Les sceaux de Délos. Le cercle d’Éros / Τα σφραγίσματα της Δήλου. Ο ερωτικός κύκλος

361 Pages·1992·35.483 MB·Greek

by  Νικόλαος Σταμπολίδης

2
ΤΑ ΣΦΡΑΓΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΔΗΛΟΥ
LES SCEAUX DE DELOS 2

11
ΕΛΛΗΝΟΓΑΛΛΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ
RECHERCHES FRANCO-HELLENIQUES ΙΙ
2
ΤΑ ΣΦΡΑΓΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΔΗΛΟΥ
,
LES SCEAUX DE DELOS 2
Νικ. Χρ. ΣΤΑΜΠΟΛΙΔΗΣ
Ο ΕΡΩΤΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ
Τόμος Α'
ECOLE FRANςAISE D'AT HENES ΥΠΟΙΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ
Depositaire De Boccard
11, rue de Medicis
75006 PARIS
1992
© Ecole Fran~aise d'Athenes, 1992
ISBN 2-86958-053-3
Στο δάσκαλό μου
Γ. Δεσπίνη

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Το ιστορικό της εύρεσης, καταγραφής, φωτογράφισης, μελέτης και 3ημοσίευσης των σφραγισμάτων της
Δήλου θα μπορούσε να αποτελέσει θέμα ιστορικής-αρχαιολογικής εργασίας ή συγγραφής μυθιστορήματος,
'λ Ι Ι Ι θ Ι ζ Ι Μ' Ι Ι"' 'λλ
ανα ογα με τη σκοπια απο την οποια α το προσεγγι ε κανεις. εσα απο τους ογκωοεις φακε ους των
σφραγισμάτων της Δήλου στο Υπουργείο Πολιτισμού, στη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή και στα συρτάρια
όλων όσοι, κατά καιρούς, ασχολήθηκαν με το θέμα, αλλά και από τις μνήμες των ανθρώπων που θα μπορούσαν
/ / / "' /
να κατα θε/ σουν τις προσωπικες μαρτυριες και εμπειριες τους, θ α ξ επηοουf σε αναf γ λ υφο ενα του λ'α χιστο
σημαντικό τμήμα της κρίσιμης τελευταίας 3εκαπενταετίας της νεοελληνικής πραγματικότητας.
Δεν ανέλαβα, προς το παρόν, την υποχρέωση να εξετάσω το ιστορικό από τις σκοπιές που περιέγραψα
παραπάνω. Ανέλαβα μαζί με άλλους - τελευταίος στη σειρά - να παρουσιάσω επιστημονικά ένα μεγάλο
μέρος του τόσο σημαντικού αρχαιολογικού αυτού υλικού. Και γι' αυτό θα προσπαθήσω να παρουσιάσω το
ιστορικό του όσο γίνεται πιο νηφάλια και σύντομα.
Τον Ιούλιο του 1974, στα πλαίσια των συμφωνιών για ανασκαφές από τις 3ιάφορες ξένες αρχαιολογικές
σχολές στην ελληνική επικράτεια, ο καθηγητής G. Siebert της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής ανέσκαψε
ένα μεγάλο τμήμα της λεγόμενης τότε «οικίας των προτομών 1> στη συνοικία του Σκαρ3ανά της Δήλου «υπό
την 3ιακριτικήν εποπτείαν 1> της αρμό3ιας Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Κυκλά3ων.
,
Λι, γο αργοτερα, στις αρχεΙ ς Σ επτεμ β ριΙ ου, σε ε, ναν απο, τους περιπαΙ τους των νεαρω, ν αρχαιο λ'ο γων Μ .
Λιλιμπάκη - η οποία απασχολούνταν ως επιστημονική βοηθός στην ΚΑ' Εφορεία - και του κατόπιν
1 , ,
συ ζυ, γου της . Α καμαΙ τη παΙ νω στο νησιΙ, ο τε λ ευταιος θ,ε λ ησε να επισκεφτειΙ τη γα λλ ικη ανασκαφηΙ στο
Σκαρ3ανά. Και μόνον τότε από την περιέργειά τους να ρίξουν μια ματιά στα πεταμένα μπάζα της ανασκαφής
οο"' ηγη' θη καν στην ανακα' λ υ ψ η ορισμεf νων ο"' εκα'"ο' ων - fι σως και εκατοντ'α"ο' ων - μικρωΙ ν ενσφραf γιστων οf γκων
αποf πη λ'ο , των ρυΙ πων, οf πως τους ονοf μα ζ αν οι αρχαιοf ι, αναf μεσα στα χω/ ματα, τα κονιΙα ματα και τα ό στρακα
που σωρευΙ ονταν β'ο ρεια της μισοανασκαμμε1ν ης οικιΙ ας, π λ'α ι στη θα' λ ασσα.
Αναγκαστικά ει3οποιήθηκε η τότε επιμελήτρια της Εφορείας κ. Δέσποινα Βαλλιάνου-Χατζή, η οποία,
στα πλαίσια των 3υνατοτήτων της, προσπάθησε να ξανασκάψει στα πεταμένα μπάζα. Ει3οποιήθηκε η αρμό3ια
Εφορεία Αρχαιοτήτων, το Υπουργείο Πολιτισμού, η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή.
, ,
κ αι εΙ τσι αΙ ρχισε η « περιπεΙ τεια 1> των ρυΙ πων. Σ υσκε' Ψ εις, συνεννοησεις, εγγραφα. Η επιΙ σημη αΙ πο ψ η,
,
καθ ωΙ ς και η ά πο ψ η του ανασκαφεΙ α, η, ταν ο, τι αναγκαΙ στηκαν να "ο'ι ακο' Ψ ουν την ανασκαφη λ'ο γω των γεγονοΙ των
της Κύπρου, με αποτέλεσμα να πεταχτούν στα μπάζα χιλιά3ες σφραγίσματα που ήταν αποτυπωμένα πάνω
στους ρύπους.
Από το εύρημα αυτό του 1974 ξεχώρισαν και πήραν αύξοντα αριθμό 9.360 ρύποι ή ικανά τμήματά τους.
Εκατοντά3ες άλλα κομμάτια, που ο όγκος ή το τμήμα της σωζόμενης παράστασής τους θεωρήθηκε ότι 3εν
4
ΝΙΚ. ΧΡ. ΣΤΑΜΠΟΛΙΔΗΣ
άξιζε τον κόπο, έμειναν ακατάγραφα για να ασχοληθούν μαζί τους αργότερα οι ερευνητές συγκολλώντας τα
είτε μεταξύ τους ε(τε με μεγαλύτερα τμήματα που είχαν ήδη αύξοντα αριθμό.
Την επόμενη χρονιά στη συνέχιση της ανασκαφής της οικίας του Σκαρδανά, η οποία εξαιτ(ας του
ευρήματος ονομάστηκε «οικία των σφραγισμάτων», ξεχώρισαν και πήραν αύξοντα αριθμό λιγότεροι από
4 .000 ρύποι, ενώ εκατοντάδες μικρά αποτμήματα έμειναν ακατάγραφα. Ορισμένα από τα τελευταία πήραν
πολύ αργότερα, το 1985/6, αύξοντα αριθμό.
Η κατάσταση των περισσότερων ρύπων του 1975, που σήμερα ανέρχονται σε 4 .361, αν συγκριθούν με
αυτούς του 1974, είναι κατά πολύ χειρότερη. Το γεγονός, νομ(ζω, οφείλεται εν μέρει στην τμηματική
καταστροφή τους ήδη από την αρχαιότητα, επειδή είχαν δεχτεί μεγαλύτερο βάρος πάνω τους, καθώς
β ριΙ σκονταν στα κατωΙ τερα στρωΙ ματα καταστροφηΙ ς του σπιτιουΙ, και εν μει ρει στην έκ θ εσηι τους στις καιρικει ς
συνθήκες και στην υγρασία του νησιού έναν ολόκληρο χειμώνα, αφού το μη ανασκαμμένο χώμα που τα
περιείχε δεν υπερέβαινε σε ορισμένα σημεία τα 0,20 - 0,30 μ.
Τ ο στει γνωμα και η συντηι ρηση ο λ'ο κ λη ρου του συνο' λο υ, η αναγραφηι του αυ' ξ οντα αρι θ μουι στο πιι σω μ έ ρος
των ρύπων και η τακτοποίησή τους σε ξύλινους δίσκους των εκατό διαμερισμάτων ο καθένας δεν άργησε
καθόλου. Όπως δεν άργησε και η συγκρότηση κοινής Ελληνογαλλικής ομάδας εργασίας που θα ασχολούνταν
με τη μελέτη και τη δημοσίευση των σφραγισμάτων. Η πρώτη ομάδα των Γάλλων ερευνητών αποτελούνταν
από τρία μέλη από τους οποίους απεχώρησαν σχετικά γρήγορα οι δύο για να παραμείνει μόνη έως σήμερα η κ.
M.-F. Boussac. Από την ελληνική πλευρά την ομάδα αποτελούσαν οι Μ. Πετροπουλάκου, Δ. Βαλλιάνου­
Χατζή και ο Ι. Τουράτσογλου. Εξαιρετικά γρήγορα έγινε και το μοίρασμα του υλικού κι ίσως σ' αυτό να
1974,
οφείλεται η κάπως περίεργη αριθμητική του διαίρεση. Από το εύρημα δηλαδή του πέντε χιλιάδες ρύποι
δόθηκαν στη γαλλική ομάδα, ενώ οι υπόλοιπες τεσσερεισήμισι χιλιάδες στην ελληνική. Το εύρημα του 1975
ανήκε αρχικά εξολοκλήρου στους Γάλλους ανασκαφείς. !ποθέτω ότι ο διαχωρισμός αυτός για ένα μεγάλο
χρονικό διάστημα σήμαινε και το δικαίωμα δημοσίευσης του υλικού ξεχωριστά, αφού μέσα σ' αυτά τα πλαίσια
πιθανότατα πραγματοποιήθηκε και μια αδημοσίευτη μελέτη της κ. Boussac πάνω σε ένα τμήμα του υλικού,
μολονότι ποτέ δεν έτυχε να διαβάσω μια ανάλογη γραπτή συμφωνiα. Μια τέτοια, εξάλλου, δημοσίευση θα
ήταν απαράδεκτη, αφού πέρα από την αριθμητική αδικία του παραπάνω διαχωρισμού θα στηριζόταν και στην
επιστημονικά α6άσιμη και μεθοδολογικά λαθεμένη αρχή. Θα δημοσιεύονταν δηλαδή σφραγίσματα με κοινά ή
παραπλήσια θέματα (ή χειρότερα και από την (δια μήτρα) δυό ή και τρείς φορές με βάση τον τυχαίο
διαχωρισμό των ρύπων κατά αύξοντα αριθμό.
Κι ενώ αρχικά οι ρύποι φυλάγονταν στη Δήλο, οι κλιματολογικές συνθήκες του νησιού και οι εκεί
συνθήκες αποθήκευσης κρ(θηκαν ακατάλληλες για τόσο ευπαθές υλικό, και οι ρύποι μεταφέρθηκαν στο Εθνικό
Μουσείο. Αναρωτιέται κανε(ς κατά πόσο στη λήψη της απόφασης αυτής συνυπολογίστηκαν οι αντ(ξοες
συνθήκες διαβ(ωσης και μελέτης πάνω στη Δήλο ή και το ότι η μετάβαση στο νησ( ε(ναι πολύ συχνά πάρα
πολύ Μσκολη. Πάντως λίγα χρόνια αργότερα, το 1981, οι λόγοι που είχαν υπαγορεύσει τη μεταφορά των
ρύπων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο φαίνεται ότι εξέλιπαν και αποφασίστηκε να επιστρέψουν οι ρύποι
στη Δήλο.
Μια επιτροπή για τα σφραγίσματα της Δήλου φαίνεται ότι υφίστατο από τη στιγμή της« εύρεσής» τους,
γιατί την ίδια χρονιά (1981) η επιτροπή αυτή ανασύγκροτήθηκε, μια και τα παλιά της μέλη είχαν
συνταξιοδοτηθεί. Τόσο της παλιάς όσο και της νέας επιτροπής έργο ήταν - και εξακολουθεί να είναι - η
διευθέτηση των προβλημάτων που υπήρχαν, υπάρχουν ή παρουσιάζονται κατά καιρούς γιατί, ίσως, κριθηκε
οΙ τι οι με λ ετητε' ς ο~ εν η' ταν - η' εξ ακο λ ου θ ου' ν να μην ει' ναι - ικανοι' προς του' το. Τ ην επιτροπη' αποτε' λ εσαν ο
5
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Διευθυντής Αρχαιοτήτων του ΙΠΠΟ, ο Διευθυντής της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής και ο (η) Έφορος
Αρχαιοτήτων της ΚΑ' Εφορείας Κυκλάδων.
Έτσι είχαν τα πράγματα, όταν το 1982 μου πρότειναν να καταγράψω τους περίπου πέντε χιλιάδες
ρύπους της ελληνικής δικαιοδοσίας και να αντιγράψω τις περίπου δέκα χιλιάδες παραστάσεις στα βιβλία της
Εφορείας. Οι λόγοι για τους οποίους κλήθηκα να αναλάβω αυτή την εργασία είναι οι εξής : α. η παραίτηση
των δύο από τους τρεις ερευνητές της ελληνικής ομάδας που είχε ως αποτέλεσμα να απομείνει μόνη η κ.
Βαλλιάνου-Χατζή και β. η ενασχόλησή μου με την ελληνιστική τέχνη. Ο ουσιαστικότερος, ίσως, λόγος ήταν
ότι, ενώ είχε προχωρήσει πολύ η εργασία της γαλλικής ομάδας στην καταγραφή, φωτογράφιση και μελέτη
του υ λ ικου', οι ρυ1 ποι που ει1 χε αναλ α' β ει η ε λλη νικη1 ομα''1ο-α ε1ι χαν μει' νει εντελ 'ω ς ακατά γραφοι.
Στη σύσταση της νέας ελληνικής ομάδας συμμετείχε αρχικά εκ μέρους της ΚΑ' Εφορείας η κ. Α.
'
Τ ρια1 ντη, η οποι1 α και κατε1 γρα ψ ε μια η σ~ υο εκατοντα'σ~ε ς ρυ1 πους πριν παραιτη θ ει1. π ερ1ι που ε ξ ακο1σ ιοι ρυ1 ποι
καταγράφηκαν τελικά από την κ. Βαλλιάνου-Χατζή, ενώ οι υπόλοιποι καταγράφηκαν τόσο στα δελτία όσο και
στα βιβλία της Εφορείας από μένα κατά τις πολλαπλές μεταβάσεις και μακρόχρονες παραμονές μου στη Δήλο
από το 1982 έως και το 1984. Παράλληλα, έγιναν ορισμένες φωτογραφίσεις υλικού από το φωτογράφο κ.
Ηλιάδη.
Επειδή οι κλιματολογικές συνθήκες παρέμεναν ίδιες στο νησί και τα ευρήματα ταλαιπωρούνταν από την
υγρασία και τα ζωόφια, που βρήκαν κατάλληλη κατοικία τόσο στους ξύλινους δίσκους όσο και στις οπές των
ρύπων, η Εφορεία αναγκάστηκε να τους αλλάξει θέση στα 1984. Παραγγέλθηκαν τετρακόσιοι δίσκοι
συνθετικού υλικού (ρlexy-glass), χωρητικότητας πενήντα ρύπων ο καθένας, αλλά τελικά τους άλλαξα
κατοικία μερικά χρόνια αργότερα (1988).
Οι πρώτες προσπάθειες κατάταξης του υλικού είχαν μείνει χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα, αφού ήταν
αδύνατο να χωριστούν ρύποι με πολλαπλά σφραγίσματα κατά ομάδες με βάση ένα κοινό θέμα, το οποίο -
/ Ι ! - / θ 1 1 λ/ Ι 1 1 ί
σκοπιμα η τυχαια ειχε αποτυπω ει πρωτο στον πη ο κατα την αρχαιοτητα, και συμφωνα με το οπο ο η
ε λλη νικηι ομαΙ'οΙ-α ειΙ χε τακτοποιηΙσ ει τους ρυ1 πους στους περισσοΙ τερους αποΙ τους ξ'υ λ ινους ο'1-tΙ σκους που ανη1 καν
στη δικαιοδοσία της.
Μόνο μετά την ολοκλήρωση της καταγραφής του υλικού από την ελληνική πλευρά έγινε κατανοητό από
όλους ότι οποιαδήποτε αριθμητική διαίρεση του υλικού θα ήταν αντιδεοντολογική και αντιεπιστημονική,
ουσιαστικά αυθαίρετη. Αποφασίστηκε, τελικά, να χωριστεί το υλικό κατά θεματικούς τομείς και η μελέτη του
να ανατεθεί στην κ. Boussac, την κ. Βαλλιάνου-Χατζή και εμένα, ως ανταμοιβή για τη συμβολή μου στο
έργο. Επειδή δημιουργήθηκαν διαφωνίες κατά την κατανομή του υλικού, στην αρχική επιτροπή για τα
σφραγίσματα προστέθηκαν άλλα τρία μέλη ύστερα από πρόταση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου το
1985.
Δυστυχώς, παρά το διαχωρισμό και την κατανομή σε θεματικούς κύκλους, μόνο μετά το 1986
ανταλλάχθηκαν τα δελτία καταγραφής ανάμεσα στις δυό πλευρές και μόνο το 1987/ 8 ολοκληρώθηκε και η
μεταφρασμένη αντιγραφή των γαλλικών δελτίων στα βιβλία της Εφορείας από την κ. Μ. Αγγελετάκη.
Έτσι, εκτός από τις μελέτες για το διαχωρισμό των μητρών των σφραγισμάτων για τα θέματα που είχα
αναλάβει, χρειάστηκε να κάνω μια υπεράνθρωπη προσπάθεια τον Ιανουάριο / Φεβρουάριο του 1988, να
καταγράψω σε μορφή κωδικοποιημένου καταλόγου ξανά όλες τις παραστάσεις των σφραγισμάτων του 1974
και 1975 μαζί με τα κομματάκια, που στο μεταξύ είχε συμπληρώσει η κ. Boussac. Συνολικά στον κατάλογο
αυτό περιλήφθηκαν 27 .200 παραστάσεις σφραγισμάτων συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που δε
διατηρούσαν παρά ελάχιστα τμήματά τους, αλλά που είχαν λάβει κανονικό αύξοντα αριθμό. Στην προσπάθειά