dogma,en dez volu-
mes– foi un excepcional lingüista que lle dedicou especial atención á lin-
gua e á cultura galegas;entre os seus máis grandes desexos,que non puido
cumprir en vida, estaba a redacción dun “Diccionario etimológico galle-
go”,que contribuiría á reconstrución da vida interna do idioma,determi-
nando o seu significado e a súa identidade.
Amor Ruibal foi sabio en moitos campos do coñecemento,como a teo-
loxía, a filoloxía, o dereito e tamén a filosofía, cunha preparación excep-
cional baseada, por unha parte, en ser un políglota salientable que mane-
xaba idiomas antigos (grego, sánscrito, hebreo, persa e copto) e actuais
(francés,inglés,alemán e,por suposto,galego e castelán),e,por outra,no
intercambio literario que lle subministraban publicacións de Francia,
Alemaña e Italia,estando deste xeito ao tanto das ideas e da investigación
alén das nosas fronteiras.
Para o Consello da Cultura Galega é gratificante promover a análise de
personalidades salientables e exemplares para a nosa cultura,como Amor
Ruibal,a figura especulativa máis importante do seu tempo en varias esfe-
ras do coñecemento,cumprindo así unha das nosas obrigas,que é a defen-
sa e promoción dos valores culturais do pobo galego.
Alfonso Zulueta de Haz
Presidente do Consello da Cultura Galega
V
PORTADI,PROLO,PRESENT tomo1.qxp 22/11/05 10:54 Página 4
PORTADI,PROLO,PRESENT tomo1.qxp 22/11/05 10:54 Página 5
PRÓLOGO
Obra filolóxico-lingüística de Ángel Amor Ruibal
O contexto
A principios do século XX, en 1904 e 1905, Ángel Amor
Ruibal (1869-1930), filólogo, filósofo e teólogo da entón
Universidade Pontificia de Santiago de Compostela,na que foi
catedrático de Linguas Bíblicas e de Gramática Comparada,
publica dous volumes de filoloxía ineludibles para o estudo
científico da linguaxe.
En 1900 traducira a obra de P. Regnaud Principios generales de
Lingüística Indo-Europea (Tipografía Galaica, Santiago). Nela, co
título de “Ciencia del Lenguaje”e ao pé da páxina,foi introdu-
cindo un estudo paralelo á tradución.O seu enfoque sitúa xa a
linguaxe no centro da cognición humana,sintetizando a achega
histórica e filolóxica do comparatismo e proxectándoo en rela-
ción coa psicoloxía e coa antropoloxía. O estudo ocupa máis
páxinas –en total 136– que a tradución do propio libro de
Regnaud.Nel quedan perfiladas as directrices xerais das obser-
vacións filolóxicas e paulatinamente lingüísticas do autor, pio-
neiro,en España,do enfoque cognitivo da linguaxe a partir do
comparatismo daquela aínda predominante en Europa. Ángel
Amor Ruibal culmina así unha tradición española de reflexións
gramaticais, en paralelo cos autores e coas escolas máis repre-
sentativas de Francia,Italia e Alemaña,na fronteira dos séculos
XIX e XX, fundamentalmente, e cun transfondo clásico de gran
relevo,tanto oriental coma occidental.
Aos vinte e tres anos, en 1892, aínda seminarista, participa
cunha gramática sirio-caldaica nun certame internacional con-
vocado pola Altorientalische Gesellschaft de Leipzig e gaña o ter-
ceiro premio. Grazas a isto, dende 1893 pertenceu á devandita
sociedade e colaborou despois con outras de Francia, de Italia
e tamén de Alemaña. Lamentablemente, só nos queda noticia
–iso si, documentada– desta gramática e do certame. Dous
VII
PORTADI,PROLO,PRESENT tomo1.qxp 22/11/05 10:54 Página 6
anos despois, no curso 1895-1896, hai indicios de que puido
estudar Lingüística no Instituto de Linguas Orientais de Roma,
cos mestres De Mandato,Calligaris e o orientalista Gismondi.
En 1904 publica o primeiro volume de Los problemas funda-
mentales de la Filología Comparada. Su historia, su naturaleza y sus
diversas relaciones científicas(Santiago,Tipografía Galaica),de 376
páxinas.Aparece o segundo en 1905,de igual título,publicado
tamén en Santiago, na Imprenta e Encadernación da
Universidade Pontificia.As páxinas son agora 736.
Os dous volumes constitúen a obra máis representativa e
fundamental do comparatismo filolóxico e lingüístico a come-
zos do século XXen España.Foi acollida con grandes encomios
en varias cidades de Europa (sobre todo Roma, París, Leipzig,
Berlín) e en Cuba, onde situaban o autor entre as principais
figuras da ciencia lingüística.Ramón Menéndez Pidal felicita o
seu paisano por esta obra nunha carta do 12 de xaneiro de
1907. E, non obstante, a excepción dalgúns casos illados, Los
problemas fundamentales de la Filología Comparada apenas teñen
relevancia no conxunto da historiografía das diversas escolas
filolóxicas e lingüísticas de España, malia ser un tesouro de
sabedoría sintética concernente ao desenvolvemento,método e
fundamentos da Ciencia da Linguaxe, dende os idiomas máis
remotos aos contemporáneos seus. Ángel Amor Ruibal era
políglota e manexaba tanto linguas bíblicas e antigas (grego,
sánscrito, hebreo, árabe, latín, sirio, persa e copto) como
modernas,nacionais ou daquela rexionais (español,galego,ita-
liano,francés,inglés,alemán,etc.).Este coñecemento amplo de
idiomas e mais o de gramáticas indias permitíronlle facer un
balance crítico, histórico e antropolóxico da estruturación sis-
temática e científica da linguaxe.
É, por outra banda, o primeiro filósofo e teólogo español,
podemos dicir europeo, que, aínda novo, con trinta e catro
anos, emprende o estudo dos fundamentos filolóxicos e lin-
güísticos do pensamento, así como, viceversa, os antropolóxi-
cos e psicolóxicos da linguaxe,e todo iso antes de iniciar o sis-
tema crítico e expositivo da súa filosofía e teoloxía. Para os
dous casos baséase no correlacionismo gnoseolóxico.O seu enfoque
encádrase no contexto que a finais do século XIXe comezos do
VIII
PORTADI,PROLO,PRESENT tomo1.qxp 22/11/05 10:54 Página 7
XX valora o relacional da linguaxe, do coñecemento e da reali-
dade.As súas reflexións atinxen por iso a ontoloxía,a gnoseo-
loxía e a lingüística, de onde partiu, moi probablemente, a súa
inspiración crítica e filosófica. Baixo tal aspecto, o organicismo
amorruibaliano cadra perfectamente na modernidade contem-
poránea. O corte que establece co pasado, reinterpretando as
súas fontes, resulta decisivo nos niveis filolóxico-lingüístico e
filosófico. Los problemas fundamentales de la Filosofía y del Dogma,
publicados en dez volumes –seis en vida do autor, os outros
son póstumos, e actualmente con nova reedición en curso–,
dende 1914 ata 1936, son, como o seu título indica, o correla-
to na sistematización do pensamento daqueles outros Problemas
fundamentales de la Filología Comparada.
A súa dedicación filolóxica queda patente ademais en artigos
e estudos, algúns deles perdidos, pero aos que aludiu en varias
ocasións. Coñecemos “Las peregrinaciones a Santiago. Los
nombres de Libredón y Compostela”(Diario de Galicia,25 xullo,
1909);“Examen glotológico de las antiguas denominaciones de
la Rua del Villar” (Diario de Galicia, 4 maio, 1918); “La lengua
gallega y su léxico etimológico” [Faro de Vigo, 1 xaneiro, 1927,
publicado antes (1924; segundo J. Filgueira Valverde, 1923) no
Almanaque Gallegode Bos Aires e reproducido logo en Grial,25,
xullo-agosto-setembro (1969), 354-359]; “La cruz svástica en
Galicia. La cruz svástica no es céltica” (Faro de Vigo, 25 xullo,
1939), etc. A eles hai que engadirlles unha entrevista substan-
cial, moi reveladora sobre o estado do estudo comparativo e
antropolóxico do idioma galego, que lle fai Xavier Pardo o 25
e o 26 de xullo de 1925 en Galicia.Diario de Vigo1.
Cando morreu,en Santiago de Compostela o 4 de novembro
de 1930, traballaba sobre o texto sirio do Código de
Hammurabi,con tradución crítica ao español e considerando as
súas relacións coa lexislación mosaica. Redactaba tamén unha
“Gramática comparada de las lenguas indoeuropeas” e outra
das camítico-semíticas, así como un “Diccionario etimológico
de la lengua gallega”, obras que lamentablemente hoxe non se
1.- Estes artigos incorporounos recentemente J.Leonardo Lemos Montanet á descrición biográfica do autor
en “Obra Viva”de Ángel Amor Ruibal.Santiago de Compostela,CSIC,Instituto Padre Sarmiento de Estudios
Gallegos,2004.(Cuadernos de Estudios Gallegos.Anexo 32).
IX
PORTADI,PROLO,PRESENT tomo1.qxp 22/11/05 10:54 Página 8
encontran.Sobre todo,el mesmo indicou o propósito de reedi-
tar e ampliar a súa obra filolóxica principal:Los problemas funda-
mentales de la Filología Comparada.E aínda que non puido realizar
este empeño,a obra orixinal conserva importancia decisiva.
Consciente da relevancia histórica da achega ruibaliana, a
Sección de Filosofía e Pensamento do Consello da Cultura
Galega decidiu reeditar en edición facsimilar e tipográfica a
obra filolóxica e lingüística de A.Amor Ruibal,xa publicada en
libro,inxustamente esquecida e apenas aproveitada en todas as
súas potencialidades. A oportunidade desta reedición é dobre.
En primeiro lugar, recuperamos con ela unha obra fundamen-
tal do patrimonio filolóxico e lingüístico do comparatismo e da
teoría da linguaxe en España.En segundo lugar,celebramos así
o centenario de Los problemas fundamentales de la Filología
Comparadaxa que neste ano 2005 cúmprese un século exacto da
publicación do segundo dos volumes.
A reedición serve, ademais, como base dun complemento
indispensable: a convocatoria dun Simposio Internacional que
estude o contexto, as fontes e a importancia desta obra singu-
lar, que inicia con sentido moderno os estudos lingüísticos en
España e restitúenos ao marco xeral da lingüística europea.
Breve resumo do sistema amorruibaliano da linguaxe
Los problemas fundamentales de la Filología Comparada constitúen
sen dúbida unha decisiva contribución hispánica á teoría da lin-
guaxe. Representan unha síntese penetrante e crítica do pano-
rama teórico da gramática comparada antes e despois da ava-
liación do sánscrito respecto doutras linguas antigas e contem-
poráneas.
Aínda que se trata dun compendio histórico e expositivo,
sobre todo en canto ao primeiro volume, dende os Vedas, as
linguas clásicas e modernas, ata o simbolismo glotolóxico de
fins do século XIX e comezos do XX, esta obra adianta e funda-
menta presupostos científicos da linguaxe.No horizonte filoló-
xico do autor están,entre outros,El Brocense,o P.Sarmiento,
Hervás y Panduro, a quen considera, con W. von Humboldt,
tamén presente na súa obra,“creador da Ciencia da Linguaxe”.
X
PORTADI,PROLO,PRESENT tomo1.qxp 22/11/05 10:54 Página 9
Ángel Amor Ruibal anuncia xa os fundamentos xerais da
ciencia lingüística actual.Podemos mesmo dicir que en España
nacía con el un método crítico e científico do estudo da lingua.
Centrado na análise e controversia dos paleogramáticos, con
Bopp á cabeza,e neogramáticos,Amor Ruibal engade ao méto-
do analítico-experimental daqueles o proceso psicolóxico-lin-
güístico dos outros, contrarrestando así os extremos dunha e
doutra escola:o fonetismo en canto lei necesaria e cega,a aglu-
tinación en calidade de principio xeral explicativo, a analoxía
como causa evolutiva,etc.
Desta crítica deriva un “xusto medio”, indutivo na base e
dedutivo nos principios,que contén os xermes do estruturalis-
mo posterior e ata de teorías máis recentes sobre o fondo cog-
noscitivo da linguaxe e lingüístico do pensamento. A iso res-
ponden a consideración social e colectiva da linguaxe en canto
sincretismo de variantes individuais sometidas a factores de
orde interna e externa, sobre todo a “lei do menor esforzo”,
tamén chamada de “economía” –Passy–, e a de “maior forza
significativa”, contrapostas ao “círculo xeral fonético” e á
“Artikulationsbasis”,factores de calquera unidade glotolóxica.
O principio formal da linguaxe actúa, latente, nas súas con-
formacións fundamentais, fonéticas, morfolóxicas ou sintácti-
cas:a estrutura contén as partes;a frase,os vocábulos;a palabra,
os fonemas, etc. A linguaxe é realidade psicofísica de carácter
individual. En canto ergon –noción procedente de Humboldt–
sitúase, non obstante, na orde figurativa e metafórica, como as
matemáticas.
Deste modo, os conceptos de linguaxe, lingua, latencia, ener-
geia e ergon (humboldtianos), recepción e produción verbal, así
como os de signo e símbolo (que permiten a redución sistemá-
tica) e o concepto de nome en El Brocense sitúannos ante unha
constitución presaussureana da linguaxe, en paralelo con
Humboldt e Bréal,ao mesmo tempo que proxectan o fenóme-
no lingüístico na hermenéutica e desentrañan o fundamento
trópico do coñecemento. Mesmo atopamos aquí, antes que en
A. Martinet, pero formulada doutro modo, unha articulación
dobre, e ata tripla, da linguaxe. Entrevemos así mesmo o
impacto analítico da escritura sobre as divisións fonolóxicas e
XI
PORTADI,PROLO,PRESENT tomo1.qxp 22/11/05 10:54 Página 10
o organicismo da linguaxe en función cognitiva, o que enmar-
ca tamén ao autor galego entre os pioneiros do xiro lingüístico,
pero con base construtiva. Ángel Amor Ruibal reinterpreta en
España as transformacións gnoseolóxicas e lingüísticas que
operaban en Europa ao comezo do século XX. Del puido deri-
var unha escola lingüística e filosófica de grande altura.
Ángel Amor Ruibal insinúa así outro enfoque ou mira do
fenómeno orgánico da linguaxe, cuxa vertical remite así
mesmo, como na arqueoloxía moderna, á horizontal das capas
que o vento respirado dos séculos superpón, sepultándoas. A
evolución das moléculas a tecidos e órganos expande un tempo
vital máis intenso que o acernado polo corte sincrónico do sis-
tema. As linguas en contacto compenétranse en diferentes
niveis e, ás veces, por algo máis que simple xustaposición asi-
milativa, “con verdadeira incorporación fonética e semántica,
ou sexa,por ‘intususcepción’”.A diacronía non pode aforrar o
factor biolóxico que a subtende,é dicir,a “vida interna”da lin-
guaxe, que o filólogo galego procuraba mesmo ao elaborar un
“‘Diccionario etimolóxico galego’, seriamente traballado”. É o
logos vital do coñecemento,a “razón xenética”da linguaxe.O
correlacionismo gnoseolóxico de Ángel Amor Ruibal ábrenos
a outra visión do pensamento lingüístico.
Antonio Domínguez Rey
XII