Literatura Młodej Polski PDF
Preview Literatura Młodej Polski
Maria Podraza-Kwiatkowska L i t e r a t u r a M ło d e j Polski Wydawnictwo Naukowe PWN / y1 BIBLIOTEKA UNIWERSYTECKA KUL 1000138168 Literatura Młodej Polski Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk DZIEJE LITERATURY POLSKIEJ Synteza uniwersytecka pod redakcją Jerzego Ziomka Maria Podraza-Kwiatkowska L ite r a tu r a M łodej Polski Warszawa 2000 Okładkę i karty tytułowe projektował Marek Zalejski Noty biograficzne Wskazówki bibliograficzne opracował Jarosław Włodarczyk Indeks Zenobia Mieczkowska Redaktor tomu Zenobia Mieczkowska Redaktor techniczny Stanisława Rzepkowska Copyright (!) b> Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1992 ISBN 83-01-12278-1 Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 tel.: (0-22) 695-43-21 faks: (0-22) 826-71-63 e-mail: [email protected] http://www.pwn.com.pl Rozdział pierwszy Wprowadzenie do epoki literackiej: Młoda Polska Tak się złożyło, że literaturze polskiej przełomu XIX/XX w udało się uzyskać nazwę, która — określając epokę literacką — omija wyjątkową mnogość kierunków literackich, Nie wszędzie tak się stało: Niemcy na przykład lub Włosi do dziś nie mogą się na taką nadrzędną nazwę zdecydować. „Młoda Polska” — bo oczywiście o tę nazwę chodzi — używana była w latach dziewięćdziesiątych kilkakrotnie, w różnych kontekstach. Jednakże dopiero krakowskie czasopismo „Życie’ nadało jej odpowiedni walor i przyczyniło się do skonkretyzowanie jej znaczenia. Właśnie w „Życiu” ukazał się w roku 1898 cykl artykułów Artura Górskiego, pod pseudonimem Quasimodó. zatytułowany Młoda Polska. f Nazwą „Młoda Polska” ohejrnnjemy nhećnie epokę jiteraeką między 1890 a 1918 rokiem. Są to daty umowne, przyjęte już w tradycji historycznoliterackiej, łatwe do zapamiętania, tlffl oczywiście mogą być przedmiotem dyskusji. Zakładając Bowiem rok 1890 jako datę początkową (około tego roku pojawiają się pierwsze młodopolskie tomiki poetyckie), odcinamy tak ważne wydarzenie wcześniejsze, jak ukazywanie się od roku 188" warszawskiego „Życia”. Przedłużenie natomiast okresu Młodej Polski aż po rok 1918 — rok przełomowy nie tylko dla literatu ry — powoduje włączenie twórczości wojennej, niewiele już mającej wspólnego z właściwą literaturą młodopolską. Na epokę Młodej Polski przypada szczególnie liczna inwazji rozmaitych -izmów. Ówczesne ich wyliczenia dochodziły do liczb) osiemnastu. Dziś skłonni jesteśmy mówić o kilku. Dwa z nicł stanowią konkurencję dla „Młodej Polski” jako określenia całe I / Wprowadzenie do epoki epoki, choć naprawdę zwracają uwagę na jej dwie — wyraźnie przeciwstawne —cechy. Są to: „modernizm” i „neoromantyzm”. „Modernizm” jest nazwą na tyle ogólnikową, że używany bywa wymiennie z nazwą „Młoda Polska" (Kazimierz Wyka zapropo nował nazwę „modernizm” dla wczesnej fazy Młodej Polski, do roku 1900). W tamtym okresie (funkcjonowała wówczas również polska nazwa: „nowa sztuka”) podkreślał „modernizm” to wszystko, co było w ówczesnym pojęciu nowe, i to zarówno w sferze światopoglądowej jak i w sferze realizacji artystycznej. „Neoromantyzm” natomiast umieszczał nowy ruch w określonej tradycji historycznoliterackiej. Użyty wcześniej przez Wilhelma Feldmana i Edwarda Porębowicza, do rangi nazwy całej epoki został podniesiony przez Juliana Krzyżanowskiego w jego książce Neoromantyzm polski. Pozostałe -izmy: „dekadentyzm”, „symbolizm”, „impresjonizm” i —! wprowadzony jako nazwa później — „ekspresjonizm”, nie pretendują do roli nadrzędnej. W tamtej epoce funkcjonowały często — zwłaszcza „dekadentyzm” i „symbolizm” — wymiennie; dziś próbujemy je ściśle rozgraniczyć. Jako konkretne kierunki literackie współtworzące literaturę Młodej Polski będą one przed miotem dokładniejszego omówienia w dalszych partiach niniejszej książki. Tam też, w miarę potrzeby, pojawią się inne -izmy, np. „klasycyzm” i „franciszkanizm”. Z wielu nazw warto jeszcze zapamiętać dwie. Pierwsza z nich, nieporównanie ważniejsza, to „secesja”; utrwalona przez książkę Mieczysława Wallisa obejmuje zwłaszcza zjawiska z zakresu architektury i sztuki użytkowej. Istniały próby przeniesienia tego terminu na teren literatury. Druga, „fin óc siecle” („koniec wieku”), używana bywa coraz rzadziej, głównie jako określenie łatwo uchwytnych, zewnętrznych cech epoki, związanych z oby czajem i modą. Wszystkie podstawowe młodopolskie -izmy (najmniej jednak „neoromantyzm”) łączą literaturę epoki Młodej Polski z literaturą Europy. Był to bowiem okres, w którym istniała już szybka informacja literacka, stosunkowo prędko ukazywały się odpowied nie przekłady, wreszcie — oprócz słowa drukowanego działała osobista wymiana poglądów dzięki znajomościom czy przyjaź niom: Antoni Lange bywał na słynnych „wtorkach” Stefana Mallarmego, Wacław Rolicz-Lieder zaprzyjaźnił się z niemieckim poetą Stefanem Georgem, Miriam-Przesmycki z czeskim pisarzem Juliuszem Zeyerem itp. Nawiązywaniu tych kontaktów sprzyjały Poszukiwanie nowych wartości 7 centra literacko-artystyczne: Wiedeń, Berlin, Monachium, z Pary żem na czele. Owe centra stanowiły czynnik scalający Europę pod względem kulturalnym. Dążność do integracji kulturowej, a także chęć odnowienia starzejącej się kultury europejskiej, powoduje poszerzenie jej o elementy innych kultur. Nowych bodźców dostarcza np. sztuka japońska, spopularyzowana przez Edmonda Goncourt (u nas jej entuzjastą był zwłaszcza Feliks Jasieński zwany Manggha), oraz — odkrywana dzięki etnografom — sztuka prymitywna. W dziedzinie myśli fliozoficzno-religijnej zaznacza się wpływ Indii. Pojawiają się koncepcje synkretyzmu kulturowego m.in. w dziedzinie religii (Władimir Sołowjow, Wiaczesław Iwanow, Tadeusz Zieliński, Tadeusz Miciński). W poszukiwaniu nowych wartości odkrywa się m.in. walory kultury ludowej. Tu jednak tkwi zalążek tendencji przeciwstaw nych w stosunku do integracji kulturowej: pojawia się hasło „rodzimości”, idealizacji ludu jako podstawy narodu, elementy zatem różniące, a nie scalające. W rezultacie działania tych różnorakich tendencji jedną I licznych opozycji w epoce Młodej Polski stanowi taka opozycja, której skrajne człony to ideał kultury europejskiej z jednej, ideał kultury rodzimo-słowiańskiej z drugiej strony. Na tę opozycję nakłada się inna, o wiele ważniejsza, uwarunkowana szczególną sytuacją kraju, który — dążąc do uczestniczenia w ogólnoeuropejskim ruchu kulturo wym — ma jednocześnie bardzo trudne problemy polityczne. Jest to mianowicie — z jednej strony — wzorzec literatury otwartej na zagadnienia ogólnoludzkie, pilnie śledzącej zmiany zachodzące w sztuce całej Europy i czynnie w tych zmianach uczestniczącej. Z drugiej strony — literatura, jakbyśmy to dziś określili, „zaangażowana”, podporządkowana ideałom niepod ległości, na plan pierwszy wysuwająca sprawy swojego kraju. Najlepsi pisarze Młodej Polski zwykle łączyli obydwa te wzorce: podejmowali zatem tematykę narodu pozbawionego wolności, ale jednocześnie starali się utrzymać poziom polskiej literatury na równi z innymi, szczęśliwszymi politycznie narodami, nie stroniąc od nowych, odważnych idei i nowatorskich eksperymentów. Koniec wieku XIX, belle epoąue, to okres stosunkowo dłu giego pokoju w Europie, zatem także okres stabilizacji. Sta bilizacji jednak w dużej mierze pozornej, pewne bowiem zjawiska polityczno-społeczne kryją w sobie zarodki przyszłych konfli któw; np. rozwój kolonializmu czy wzrastający w niektórych I Wprowadzenie do epoki krajach militaryzm. Umacnia się także — zagrażający kapi talizmowi — ruch robotniczy: w roku 1889 utworzona została w Paryżu II Międzynarodówka. Wzmożoną działalność ter rorystyczną, znaczoną zabójstwami kilku panujących, prowadzą anarchiści. Anarchizm zagraża instytucji państwa. Podobnie jak syndykalizm, który główną rolę przyznaje związkom za wodowym, rozporządzającym ważną bronią: strajkiem gene ralnym (od r. 1907 ideologiem syndykalizmu jest francuski filozof społeczny Georges Sorel). Owa pozorność szczególnie wyraźnie występuje na ziemiach polskich. Brak wprawdzie w tych latach wielkich, tragicznych wydarzeń ogólnopolskich, jakimi były powstania; poszczególne jednak roczniki młodzieży miały własne „przeżycia pokoleniowe”, takie, które kończyły się nierzadko usunięciem z uczelni, procesa mi, wyrokami sądowymi, zsyłką. Były to niemal ciągłe manifestacje w Warszawie, m.in. „apuchtinada” w roku 1883 (usunięto wtedy Z uniwersytetu Antoniego Langego), w roku 1894 — „kilińsz- czyzna”, w roku 1897 — „ziłowszczyzna” (w związku z fundacją pomnika Murawiewa-Wieszatiela w Wilnie), w 1898 nastąpiły represje i aresztowania w studenckim Kole Oświaty Ludowej, w 1899, strajk młodzieży akademickiej itd. W Krakowie odbył się w roku 1891 proces grupy „Ognisko”, w którym na ławie oskarżonych zasiedli m.in. Franciszek Nowicki, Artur Górski i Wilhelm Feldman. W zaborze pruskim ponawiają się strajki szkolne począwszy od roku 1901, kiedy to miał miejsce wiec protestacyjny i strajk we Wrześni z powodu represji za opór dzieci przeciwko nauce religii po niemiecku. W roku 1895 obowiązywała w całym kraju żałoba narodowa w związku ze stuleciem niewoli. Do rangi manifestacji narodowych urastały pogrzeby na Skałce, a także rocznice narodowe; zwłaszcza 500 rocznica bitwy pod Grunwaldem była obchodzona w Krakowie niezwykle uroczyście. Częste były indywidualne zatargi z władzą szkolną na tle politycz nym: za wygłoszenie patriotycznego odczytu z okazji setnej rocznicy powstania kościuszkowskiego został wydalony z gim nazjum w Tarnowie Jan August Kisielewski. Studenci usunięci z uniwersytetu warszawskiego mącili o wiele spokojniejszą — bo też o wiele łagodniejszy był tu zaborca — atmosferę w Galicji. Tego rodzaju bezpośrednim przeżyciom twórców towarzyszyły inne wydarzenia społeczno-polityczne: powstawanie Stronnictw i partii,,częściowo tajnych, częściowo zalegalizowanych. Przypo- mnijmy kilka najważniejszych dat: w roku 1892 powstała Polska
The list of books you might like
