Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach, XVIII-XXI wiek. Tom 10. Hasła podporządkowane

2020·3.6 MB·Polish

by  Anna Boguska

SERIA
IDEE WĘDROWNE NA SŁOWIAŃSKICH BAŁKANACH 10
IDEI WĘDROWNYCH
LNA SEŁOWKIAŃSSKYICH KBAŁOKANANCH
XVIII–XXI WIEK
HASŁA PODPORZĄDKOWANE
Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk
TOM 10
Fundacja Slawistyczna
SERIA
IDEE WĘDROWNE NA SŁOWIAŃSKICH BAŁKANACH 10
REDAKTOR NACZELNA
Grażyna Szwat-Gyłybowa (Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa)
RADA NAUKOWA
Nikołaj Aretow (Институт за литература БАН, София)
Natka Badurina (Università degli Studi di Udine)
Renata Jambrešić Kirin (Institut za etnologiju i folkloristiku, Zagreb)
Magdalena Koch (Instytut Filologii Słowiańskiej UAM, Poznań)
AUTORZY TOMU 10
Anna Boguska
Ida Ciesielska
Marta Cmiel-Bażant
Ewelina Drzewiecka
Dorota Gil
Agata Jawoszek-Goździk
Celina Juda
Damian Kubik
Lech Miodyński
Katarzyna Sudnik
Jasmina Šuler-Galos
Grażyna Szwat-Gyłybowa
Ewa Wróblewska-Trochimiuk
IDEI WĘDROWNYCH
LNA ESŁOWKIAŃSSKYICHK BAŁOKANNACH
XVIII–XXI WIEK
HASŁA PODPORZĄDKOWANE
Pod redakcją
Grażyny Szwat-Gyłybowej
przy współpracy
Doroty Gil i Lecha Miodyńskiego
TOM 10
Warszawa 2020
Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk
Fundacja Slawistyczna
Recenzje wydawnicze
dr hab. Magdalena Bogusławska, Uniwersytet Warszawski
& dr Maciej Falski, Uniwersytet Warszawski
Monografia powstała w ramach projektu badawczego pt. „Idee wędrowne
na słowiańskich Bałkanach (XVIII–XX w.)”, sfinansowanego ze środków
Narodowego Centrum Nauki (nr projektu 2014/13/B/HS2/01057).
Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach,
t. 10 (publikacja monografii
naukowej) – zadanie finansowane w ramach umowy 703/P-DUN/2019
ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność
upowszechniającą naukę.
Redakcja merytoryczna
Grażyna Szwat-Gyłybowa (Bułgaria, Macedonia oraz całość),
Dorota Gil (BiH, Czarnogóra, Serbia), Lech Miodyński (Chorwacja, Słowenia)
Okładka i layout serii
Barbara Grunwald-Hajdasz
Redakcja
Joanna Pomorska
Korekta
Dorota Muszyńska-Wolny
Skład i łamanie
Barbara Adamczyk
Copyright © by Grażyna Szwat-Gyłybowa, Dorota Gil,
Lech Miodyński & the respective authors
This is an Open Access book distributed under the terms of the Creative Commons
Attribution 3.0 PL License (creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/),
which permits redistribution, commercial and noncommercial,
provided that the book is properly cited.
ISBN 978-83-66369-17-7
ISSN 2545-1774 (Idee Wędrowne na Słowiańskich Bałkanach)
Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk
ul. Bartoszewicza 1b/17, 00-337 Warszawa
tel. [phone]
[email protected]; www.ispan.waw.pl
SPIS TREŚCI
Wstęp
Grażyna Szwat-Gyłybowa
Kilka uwag wstępnych do tomu 10 7
Austroslawizm (Chorwacja) 11
Austroslawizm (Serbia) 13
Austroslawizm (Słowenia) 16
Autentyczny folklor bułgarski 21
BBreajotswtvieo (iB jeodśinnisat vi oHercegowina) 23
Bogomilstwo (Bułgaria) 27
 30
Bułgarska psychologia narodowa 33
Bułgarski euroazjatyzm 37
„Bułgarski faszyzm” 41
Bułgarski kolektywizm 49
Bułgarskie dziedzictwo cyrylometodejskie 52
Bułgarskie feministki 56
BČoujłsgtavros ik jiuen oadšrtovodzenie narodowe 58
CCrhnoorgwoarcoksala dviljaes pora 63
(Czarnogóra) 66
(czarnogórosławie) 69
Czefurzy (Słowenia) 71
CDzowsióterjkeav š„tMinyaś li” (Bułgaria) 74
DDuokglajnainasntvieo (Bułgaria) 77
(Serbia) 82
(Czarnogóra) 86
Dynowizm (Bułgaria) 89
Europa (Bośnia i Hercegowina) 92
Europa (Chorwacja) 95
Europa (Serbia) 101
Europa (Słowenia) 105
Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach. XVIII–XXI wiek
4
Europejczycy o Bułgarii 109
EFiulorosopfeijjacz pyaclya nok Meacedonii 113
FGaesnzoyczidm (Chorwacja) 117
Genocid (Serbia) 127
(Bośnia i Hercegowina) 132
(Chorwacja) 135
Idea kosowska (Serbia) 137
Idea szahadatu (Bośnia i Hercegowina) 144
Idea wielkoserbska (Serbia) 146
Ilinden (Macedonia) 150
IIzlivroyrznmo s(tC horwacja) 152
IJаnбteоlлigкeоn нcаja р bаuзłдgоaрrоsтka  155
(Chorwacja) 158
(Macedonia) 163
Jansenizm (Słowenia) 166
Józefinizm (Chorwacja) 169
Józefinizm (Serbia) 172
Józefinizm (Słowenia) 175
Jugoslawizm (Chorwacja) 179
Jugoslawizm (Serbia) 183
JKursižtinnii panuat Prima (Macedonia) 187
KKuolśtcuirónł ib boośjn iacki (Bośnia i Hercegowina) 190
Kulturocid( iC uhrobriwcidac ja) 192
Kulturocid i u(Srbłoicwide nia) 195
(Bośnia i Hercegowina) 200
(Chorwacja) 202
Macedończycy antyczni (Macedonia) 207
Macedończycy biblijni (Macedonia) 212
Macedończycy na obczyźnie 215
Macedońska Jerozolima (Macedonia) 218
Macedoński charakter narodowy 222
MHаaрcоeдdнoоń sзkдiрeа dвzei edzictwo cyrylometodejskie 224
Mit egejski (Macedonia) 227
(Bnuałgraordi-ab)o g2o3n1osac
Narodowy nihilizm Bułgarów 235
NNaartróadž-nbjoagšotvnoo śca ( ) (Serbia) 237
Naśladowanie (Bułgaria) 241
(C horwacja) 244
Neue Slowenische Kunst (Słowenia) 246
Njegošjako idea(Czarn ogóra) 249
OПdечroаdлzбeаnрiсeт nвaоrodowe (Bośnia i Hercegowina) 255
Odrodzenie narodowe(Słowenia) 257
(Macedonia) 263
Podwójna tożsamość Czarnogórców 266
Spis treści
5

PPorajevdanštavnoi e narodowe (Chorwacja) 268
PПoрwехsоtдanie kwietniowe(Bułgaria) 272
(Chorwacja) 275
(Bułgaria) 27 8
PРеrzмeкdеmанuсrтzeв (оC horwacja) 281
Psychologia narodowa(Słowenia) 284
(Bułgaria) 287
Serbska psychologia narodowa (Serbia) 289
Serbski faszyzm 293
Słoweńska szkoła psychoanalizy 296
SSvłoewtoesńavskljie egzystencjalizm 299
Słoweński pedrosmonaačliijzskmo st 302
Tamni vilaje(tś więtosawie) (Serbia) 305
STwamojnsik voiślaćj –et (Słowenia) 308
(Bośnia i Hercegowina) 311
(Czarnogóra) 313
Titoizm 315
Tradycja głagolicka (Chorwacja) 318
Tradycja plemienna (Czarnogóra) 323
TVarzkyu fpropagandy (Macedonia) 327
Tysiącletni sen (Chorwacja) 329
Abstr a(Bctośnia i Hercegowina) 331
Lexicon of Migrating Ideas in the Slavic Balkans (18th–21st c.).
Vol. 10: Subordinate Entries 333

KILKA UWAG WSTĘPNYCH DO TOMU 10
Leksykonu idei wędrownych na
słowiańskich Bałkanach. XVIII–XXI wiek
W dziewięciu opublikowanych dotąd tomach
przedstawiliśmy wyniki badań nad
procesami transformacji znaczeń, które przez ponad dwa stulecia zachodziły
w kulturach południowosłowiańskich w odniesieniu do takich idei o charak-
terze społeczno-politycznym, jak agraryzm, anarchizm, ewolucja, humanizm,
historia, kapitalizm, klerykalizacja, konfesje, konserwatyzm, kształcenie, kul-
tura, liberalizm, naród, nowoczesność, ojczyzna, oświata, oświecenie, polityka,
postęp, racjonalizm, reformacja, religia, rewolucja, sekularyzacja, socjalizm,
tradycja, uniwersalizm. Nasze badania, prowadzone w latach 2015–2018
w ramach grantu NCN (OPUS 2014/13/B/HS2/01057), stanowiły rodzaj na-
ukowego rekonesansu, którego celem było nie tylko opracowanie zebranego
materiału, ale także zainicjowanie dyskusji, rozbudzenie zainteresowania sla-
wistów historią idei, jako zapoznanym, choć nadal niosącym wiele intelektu-
alnych zaskoczeń polem badawczym. Dobór eksplorowanych przez nas idei,
choć w wysokim stopniu reprezentatywny dla nowoczesności, miał charakter
arbitralny; w naszym leksykonie brakuje wielu doniosłych społecznie idei, do-
brze udokumentowanych w analizowanych przez nas źródłach. Ta zauważalna
absencja stanowi mocny argument na rzecz kontynuowania badań, których
efekty w naszych pierwotnych planach miały być publikowane na platfor-
mie cyfrowej, oferującej możliwość prowadzenia dialogu naukowego on-line,
a więc także dopracowywania/uzupełniania artykułów (zarówno tzw. haseł
podstawowych, jak podporządkowanych), rozbudowywania struktury dzieła,
m.in. przez zamieszczanie materiałów źródłowych.
Pomimo niewygasłych aspiracji Autorów, by stworzyć dzieło otwarte, efekty
grantu zaprezentowaliśmy najpierw w formie książkowej, a to dzięki środkom
pozyskanym dla tomów 1–2 z NCN, a dla tomów 3–10 z programu DUN MNiSW
(703/P-DUN/2019). Ta wynikająca z pragmatyzmu polityki naukowej decy-
zja, u podłoża której leżało pragnienie jak najszybszego udostępnienia efek-
tów badań, ma swoje konsekwencje: zamiast dynamicznej struktury cyfrowej,
z jej regułami wielowarstwowych a przez to wieloznacznych i niehierarchicz-
nych przyporządkowań, zaproponowaliśmy Czytelnikom dziesięciotomowe
dzieło, którego każdy wolumin może być przyjmowany jako odrębny. Każda
Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach. XVIII–XXI wiek
8
książka, choć opublikowana w Internecie, niesie bowiem sugestię samowy-
starczalności; głoszą ją tytuły, spisy treści, wizualizowane cyfrowo obwoluty.
Dokonana przez nas segmentacja blisko trzystu równych sobie „egalitarnych”
tekstów tworzy iluzję, że idee spotykające się jako przedmiot naukowej reflek-
sji w poszczególnych tomach (np. w tomie 1: oświecenie, religia i racjonalizm,
a w tomie 9: agraryzm, anarchizm, socjalizm), związane są ze sobą BARDZIEJ
niż z tymi, które trafiły do innych tomów. Choć wszystkie je łączy obligato-
ryjna w obrębie serii sieć wzajemnych odsyłaczy, żywimy przekonanie, że
dopiero wersja cyfrowa lepiej unaocznić by mogła naszą badawczą intencję
uchwycenia zdynamizowanego obrazu imaginariów zbiorowych, kreowanych
przez wspólnoty gwałtownie poszukujące sensu, który pozwalały im trwać
i nadawać kierunek życiu. Leksykonu idei wędrow-
nycZhg ondan siłeo wz ipaońcszkąicthko Bwaąłk kaonnaccehp. XcjVąI ItIz–wX.X hI awsiłeak podporządkowane, które pre-
zentujemy w dziesiątym – i na razie ostatnim – tomie
, stanowić miały dopełnienie/
rozwinięcie „haseł podstawowych” o opis i interpretację takich zjawisk, które
badacze uznali za warte wyeksponowania z racji ich wielokierunkowych i wie-
lowartościowych funkcjonalizacji w sferze imaginariów zbiorowych, a które
z powodu przyjętych ograniczeń objętości nie mogły się zmieścić w tekście
głównym. Przedmiotem uwagi mogły się stać nie tylko obdarzone kolorytem
lokalnym, niejako „materializująbcrea stisęt”v oid ie jee,d ailnes ttvaokże dzieła, osoby, wјyаdбaоrлzкeо-
nнаia ,р oаrзgдaоnрiоzтac,j e etc. Dziś widzimy, w jak wielkim stopniu etykieпtрyе hхоasдełg peondocpiod-
rządkowanych, jak na przykład , „idea kosowska”,
„słoweński personalizm”, „bułgarski faszyzm”, , ,
należą do heterogenicznego porządku myślenia potocznego właściwego po-
szczególnym kulturom słowiańskiego Pobłuridknoilaa;ż tuo swego rodzaju kapsuły pa-
mięci dające się przypisać różnym warstwom narodowych imaginariów spo-
łecznych, włączane do gry w wiecznym nowych i na poły zużytych,
na poły nieśmiertelnych form.
Sondując możliwości różnych ujęć w sferze refleksji nad kulturową świado-
mością zbiorową, w obrębie projektu przyjęliśmy, że haseł podporządkowa-
nych nie może być więcej niż sto (w sumie dla wszystkich eksplorowanych kul-
tur) i potraktowaliśmy tę część pracy jako rodzaj eksperymentu naukowego,
pozwalającego rozeznać pożytki wynikające z podejścia konstruktywistyczne-
go, bazującego wszakże na szacunku dla kategorii emicznych (co w niektórych
wypadkach wyrażało się m.in. w utrzymaniu oryginalnego zapisu nazw haseł
w miejsce ich przekładu na język polski).
Tom 10 odsyła zatem do tego, co w korespondującej z uniwersaliami kultu-
rowymi wyobraźni zbiorowej utkane jest z lokalnych konkretów. Choć w tej
sferze badań dokonaknaior ojusż. wiele i wciąż obserwujemy przyrost wiedzy, z regu-
ły przechowywana jest ona w bibliotekach i nowoczesnych lapidariach pamię-
ci, czekając na swój W warunkach kultury nadmiaru wiedza tego rodza-
ju bywa traktowana jako kłopotliwa, a jej potencjalni użytkownicy nierzadko
odrzucają ją jako opresyjny element wszechobecnej „logorei słowoobrazów”