Les pratiques artistiques dans le champ de l'insertion professionnelle comme support de ...

309 Pages·2015·1.68 MB·French

UNIVERSITÉ DE STRASBOURG

ÉCOLE DOCTORALE DES SCIENCES HUMAINES ET SOCIALES.
PERSPECTIVES EUROPENNES – ED 519
Dynamiques Européennes – UMR 7367

THÈSE

présentée par :
Christophe PITTET

soutenue le : 24 septembre 2014

pour obtenir le grade de : Docteur de l’université de Strasbourg
Discipline : Sociologie

Les pratiques artistiques
dans le champ
de l’insertion professionnelle
comme support de construction identitaire
dans le passage à la vie adulte

THÈSE dirigée par :
Madame DELCROIX Catherine Professeure, université de Strasbourg

RAPPORTEURS :
Madame DELORY-MOMBERGER Christine Professeure, université Paris 13 - Nord

Monsieur PEQUIGNOT Bruno Professeur,
université Sorbonne Nouvelle -Paris 3

AUTRES MEMBRES DU JURY :
Monsieur COLIN Patrick Maître de conférences,
université de Strasbourg
Monsieur CHAUVIERE Michel Directeur de recherche,
CERSA – université Paris 2
Remerciements

Ce travail de recherche ne serait pas ce qu’il est sans le précieux soutien et la
collaboration intelligente de plusieurs personnes pour lesquelles j’exprime ma plus
vive gratitude et ma sincère reconnaissance.

Je remercie très sincèrement et tout particulièrement :

Catherine Delcroix et Patrick Colin, directrice et co-directeur de thèse, pour leurs
apports théoriques et méthodologiques.

Valérie Pittet, mon épouse et mes enfants Fidelia et Joaquim pour leur patience.

Le directeur, la responsable, les éducatrices, les coachs et les intervenants de la
mesure d’insertion sociale Scenic Adventure pour leurs informations, leurs
témoignages et leur disponibilité.

Les jeunes adultes pour leurs précieux témoignages et leur disponibilité.

Les conseillères et les conseillers en insertion des Centre sociaux régionaux du
canton de Vaud pour leurs témoignages.

Fidelia Pittet pour son travail de transcription des entretiens de recherche.

Le secrétariat du Centre de formation Impulsion pour son travail de transcription des
entretiens de recherche.

Claudine Tusoni, amie du Diplôme des Hautes Etudes des Pratiques Sociales, pour
ses lectures critiques et ses encouragements.

Jean-Bernard Mazens, ami photographe, pour ses lectures attentives et ses
remarques originales.

2
Jacques-Eric Richard, ami sociologue, pour ses lectures attentives et ses
encouragements.

Sabine Dormond et Olivier Chapuis pour leur travail de relecture des parcours
biographiques et l’attention portée à la qualité de l’écriture.

Michel Charrière pour son indispensable travail de lecteur et de correcteur.

Laurence Wyss pour son soutien dans les recherches de références
bibliographiques.

Annick Cudré-Mauroux et Benoît Renevey pour le partage des doutes et des espoirs
liés au processus de recherche.

La Haute Ecole fribourgeoise de travail social et la Fondation Le Relais pour le temps
libéré.

Toutes celles et tous ceux qui ont contribué, d’une manière ou d’une autre, à soutenir
ce travail de recherche.

3
Table des matières

!"#$%&’(#)%"*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*,!
-".*/$.0)1$.*.23’)22.*&.*45*/$%64705#)3’.*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*89!
:;%$<5")25#)%"*&.*45*#=12.*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*8>!
?5$#).*@A*:.2*$5)2%"2*&.*(.##.*$.(=.$(=.*+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*B8!
C.*45*"7(.22)#7*&;)"2($)$.*4.*2."2*&.*(.##.*&705$(=.*&.*$.(=.$(=.*&5"2*’"*/5$(%’$2*
/$%D.22)%"".4*+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*BB!
C.2*#.$$5)"2*&.*/$5#)3’.2*/$%D.22)%"".44.2*.#*&.2*#.$$5)"2*&;7#’&.2*3’)*"%’$$)22."#*45*
$7D4.E)%"*+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*BB!
:5*/$)2%"*(%00.*#.$$5)"*&;.E/7$)0."#5#)%"*.#*&.*$.(=.$(=.F5(#)%"*++++++++++++++++++++++++++++++++++*BG!
"#$!%&’()*+#$!,#!$-.)’/)$’()-0!#(!,#!1’/-&)$’()-0!.-22#!2-3#0!,#!.-0(&#4$()52’()$’()-0!6!78!
90!5&-+%#!,#!%’&-/#!%-+&!#:%&)2#&!$-0!’/(;&)(;!6666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!78!
"’!.-0<;&#0.#!)0(#&.+/(+&#//#!.-22#!2-3#0!,#!1’/-&)$’()-0!#(!,#!<-&2’()-0!666666666666666666666666666!7=!
">’(#/)#&! ,#! %?-(-5&’%?)#! .-22#! 1#.(#+&! ,#! /)#0$! $-.)’+:! #(! ,#! &#0<-&.#2#0(! ,#! /’!
.-0<)’0.#!66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!7@!
-".*2.(%"&.*$.(=.$(=.*/%’$*/$%4%"<.$*4;5"54H2.*&.2*’25<.2*&.*45*/=%#%<$5/=).*5’/$12*
&.2*5&%4.2(."#2*/45(72*."*D%H.$*7&’(5#)D*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*BI!
-".*$.(=.$(=.*&.*#=12.*/%’$*#."#.$*4;74’()&5#)%"*&.2*3’.2#)%"2*.#*(%"2#5#2*"72*&.*45*
/$5#)3’.*/$%D.22)%"".44.*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*GG!
90#!%&-A/;2’()*+#!2’B#+&#!C!/’!&+%(+&#!$-.)’/#!.-22#!2#0’.#!$+&!/>;*+)/)A&#!),#0()(’)&#!
,#!/>)0,)1),+!66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!8@!
D#+:!?3%-(?E$#$!%-+&!%&-5&#$$#&!,’0$!/’!.-2%&;?#0$)-0!,#!/’!%&-A/;2’()*+#!666666666666666666666!8F!
?5$#).*JA*K7#=%&%4%<).*&.*$.(=.$(=.*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*L9!
:.*#.$$5)"*&.*$.(=.$(=.*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*L8!
:5*07#=%&.*&.*4;%62.$M5#)%"*/5$#)()/5"#.*/%’$*5//$7=."&.$*4.*#.$$5)"*&;."3’N#.*+++++++*LG!
">-A$#&1’()-0!%’&().)%’0(#!#(!$#$!.-0$;*+#0.#$!$+&!/’!&#/’()-0!’+:!#0*+G(;$!666666666666666666666666666!=H!
:5*/$)2.*&.*&)2#5"(.*(%00.*0%H."*&;5DD)$05#)%"*)&."#)#5)$.*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*>B!
?5$#).*OA*:.2*(%"&)#)%"2*&.*45*(%"2#$’(#)%"*)&."#)#5)$.*+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*>>!
!&."#)#7*5##$)6’7.*.#*)&."#)#7*(=%)2).*+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*>P!
I,#0()(;!#(!%-$)()-0!,+!$+B#(!666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!HJ!
I,#0()(;K!)0(;5&’()-0!#(!,;$’<<)/)’()-0!6666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!H7!
?5$#).*CA*?%4)#)3’.*2%()54.*.#*5((%0/5<".0."#*Q*4;)"2.$#)%"*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*PP!
C.*45*2%4)&5$)#7*(%44.(#)M.*Q*45*$.2/%"256)4)#7*)"&)M)&’.44.*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*PI!
4
R."&$.*4;S#5#*2%()54*5(#)D*+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*P,!
?%4)#)3’.2*&;)"2.$#)%"*.#*4%<)3’.*5&5/#5#)M.*+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*IL!
">’..-2%’50#2#0(K!#0(&#!%&#+1#!#(!;%&#+1#!6666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!LM!
?5$#).*SA*SM%4’#)%"*&’*$7<)0.*&;5)&.*2%()54.*&5"2*4.*(5"#%"*&.*T5’&*&./’)2*8,,IUI!
@)&.*2%()54.*.#*/%4)#)3’.*2%()54.*&5"2*4.*O5"#%"*&.*T5’&*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*UU!
"#!N#1#0+!2)0)2+2!,#!&;)0$#&()-0!C!+0!-+()/!,#!&;5+/’()-0!,+!.?O2’5#!666666666666666666666666666666666666!FF!
P-+&!+0!NQN!*+’/)<)’0(!666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!FM!
R1’/+’()-0! ,+! ,)$%-$)()<! NQN!C! #0(&#! ,;<).)($! -&5’0)$’()-00#/$! #(! %#&$%#.()1#$!
,>’2;/)-&’()-0!666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!FM!
S+!0)1#’+!,#!/’!.-//’A-&’()-0!#0(&#!$#&1).#$!$-.)’+:!#(!,#$!-<<).#$!,#!%/’.#2#0($!66666666666666666!M7!
:.*R.M."’*&;)"2.$#)%"*(%00.*.E/$.22)%"*&.*45*M%4%"#7*/%4)#)3’.*&.*$7/%"&$.*Q*45*
/$7(5$)#7*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*,G!
?5$#).*VA*:.2*."W.’E*4)72*5’*/5225<.*Q*45*M).*5&’4#.*.#*45*/$%64705#)3’.*&.2*W.’".2*
5&’4#.2*Q*4;5)&.*2%()54.*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*,P!
:5*#$5"2)#)%"*."#$.*4;7(%4.*.#*4.*0%"&.*&’*#$5M5)4*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*,I!
:5*3’.2#)%"*&.2*W.’".2*5&’4#.2*."*$’/#’$.*/$%D.22)%"".44.*."*4)."*5M.(*4;5)&.*2%()54.*+*,,!
:.2*W.’".2*5&’4#.2*."*&)DD)(’4#7*&5"2*45*$7<)%"*&.*45*J$%H.*M5’&%)2.*++++++++++++++++++++++++++++++++*89B!
?5$#).*XA*:.2*D%"(#)%"2*&.2*/$5#)3’.2*5$#)2#)3’.2*.#*(’4#’$.44.2*&5"2*4.*(=50/*&.*
4;5(#)%"*2%()54.*+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*89L!
@//$%(=.*5"54H#)3’.*&.*45*/45(.*.#*45*D%"(#)%"*&.2*/$5#)3’.2*&;.E/$.22)%"*($75#$)(.*.#*
(’4#’$.44.*&5"2*4.*(=50/*&’*#$5M5)4*2%()54*+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*89>!
">’&(!.-22#!2-3#0!,#!1’/-&)$’()-0!,#$!)0,)1),+$!6666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!JT@!
"#!%&-.#$$+$!,#!$-.)’/)$’()-0!$+%%-&(;!%’&!/#$!%&’()*+#$!’&()$()*+#$!66666666666666666666666666666666666666666!JTH!
"#!%&-B#(!.+/(+&#/!.-22#!<-0.()-0!,#!%&;1#0()-0!#(!,>;,+.’()-0!6666666666666666666666666666666666666666666666666!JTF!
">’&(!0#!%’&().)%#!%’$!U!/’!&;%’&’()-0!,+!$-.)’/!66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!JJT!
90!$+%%-&(!,#!&#$(’+&’()-0!,#!/>),#0()(;!66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!JJJ!
90!’(#/)#&!,#!,’0$#!%-+&!<’.)/)(#&!/’!&;)0$#&()-0!%&-<#$$)-00#//#!66666666666666666666666666666666666666666666666666!JJ7!
"#$!%&’()*+#$!.+/(+&#//#$!.-22#!2-3#0!,>)00-1’()-0!66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!JJH!
"’!%-/)()*+#!.+/(+&#//#!.-22#!0-+1#//#!<-&2#!,>’.()-0!$-.)’/#!66666666666666666666666666666666666666666666666666666!J7=!
">’&(!0>#$(!%’$!+0!$#&1).#!%+A/).!6666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!J7H!
?5$#).*YA*ZH/%4%<).*&.2*/%2)#)%"2*.#*&.2*4%<)3’.2*&;."<5<.0."#*&.2*W.’".2*5&’4#.2*
5’*2.)"*&.*45*0.2’$.*&;)"2.$#)%"*[(.")(*@&M."#’$.*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*8GB!
ZH/%4%<).*&.2*/%2)#)%"2*.#*&.2*4%<)3’.2*&;."<5<.0."#*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*8GG!
-"*#.0/2*&.*05#’$5#)%"*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*8GL!
5
D)-5-!-+!/’!&#.?#&.?#!,>+0#!%/’.#!$(’A/#!,’0$!+0!%’&.-+&$!2’&*+;!%’&!/#$!&+%(+&#$!66666666!J8=!
"#.(+&#!’0’/3()*+#!,+!%’&.-+&$!,#!D)-5-!666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!J=8!
S"*5##."#.*&;’".*%//%$#’")#7*+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*8LI!
S0(-)0#!-+!/’!(&’B#.(-)&#!.?’?+(;#!,>+0!$#/<42’,#!2’0!66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!J=L!
"#.(+&#!’0’/3()*+#!,+!%’&.-+&$!,>S0(-)0#!6666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!J@L!
:5*M).*&;5$#)2#.*(%00.*)&754*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*8>,!
D#/<)0’!-+!/#!A#$-)0!,>G(&#!&#.-00+#!.-22#!+0#!$(’&!666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!JHT!
"#.(+&#!’0’/3()*+#!,+!%’&.-+&$!,#!D#/<)0’!6666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!JHF!
?5$#).*!A*@"54H2.*#=705#)3’.*&.2*."#$.#)."2*5M.(*4.2*W.’".2*5&’4#.2*+++++++++++++++++++++++*8I8!
’".*/$%/%2)#)%"*&;5"54H2.*#=.05#)3’.*5*/5$#)$*&.2*."#$.#)."2*5M.(*4.2*W.’".2*5&’4#.2
*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*8IB!
:.*$5//%$#*5’E*2.$M)(.2*2%()5’E*.#*Q*4;5)&.*2%()54.*+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*8IB!
90#!%-$)()-0!,#!,&-)(!C!*+’0,!/>’),#!$-.)’/#!#$(!.-0$),;&;#!.-22#!+0!$-+()#0!%-$)()<!66666666!JL7!
90#!%-$)()-0!,>;.?’05#!C!*+’0,!/>’),#!$-.)’/#!#$(!’$$-&()#!,>+0#!%’&().)%’()-0!’.()1#!’+!
%&-.#$$+$!,>)0$#&()-0!6666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!JLL!
90#! %-$)()-0! ,>’2A)1’/#0.#!C! *+’0,! />’),#! $-.)’/#! #$(! 0;.#$$’)&#! 2’)$! 1;.+#! .-22#!
$()52’()$’0(#!666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!JF8!
90#!%-$)()-0!,#!.-0</)(!C!*+’0,!/>’),#!$-.)’/#!#$(!1;.+#!.-22#!+0!.-0(&O/#!6666666666666666666666666666!JMT!
:.*/$%<$500.*[(.")(*@&M."#’$.*(%00.*/$%(.22’2*&.*2%()54)25#)%"*+++++++++++++++++++++++++++++++*8,P!
90#!-%%-&(+0)(;!,>)0(;5&’()-0!$-.)’/#!6666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!JML!
90#!-%%-&(+0)(;!,#!&#0<-&.#2#0(!,+!&;$#’+!&#/’()-00#/!66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!7T=!
90#!-%%-&(+0)(;!,#!,;.-+1#&(#!66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!7TH!
:.2*/$5#)3’.2*5$#)2#)3’.2*/.$2%"".44.2*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*B9,!
90!2-3#0!,#!,;.-+1#&(#!#(!,>’%%’&(#0’0.#!666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!7TM!
90!2-3#0!,>#:%&#$$)-0!,#$!$#0()2#0($!#(!,#!/’!$)05+/’&)(;!666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!7JM!
90!2-3#0!%-+&!<’)&#!+0#!.’&&)E&#!%&-<#$$)-00#//#!666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!787!
90!2-3#0!%-+&!1)1&#!+0#!%’$$)-0!666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!788!
:.2*5//%$#2*&.2*/$5#)3’.2*5$#)2#)3’.2*&5"2*4.*(5&$.*&’*/$%(.22’2*&;)"2.$#)%"*++++++++++++++*BGI!
90#!<-0.()-0!,#!%&-B#(!66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!78L!
90#!<-0.()-0!,#!&#0<-&.#2#0(!,#!/’!.-0<)’0.#!666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!7=7!
90#!<-0.()-0!,>’2;/)-&’()-0!,#!/’!.-22+0).’()-0!666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!7H@!
90#!<-0.()-0!,#!$-.)’/)$’()-0!6666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666!7HL!
O%"(4’2)%"*+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*BU8!
-"*3’.2#)%"".0."#*3’)*D%"&.*45*$.(=.$(=.*+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*BUB!
:.*#$5)#.0."#*&.*45*3’.2#)%"*&.*4;)"2.$#)%"*/5$*45*$.2/%"256)4)#7*)"&)M)&’.44.*++++++++++++++*BUB!
6
:.2* 0.2’$.2* &;)"2.$#)%"* /$%D.22)%"".44.* ."#$.* 4.2* D%"(#)%"2* &.* #$5"2)#)%"\* &.*
"%$054)25#)%"*.#*&.*&7(%"D4)(#’54)25#)%"*&.2*$5//%$#2*2%()5’E*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*BU>!
:.2* /$5#)3’.2* 5$#)2#)3’.2* .#* (’4#’$.44.2* (%00.* 2’//%$#2* &.* (%"2#$’(#)%"* .#* &.*
M54%$)25#)%"*)&."#)#5)$.*5’*$)23’.*&.*4;.2#=7#)25#)%"*&.*45*2%’DD$5"(.*2%()54.*++++++++++++++++*BUI!
]’.44.2*/.$2/.(#)M.2*Q*4;)22’.*&.*(.##.*$.(=.$(=.*^*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*B,9!
J)64)%<$5/=).*+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*B,8!
@"".E.2*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*G9I!

7
ABREVIATIONS

AI : Assurance invalidité

ASV : Aide sociale vaudoise

CFC : Certificat fédéral de capacité

CI : Conseiller en insertion

CSR : Centre social régional

CV : Curriculum vitae

DSAS : Département de la santé et de l’action sociale

EJMA : Ecole de jazz et de musique actuelle

EMS : Etablissement médico-social

FORJAD : Formation des jeunes adultes en difficultés

JAD : Jeunes adultes en difficulté

LACI : Loi sur l’assurance chômage et l’insolvabilité

LEAC : Loi sur l’emploi et l’aide aux chômeurs

MAO : Musique assistée par ordinateur

OPTI : Organisme pour le Perfectionnement scolaire, la Transition et
l’Insertion professionnelle

ORP : Office régional de placement

PET : Programme d’emploi temporaire

RMR : Revenu minimum de réinsertion

RI : Revenu d’insertion

SDF : Sans domicile fixe

SEMO : Semestre de Motivation

SPAS : Service de prévoyance et d’aide sociales

VSB : Voie secondaire baccalauréat
8
Introduction

9
UNE PREMIERE ESQUISSE DE LA PROBLEMATIQUE

L’insertion peut être comprise comme un processus dans lequel s’inscrit l’individu
pour passer d’une étape à une autre dans une perspective de construction de son
autonomie psychologique, sociale et économique.
Il s’agit pour l’adolescent ou le jeune adulte d’acquérir un emploi qui lui permettra
d’obtenir une indépendance économique et de s’inscrire dans le système de
protection sociale. Cette étape détermine en partie la question de l’accès au
logement et du développement du cercle de relations sociales.

Si ce schéma opératoire était d’actualité jusqu’au milieu des années 90 ; ce n’est
plus le cas aujourd’hui, en raison des transformations des modalités d’organisation
du travail, de l’automatisation des systèmes de production et de la mondialisation
des échanges financiers. Ces changements ont pour conséquence un taux de
chômage plus important, la redéfinition d’accès au marché du travail et l’exigence de
nouvelles compétences liées aux évolutions technologiques. La phase de transition
entre l’école et le monde professionnel ne cesse de s’allonger pour certains
adolescents et jeunes adultes.

La difficulté de trouver une orientation professionnelle satisfaisante, la question de
l’adéquation entre le projet de l’adolescent et la réalité du marché de l’emploi, ainsi
que les effets de décrochage dans les cursus de formation sont quelques facteurs de
prolongation de la durée de construction d’une autonomie professionnelle. Selon
Fabrice Plomb, cette situation socioéconomique favoriserait une « socialisation de
l’incertitude » caractérisée par un déficit de certitudes concernant les conséquences
liées au choix professionnel1. Autrement dit, les jeunes n’ont plus la même possibilité
de se projeter dans le marché du travail comme ce fut le cas pour les générations
précédentes, notamment leurs parents.

Par ailleurs, l’insertion n’est plus ce rite de passage de l’adolescence au monde des
adultes à travers l’emploi, mais une période caractérisée par des passerelles : « Dès

1 Plomb, F., (2007) "Les nouvelles modalités d’intégration professionnelle des jeunes en Suisse : vers une
socialisation des inégalités." In : Vuille, M., Schultheis, F., (Sous la dir.) Entre flexibilité et précarité, Regards
croisés sur la jeunesse, Paris, L’Harmattan, pp. 247-273, pp. 248-249.
10