L'ombra del Kahal. Immaginario antisemita nella Russia dell'Ottocento

285 Pages·2013·1.799 MB·Italian

by  Alessandro Cifariello

5*",N(,*',*[,#""% *
./0
2"G,D,*3)"2D,*E2NN",J%G,Y !"#$$%&'()*+,-%(,#"")
.S.* \F*]#((%JJ,%K*"6!+22)9+!($!;6+!93)#2+<!=)92$6$!>)00$6$#$!)(!)(;3+6(+2$!0'6+? !"#$$%&'()*+,-%(,#"")
!"#$%&'()*+(!"#"$
92$3$!6)##+!=$'3)9$!($!:$#+6'!$6!)2@!0'()&6+F*>?.>K*>;0*EEF*
.S>* A:)&3+2;&+!B!+&2)C<!D'0$6$!(8+>>+&$!2'93+6$!$6!E;&'.+!)!6)#!:)($2)&&+? 5DD%I,&%(,)*%&G,$#D,G%*&#""%*C2$$,%*'#""4@GG)J#&G)
6)'!2+&('0)($)5+#)(cid:17)(cid:3)(cid:36)(cid:3)(cid:70)(cid:88)(cid:85)(cid:68)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:3)(cid:47)(cid:17)(cid:3)(cid:55)(cid:68)(cid:81)(cid:93)(cid:76)(cid:81)(cid:76)(cid:15)(cid:3)(cid:54)(cid:17)(cid:3)(cid:55)(cid:82)(cid:74)(cid:81)(cid:72)(cid:87)(cid:87)(cid:76)(cid:17)(cid:3)(cid:21)(cid:19)(cid:20)(cid:21)(cid:15)(cid:3)(cid:21)(cid:28)(cid:21)(cid:3)(cid:83)(cid:83)(cid:17)
(cid:20)(cid:22)(cid:22)(cid:3) (cid:40)(cid:17)(cid:3)(cid:48)(cid:68)(cid:93)(cid:93)(cid:76)(cid:81)(cid:76)(cid:15)(cid:3)78+62$)%&+$90'!3+22'#$3'!('.'!#+!4,'+,<!F&+($G$'6$!)!3;#2;? C2$$,%K*$#J)&'%*D#GL*'#""4@GG)J#&G)F*M%*12#$G,)&#*#N(%,J%*',< !
&)!6)##8"2+#$+!()#!9)3'6('!('.'/;)&&+!HIJKL?IJMKN<!>?.>K*>?;*EEF " M4)DN(%*'#"*-+,+#
3,#&#*%(I)D#&G)*',*',N%GG,G)*E2NN",J)*$2""#*E%I,&#*',*I,)(&%",*#* #
.S0* 1'#$2$3+!)(!)0'G$'6$!6)##+!92'&$+!(8"2+#$+<!=+#!IOKO!+!'//$F*!*J2(%*',*^F* $
Z)((,$K*\F*C,J%GG,K*ZF*6#_D)2(F*>?.>K*S.>*EEF (,3,$G#F*7(%-D%&*E2NN",J%*"#!#$%&'!()#**+,+#K*#*$J%G#&%*"#*-%&G%$,#* $%
.S/* 7+!3'92&;G$'6)!()##'!42+2'?6+G$'6)!$6!"2+#$+F*!*J2(%*',*!F*C)JJ2JJ,F* E,O*E#(,J)")$#*'#,*I,2'#)-)N,*(2$$,F**+,+#K*'%*G#(D,&#*,&',J%&< &
'
>?.>K*S/>*EEF G#*"%*-)(D%*',*%2G)I)3#(&)*'#""#*J)D2&,GL*#N(%,JP#*'#""4B2()E%* (
)
.S=* P+G$'6$!(8"2+#$+<!"()62$2@!.'#$2$3,)!)!+..+&2)6)6G)!&)/$'6+#$!>&+!4)2? (cid:82)(cid:85)(cid:76)(cid:72)(cid:81)(cid:87)(cid:68)(cid:79)(cid:72)(cid:15)(cid:3)(cid:68)(cid:70)(cid:84)(cid:88)(cid:76)(cid:86)(cid:76)(cid:86)(cid:70)(cid:72)(cid:3)(cid:82)(cid:85)(cid:68)(cid:3)(cid:76)(cid:79)(cid:3)(cid:86)(cid:76)(cid:74)(cid:81)(cid:76)(cid:191)(cid:70)(cid:68)(cid:87)(cid:82)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:3)(cid:83)(cid:82)(cid:87)(cid:72)(cid:81)(cid:93)(cid:68)(cid:3)(cid:82)(cid:70)(cid:70)(cid:88)(cid:79)(cid:87)(cid:68)(cid:3)(cid:70)(cid:75)(cid:72)(cid:15)(cid:3)(cid:68)(cid:87)< *+
2)3)62'!)!Q22'3)62'<!!*J2(%*',*!F*A#*7#&#',JG,$K*5F*\)$,K*MF*Z%&&)(,F*
>?.>K*S?0*EEF (cid:87)(cid:85)(cid:68)(cid:89)(cid:72)(cid:85)(cid:86)(cid:82)(cid:3)(cid:88)(cid:81)(cid:68)(cid:3)(cid:70)(cid:82)(cid:86)(cid:83)(cid:76)(cid:85)(cid:68)(cid:93)(cid:76)(cid:82)(cid:81)(cid:72)(cid:3)(cid:83)(cid:79)(cid:68)(cid:81)(cid:72)(cid:87)(cid:68)(cid:85)(cid:76)(cid:68)(cid:15)(cid:3)(cid:68)(cid:87)(cid:87)(cid:88)(cid:68)(cid:3)(cid:76)(cid:79)(cid:3)(cid:83)(cid:85)(cid:82)(cid:74)(cid:85)(cid:68)(cid:80)(cid:80)(cid:68)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:3)(cid:71)(cid:82)< ,-
%
.S:* ZF*6%&I%"",K*7)!90+6$)!.)&!#8)(;3+G$'6)<!R#$!93'#'.$!+!S)6)G$+!2&+!4)$!)! (cid:80)(cid:76)(cid:81)(cid:68)(cid:93)(cid:76)(cid:82)(cid:81)(cid:72)(cid:3)(cid:71)(cid:72)(cid:79)(cid:3)(cid:80)(cid:82)(cid:81)(cid:71)(cid:82)(cid:15)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:85)(cid:76)(cid:74)(cid:72)(cid:3)(cid:79)(cid:68)(cid:3)(cid:80)(cid:68)(cid:81)(cid:82)(cid:3)(cid:68)(cid:85)(cid:80)(cid:68)(cid:87)(cid:68)(cid:3)(cid:71)(cid:72)(cid:79)(cid:3)(cid:81)(cid:76)(cid:70)(cid:75)(cid:76)(cid:79)(cid:76)(cid:86)(cid:80)(cid:82)(cid:3)(cid:81)(cid:72)(cid:79)(cid:3) (,
4)22)3)62'F*>?.>K*0>;*EEFK*,""F (cid:86)(cid:88)(cid:82)(cid:3)(cid:68)(cid:87)(cid:87)(cid:68)(cid:70)(cid:70)(cid:82)(cid:3)(cid:68)(cid:79)(cid:79)(cid:182)(cid:40)(cid:88)(cid:85)(cid:82)(cid:83)(cid:68)(cid:15)(cid:3)(cid:72)(cid:3)(cid:85)(cid:72)(cid:68)(cid:79)(cid:76)(cid:93)(cid:93)(cid:68)(cid:3)(cid:76)(cid:79)(cid:3)(cid:83)(cid:85)(cid:82)(cid:74)(cid:72)(cid:87)(cid:87)(cid:82)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:86)(cid:74)(cid:85)(cid:72)(cid:74)(cid:68)(cid:93)(cid:76)(cid:82)(cid:81)(cid:72)(cid:3)(cid:191)< #
"
"
.S;* \F*A#""#*A)&&#K*T)()&$3'!""U!#+!3'6(+66+!()##+!0)0'&$+<!:)2+0'&>'9$! $,J%*#*D)(%"#*'#""45DE#()*(2$$)F* )
($!;6!0$2'<!>?.>K*>?;*EEF (cid:36)(cid:3)(cid:70)(cid:75)(cid:72)(cid:3)(cid:83)(cid:88)(cid:81)(cid:87)(cid:82)(cid:3)(cid:86)(cid:76)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:73)(cid:73)(cid:82)(cid:81)(cid:71)(cid:72)(cid:3)(cid:76)(cid:81)(cid:3)(cid:53)(cid:88)(cid:86)(cid:86)(cid:76)(cid:68)(cid:3)(cid:79)(cid:182)(cid:76)(cid:71)(cid:72)(cid:68)(cid:3)(cid:71)(cid:72)(cid:79)(cid:79)(cid:182)(cid:72)(cid:86)(cid:76)(cid:86)(cid:87)(cid:72)(cid:81)(cid:93)(cid:68)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:3)(cid:84)(cid:88)(cid:72)(cid:86)(cid:87)(cid:82)(cid:3) !!!
!
.S9* "#!.+6)!()##+!&$3)&3+<!7;'/,$V!W;)92$'6$!)!>'62$!()##+!92'&$+!3'62)0.'&+? -+,+#(cid:3)(cid:86)(cid:72)(cid:74)(cid:85)(cid:72)(cid:87)(cid:82)(cid:34)(cid:3)(cid:51)(cid:72)(cid:85)(cid:70)(cid:75)(cid:112)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:89)(cid:76)(cid:72)(cid:81)(cid:72)(cid:3)(cid:88)(cid:81)(cid:68)(cid:3)(cid:89)(cid:72)(cid:85)(cid:68)(cid:3)(cid:72)(cid:3)(cid:83)(cid:85)(cid:82)(cid:83)(cid:85)(cid:76)(cid:68)(cid:3)(cid:191)(cid:86)(cid:86)(cid:68)(cid:93)(cid:76)(cid:82)(cid:81)(cid:72)(cid:3)(cid:83)(cid:72)(cid:85)(cid:3) !!!
6)+!$6!"2+#$+F*!*J2(%*',*ZF*A#*8,J)"`F*>?.>K*>0?*EEF
.0?* 6F*7)#$JP*a%b%&)K*+FaF*+)'%K*!F*A#I"45&&)J#&G,K*!F*6,D)&#GG,K*S+##'0? (cid:88)(cid:81)(cid:3)(cid:81)(cid:88)(cid:80)(cid:72)(cid:85)(cid:82)(cid:3)(cid:70)(cid:85)(cid:72)(cid:86)(cid:70)(cid:72)(cid:81)(cid:87)(cid:72)(cid:3)(cid:71)(cid:182)(cid:76)(cid:81)(cid:87)(cid:72)(cid:79)(cid:79)(cid:72)(cid:87)(cid:87)(cid:88)(cid:68)(cid:79)(cid:76)(cid:15)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:3)(cid:79)(cid:72)(cid:87)(cid:87)(cid:72)(cid:85)(cid:68)(cid:87)(cid:76)(cid:15)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:3)(cid:73)(cid:88)(cid:81)(cid:93)(cid:76)(cid:82)(cid:81)(cid:68)(cid:85)(cid:76)(cid:15)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:3) "#
(cid:69)(cid:85)(cid:82)(cid:86)(cid:68)(cid:17)(cid:3)(cid:48)(cid:72)(cid:80)(cid:82)(cid:85)(cid:76)(cid:72)(cid:3)(cid:68)(cid:74)(cid:76)(cid:82)(cid:74)(cid:85)(cid:68)(cid:191)(cid:70)(cid:75)(cid:72)(cid:3)(cid:72)(cid:3)(cid:70)(cid:88)(cid:79)(cid:87)(cid:82)(cid:3)(cid:71)(cid:72)(cid:79)(cid:79)(cid:72)(cid:3)(cid:85)(cid:72)(cid:79)(cid:76)(cid:84)(cid:88)(cid:76)(cid:72)F*!*J2(%*',*!F*A#I"45&< E#($)&%",GL*',*I)3#(&)*'#""45DE#()Q*5&*JP#*D)')K*'2&12#K*"%*I,2< $
%
&)J#&G,F*>?.>K*S/>*EEF '#)-)N,%K*'%*$)GG)G#$G)*&%((%G,3)K*',3,#&#*2&4%JJ2$%*(#%"#*J%E%J#*
&
.0.* :)($')5'!()$!.'2)&$<!42;($!($!92'&$+!.)&!R$'&/$'!X,$22'#$6$F*!*J2(%*',* ',*$J%G#&%(#*G#((,N,",*.'/&'0*%&G,#N(%,J,Q* '
(
ZF8F*+)3,&,K*ZF*A#""%*Z,$#(,J)(',%K*!F*a%DN#(,&,*#*\F*6)D%,&,F*>?.>K* )
8#"*E(#$#&G#*$%II,)*"4%2G)(#*(,$E)&'#*%*12#$G#*J)$R*J)D#*%'*%"<
S9=*EEF *
G(#*')D%&'#*#$%D,&%&')*"%*E(#,$G)(,%*'#,*1&'2'3'##$!()$!4+5$!($! +(
.0>* ^F*+P#(JP,K*(cid:40)(cid:85)(cid:88)(cid:71)(cid:76)(cid:93)(cid:76)(cid:82)(cid:81)(cid:72)(cid:3)(cid:72)(cid:3)(cid:79)(cid:72)(cid:74)(cid:74)(cid:72)(cid:85)(cid:72)(cid:93)(cid:93)(cid:68)(cid:17)(cid:3)(cid:54)(cid:68)(cid:74)(cid:74)(cid:76)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:3)(cid:191)(cid:79)(cid:82)(cid:79)(cid:82)(cid:74)(cid:76)(cid:68)(cid:3)(cid:70)(cid:82)(cid:80)(cid:83)(cid:68)(cid:85)(cid:68)(cid:87)(cid:76)(cid:89)(cid:68)F*!* !
J2(%*',*aF*!'%D)F*>?.>K*>0;*EEF 4$'6K*12#"*G#$G)*JP#K*J)D#*$J(,3#3%*C)"",&*&#"*.9S9K*$%(#NN#*',< "
#
.0S* :'0)62$!()#!H#"-%(#(cid:3)(cid:76)(cid:81)(cid:3)(cid:44)(cid:87)(cid:68)(cid:79)(cid:76)(cid:68)(cid:17)(cid:3)(cid:54)(cid:87)(cid:82)(cid:85)(cid:76)(cid:82)(cid:74)(cid:85)(cid:68)(cid:191)(cid:68)(cid:3)(cid:72)(cid:3)(cid:83)(cid:72)(cid:85)(cid:70)(cid:82)(cid:85)(cid:86)(cid:76)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:3)(cid:85)(cid:76)(cid:70)(cid:72)(cid:85)(cid:70)(cid:68)(cid:17)(cid:3)!*J2(%* 3#&2G)*,"*E,O*',--2$)*&#"*D)&')*')E)*"%*7,NN,%F*+)"")J%&')$,* "
',*^F*Z%GG#(%F*>?.>K*.=0*EEF &#"*E%&)(%D%*'#,*$%II,*$2""4)(,I,&#*J2"G2(%"#*'#,*1&'2'3'##$*,&* $
.00* aF*6%$$)K*(cid:54)(cid:87)(cid:82)(cid:85)(cid:76)(cid:82)(cid:74)(cid:85)(cid:68)(cid:191)(cid:68)(cid:3)(cid:72)(cid:3)(cid:71)(cid:72)(cid:70)(cid:68)(cid:71)(cid:72)(cid:81)(cid:93)(cid:68)F*>?.>K*S/>*EEF 2&*%DN,#&G#*(2$$)-)&)K*78'0%&+!()#!-+,+#*$,*$J)$G%*'%,*"%3)<
.0/* (cid:44)(cid:3)(cid:70)(cid:82)(cid:81)(cid:192)(cid:76)(cid:87)(cid:87)(cid:76)(cid:3)(cid:72)(cid:3)(cid:79)(cid:68)(cid:3)(cid:86)(cid:87)(cid:82)(cid:85)(cid:76)(cid:68)(cid:17)(cid:3)(cid:54)(cid:87)(cid:88)(cid:71)(cid:76)(cid:3)(cid:76)(cid:81)(cid:3)(cid:82)(cid:81)(cid:82)(cid:85)(cid:72)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:3)(cid:42)(cid:76)(cid:82)(cid:89)(cid:68)(cid:81)(cid:81)(cid:68)(cid:3)(cid:51)(cid:85)(cid:82)(cid:70)(cid:68)(cid:70)(cid:70)(cid:76)F*!*J2(%*',* (,*E,O*&)G,*$2""4%(I)D#&G)K*J)&J#&G(%&')$,*$2""#*)E#(#*,&*J2,*"%*
\F*A#I",*B$E)$G,K*MF*7#(G2J#"",*#*!F*7)GG,F*>?.>K*00;*EEF
(cid:80)(cid:72)(cid:81)(cid:93)(cid:82)(cid:74)(cid:81)(cid:68)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:89)(cid:72)(cid:81)(cid:87)(cid:68)(cid:3)(cid:85)(cid:72)(cid:68)(cid:79)(cid:87)(cid:106)(cid:3)(cid:72)(cid:3)(cid:73)(cid:82)(cid:80)(cid:72)(cid:81)(cid:87)(cid:68)(cid:3)(cid:89)(cid:76)(cid:82)(cid:79)(cid:72)(cid:81)(cid:93)(cid:68)(cid:15)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:86)(cid:83)(cid:85)(cid:72)(cid:93)(cid:93)(cid:82)(cid:15)(cid:3)(cid:83)(cid:82)(cid:79)(cid:76)(cid:87)(cid:76)(cid:70)(cid:75)(cid:72)(cid:3)
.0=* 6F*^#_()&#"*C%DN%"',K*D6+!/)62$#('66+!$&&)W;$)2+<!R$;#$+!R'6G+/+!>&+!
%&G,#N(%,JP#K*#*%I,$J#*'2(%D#&G#*$2"*J)($)*'#""#*3,G#*',*D,",)&,*',*
&)2$!>+0$#$+&$!)!&)#+G$'6$!)2)&'('99)<!>?.>K*S=;*EEFK*,""F*J)"F
$2'',G,*(2$$,*',*-#'#*D)$%,J%F*
.0:* 7+!3'&2)!)92)69)!6)#!.&$0'!4)$3)62'<!=$.#'0+G$+!)!0)3)6+2$90'!+&2$92$?
3'F*!*J2(%*',*B"#&%*\2D%I%"",*#*a,%&3,GG)(,)*6,I&)()GG)F*>?.>K*0>0*EEF 78'0%&+!()#!-+,+#*TK*'2&12#K*2&%*E()-)&'%*%&%",$,*"#GG#(%(,%*$2"<
.0;* 7+!92'&$+!()##+!92'&$+!.+2&$+<!4'3$)2@V!=).;2+G$'6$!)!"92$2;2$!92'&$3$!6+G$'? "#*)(,I,&,K*G(%*$G)(,%*#*D,G)K*'#""4%&G,$#D,G,$D)*(2$$)F
6+#$!6)##+!3'92&;G$'6)!()##8"2+#$+<!!*J2(%*',*!F*7,$G%(#"",F*>?.>K*S>?*EEF
.09* X,+6/$6/!D&%+6!7+6(93+.)9<!E+92)&6!E;&'.)+6!+6(!1'92?4'5$)2!X$2$)9!
1+*22'3)&#(456'&5*++#K*')GG)(#*',*(,J#(J%*,&*6"%3,$G,J%K*,&$#I&%* 5DD%I,&%(,)*%&G,$#D,G%**
4$63)!IJOJF*B',G#'*N_*ZF*72GG,&)F*>?.>K*>.=*EEFK*,""F
M,&I2%K*"#GG#(%G2(%*#*J2"G2(%*(2$$%*E(#$$)*"4U&,3#($,GL*',*7%(,F*V%*
./?* (cid:48)(cid:72)(cid:71)(cid:76)(cid:82)(cid:72)(cid:89)(cid:82)(cid:3)(cid:72)(cid:3)(cid:191)(cid:79)(cid:82)(cid:86)(cid:82)(cid:191)(cid:68)(cid:17)(cid:3)(cid:51)(cid:72)(cid:85)(cid:3)(cid:36)(cid:79)(cid:73)(cid:82)(cid:81)(cid:86)(cid:82)(cid:3)(cid:48)(cid:68)(cid:76)(cid:72)(cid:85)(cid:127)(cid:17)(cid:3)(cid:36)(cid:3)(cid:70)(cid:88)(cid:85)(cid:68)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:3)(cid:48)(cid:17)(cid:3)(cid:47)(cid:72)(cid:81)(cid:93)(cid:76)(cid:15)(cid:3)(cid:38)(cid:17)(cid:36)(cid:17)(cid:3)(cid:48)(cid:88)<
$%GG,*#*MF*[%"#&G#F*>?.SK*S.>*EEF (cid:70)(cid:88)(cid:85)(cid:68)(cid:87)(cid:82)(cid:3)(cid:79)(cid:68)(cid:3)(cid:83)(cid:88)(cid:69)(cid:69)(cid:79)(cid:76)(cid:70)(cid:68)(cid:93)(cid:76)(cid:82)(cid:81)(cid:72)(cid:3)(cid:71)(cid:76)(cid:3)1)&3'&9$!()##+!:)0'&$+*WC)D%*>??:X* &#""%*C2$$,%*'#""4@GG)J#&G)
./.* E%&)$V!0$6'&+6G)!)!Y$9'&/$0)62'<!42'&$+V!3;#2;&+V!#)22)&+2;&+F*!*J2(%*',* #*(cid:51)(cid:68)(cid:71)(cid:85)(cid:76)(cid:3)(cid:72)(cid:3)(cid:191)(cid:74)(cid:79)(cid:76)*WC)D%*>?.?XF
ZF*7##(*#*!F*\)%F*>?.SK*>.=*EEF
./>* A78"2+#$+!BC<!:)GG'/$'&6'V!Y$9'&/$0)62'!)!.'92?Y$9'&/$0)62'F*!*J2(%*',*
G
(cid:48)(cid:17)(cid:48)(cid:17)(cid:3)(cid:53)(cid:76)(cid:93)(cid:93)(cid:82)(cid:17)(cid:3)(cid:21)(cid:19)(cid:20)(cid:22)(cid:15)(cid:3)(cid:22)(cid:25)(cid:27)(cid:3)(cid:83)(cid:83)(cid:17)(cid:15)(cid:3)(cid:76)(cid:79)(cid:79)(cid:17)(cid:3)(cid:70)(cid:82)(cid:79)(cid:17)(cid:3)(cid:73)(cid:17)(cid:87)(cid:17) F, 12,*3%*"45678**
%
./S* 1+.+2'!)!.'#$2$3+!$62)&6+G$'6+#)!6)##+!.&$0+!)2@!0'()&6+F*!*J2(%*',* " 9:;<;;<=:>;<?.><0
"
ZF!F*[,$J#I",%F*>?.SK*=/>*EEF # *+@A5+B*!*7!CCB
,
./0* !F*+,-%(,#"")K*78'0%&+!()#!c%P%"<!"00+/$6+&$'!+62$9)0$2+!6)##+!Y;99$+! 3 &2D#(,*B!8
5&*J)E#(G,&%Y*Z%(J*+P%I%""K*78)%&)'!)&&+62)K*.9.0F**
()##8Q22'3)62'<!>?.SK*>;0*EEF HF ')($)*EEF*>;;*E%"%G,&%*
(cid:38)(cid:82)(cid:79)(cid:79)(cid:72)(cid:93)(cid:76)(cid:82)(cid:81)(cid:72)(cid:3)(cid:83)(cid:85)(cid:76)(cid:89)(cid:68)(cid:87)(cid:68)(cid:17)
H 75*++'
H ,(-./00
I libri di Viella
154

Alessandro Cifariello
L’ombra del kahal
Immaginario antisemita nella Russia dell’Ottocento
viella
Copyright © 2013 - Viella s.r.l.
Tutti i diritti riservati
Prima edizione: maggio 2013
ISBN 978-88-6728-226-5 (pdf)
Questo volume è stato pubblicato con un contributo dello Small Grant for Thesis
Publication Programme della Rothschild Foundation (Hanadiv) Europe.
viella
libreria editrice
via delle Alpi, 32
I-00198 ROMA
tel. [phone]
fax [phone]
www.viella.it
Indice
Prefazione di Cesare G. De Michelis 7
Introduzione 11
1. La questione ebraica. Premesse storiche
1. Le grandi spartizioni 15
2. La zona di residenza 19
2. Gli ebrei nella lingua e nella letteratura russa
1. I nomi dell’ebreo 27
2. Genesi di un topos 29
3. La giudeofobia russa
1. Tra giudeofilia e giudeofobia: “žid” e polemiche letterarie 43
2. Dal “židok” al “žid idët” 55
3. A caccia di “židy” 65
4. La subcultura antiebraica nella cultura russa
1. La giudeofobia “oggettiva”: l’ebreo sfruttatore 73
2. La giudeofobia occulta: il “complotto ebraico” 91
3. Razzismo e antisemitismo 105
4. Sincretismo antiebraico 110
5. Antinichilismo e giudeofobia
1. L’antinichilismo 119
2. Il romanzo antinichilista 128
3. L’antinichilismo giudeofobo 136
6 L’ombra del kahal
6. Il mito del complotto ebraico nel romanzo russo
1. Bezdna 141
2. Tёmnyj put’ 152
3. Žid idët 174
4. Po gorjačim sledam 210
5. Sredi evreev 227
Conclusioni 245
Bibliografia 251
Indice dei nomi 279
Prefazione
Léon Poliakov, uno dei maggiori studiosi del problema, ha scrit-
to che «i due epicentri dell’antisemitismo moderno» sono state Russia e
Germania,1 le quali nel corso del XIX secolo hanno imbastito un intenso
scambio di modelli e mitemi che, secondo Walter Laqueur,2 ha messo capo
alla massima esplosione d’antisemitismo nel XX secolo, la Shoah.
L’antica avversione nei confronti degli ebrei, d’origine religiosa,
ha conosciuto in Russia un’impetuosa evoluzione a partire dalla fine del
XVIII secolo, da quando cioè con le spartizioni della Polonia una rilevante
massa ebraica (soprattutto di ashkenaziti) entrò a far parte dell’Impero rus-
so, facendo così piegare l’antigiudaismo in giudeofobia, ed infine in anti-
semitismo. Una questione, quella “ebraica”, che nel settantennio sovietico
sembrava aver esaurito la sua virulenza per via ideologica (sembrava, ma
l’aveva soltanto occultata, come è risultato chiaro dai tempi di Stalin con
la lotta al “cosmopolitismo” a quelli di Brežnev con la lotta al “sionismo”)
ma che, dopo l’implosione dell’Unione Sovietica nel 1991, è ripresa con
violenza: del che testimonia, oltre la lutulenta pubblicistica di “patrioti”
quali Oleg Platonov, Jurij Begunov, Vadim Kožinov o Aleksandr Strižev,
l’ultima, discussa, fatica storiografica di Aleksandr Solženicyn intesa a
disegnare un quadro apparentemente equilibrato, ma in realtà nutrito di
radicati pregiudizi, del rapporto tra i russi e il mondo ebraico a far tempo,
appunto, dalle spartizioni della Polonia: «duecento anni assieme».3
1. L. Poliakov, Soria dell’antisemitismo. IV. L’Europa suicida 1870-1933 [1977], trad.
it. Firenze 1990, p. 358.
2. W. Laqueur, Russia and Germany Hitler’s mentors [1965], trad. russ. Rossija i
Germanija nastavniki Gitlera, Washington 1991.
3. A. Solženicyn, Dvesti let vmeste (1795-1995), Moskva 2001-2002; trad. it. Due
secoli insieme, Napoli 2007.
8 Cesare G. De Michelis
La “questione ebraica” ha così innescato in Russia un vero e proprio
corto-circuito culturale che non consente più, a chi ne è contagiato, di af-
frontare con lucidità i termini concreti – e talora drammatici – in cui essa si
è venuta formando ed aggrovigliando, dalla “zona di residenza” zarista al
Birobidžan sovietico, dalla ghettizzazione alla assimilazione di ampi strati
di popolazione, dalla cultura ebraica “in russo” alla cultura russa d’origi-
ne ebraica;4 e ha prodotto un singolare fenomeno semiotico, una specifica
“subcultura”:
Per subcultura dell’antisemitismo russo s’intende un determinato settore
dell’insieme culturale russo che non esiste autonomamente […] ma che da un
lato è sottoposto alle leggi generali ed entra nel campo semantico comples-
sivo, e dall’altro possiede la capacità di codificare le altre subculture con un
codice proprio.5
Si tratta di un fenomeno abbastanza diffuso (non riguarda solo l’an-
tisemitismo), che porta a ‘fagocitare’ materiali estranei entro il proprio si-
stema di valori e ossessioni:6 finché rimane una manifestazione secondaria,
può anche esser visto con ironia condiscendente, come un tratto folcloristi-
co, ma quando assume il carattere di una ideologia diffusa può indurre un
pericolosissimo “sonno della ragione”.
Il carattere duraturo e pervasivo della “subcultura dell’antisemitismo
russo” ne ha fatto appunto qualcosa del genere; e l’indagine delle sue for-
me costitutive offre una chiave essenziale per capirne la natura specifica.
Ad es., Savelij Dudakov ha così descritto la genesi del documento eponi-
mo dell’antisemitismo russo, i Protocolli dei Savi di Sion:
Se è discutibile che i “lavori scientifici” di fine XIX sec. abbiano rivestito il
ruolo principale nella costituzione dei Protocolli, la letteratura d’invenzione è
stata senza dubbio in merito non solo la “levatrice” ma altresì la “balia”. Ecco
perché nel mito della “congiura mondiale” degli ebrei il principio bellettristi-
co occupa giustamente una posizione decisiva.7
4. Per la storia dell’ebraismo russo dalla seconda metà del XIX sec. resta fondamen-
tale il saggio di J. Frankel, Gli ebrei russi. Tra socialismo e nazionalismo [1981], trad. it.
Torino 1990.
5. M. Zolotonosov, U istokov SRA-ideologii, in AA.VV., Evrei v Rossii. Istorija i
kul’tura, Sankt-Peterburg 1995.
6. Si pensi, ad es., ai temi politici (e talora, ahimé, razziali) di cui si nutre il tifo sportivo.
7. S. Dudakov, Istorija odnogo mifa. Očerki russkoj literatury XIX-XX veka, Moskva
1993, p. 134.
Prefazione 9
Dunque, i romanzi e i racconti nutriti di giudeofobia che hanno visto
la luce nel corso dell’Ottocento letterario russo non vanno visti come un
epifenomeno secondario dell’ideologia antigiudaica (e infine antisemita),
ma come parte costitutiva della subcultura che l’ha animata. Umberto Eco
concludeva la sua proposta di disamina dello stesso documento dicendo
che «riflettere sui complessi rapporti tra lettore e storia, finzione e realtà,
può costituire una forma di terapia contro ogni sonno della ragione che ge-
nera mostri»:8 la raccomandazione andrà estesa all’insieme dell’ideologia
dell’antisemitismo russo, dunque non solo in relazione al tema della “con-
giura”, ma anche a quello del “delitto rituale”9 e a quanti altri emergono nel
dibattito sulla “questione ebraica”.
Il lavoro di Alessandro Cifariello, che nasce come tesi di dottorato (in
una redazione accademica fin eccessivamente documentaria) ed è qui con-
centrato sul XIX secolo, risponde egregiamente alla complessità dell’inda-
gine di cui ho sopra indicato i parametri metodologici, mettendo a frutto
le sue molteplici competenze in campo sia storico, che linguistico, che
letterario. Esso offre un contributo originale alla comprensione di quel-
la “subcultura”, mostrandone la specificità e conducendo il lettore per un
sentiero poco frequentato (non solo in Italia) che permette di gettare uno
sguardo per molti versi innovativo sul complesso fenomeno dell’antisemi-
tismo moderno, e alla vasta letteratura ad esso dedicata.
Cesare G. De Michelis
8. U. Eco, Protocolli fittizi, in Sei passeggiate nei boschi narrativi, Milano 1994,
p. 173.
9. Cfr. L. Kacis, Krovavyj navet i russkaja mysl’, Moskva-Ierusalim 2006.