Leksykon idei wędrownych na słowiańskich bałkanach XVIII-XXI wiek. T. 4, Nowoczesność, sekularyzacja, postęp PDF
Preview Leksykon idei wędrownych na słowiańskich bałkanach XVIII-XXI wiek. T. 4, Nowoczesność, sekularyzacja, postęp
IDEI WĘDROWNYCH LNA ESŁOWKIAŃSSKYICH KBAŁOKANANCH XVIII–XXI WIEK SERIA IDEE WĘDROWNE NA SŁOWIAŃSKICH BAŁKANACH 4 REDAKTOR NACZELNA Grażyna Szwat-Gyłybowa (Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa) RADA NAUKOWA Nikołaj Aretow (Институт за литература БАН, София) Natka Badurina (Università degli Studi di Udine) Renata Jambrešić Kirin (Institut za etnologiju i folkloristiku, Zagreb) Magdalena Koch (Instytut Filologii Słowiańskiej UAM, Poznań) AUTORZY TOMU 4 Anna Boguska Ewelina Drzewiecka Dorota Gil Agata Jawoszek Celina Juda Damian Kubik Lech Miodyński Katarzyna Sudnik Jasmina Šuler-Galos Grażyna Szwat-Gyłybowa oraz Agnieszka Ayşen Kaim Nina Dimitrowa Paulina Dominik Michail. D. Konaris Aleksandra Sfoini Dimitrios Stomatopoulos IDEI WĘDROWNYCH LNA ESŁOWKIAŃSSKYICH KBAŁOKANANCH XVIII–XXI WIEK • • NOWOCZESNOŚĆ SEKULARYZACJA POSTĘP Pod redakcją Grażyny Szwat-Gyłybowej we współpracy z Dorotą Gil i Lechem Miodyńskim TOM 4 Warszawa 2019 Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk Recenzje wydawnicze dr hab. Patrycjusz Pająk, Uniwersytet Warszawski & dr Maciej Falski, Uniwersytet Warszawski Monografia powstała w ramach projektu badawczego pt. „Idee wędrowne na słowiańskich Bałkanach (XVIII–XX w.)”, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki (nr projektu 2014/13/B/HS2/01057). Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach , t. 4 (publikacja monografii naukowej) – zadanie finansowane w ramach umowy 703/P-DUN/2019 ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę. Redakcja merytoryczna Grażyna Szwat-Gyłybowa (Bułgaria, Macedonia oraz całość), Dorota Gil (BiH, Czarnogóra, Serbia), Lech Miodyński (Chorwacja, Słowenia) Tłumaczenia Ewelina Drzewiecka, Joanna Patuła-Kraster (z bułgarskiego), Krzysztof Usakiewicz (z angielskiego, bułgarskiego i greckiego) Okładka i layout serii Barbara Grunwald-Hajdasz Redakcja Joanna Pomorska Korekta Dorota Muszyńska-Wolny Skład i łamanie Andrzej Cedro Copyright © by Grażyna Szwat-Gyłybowa, Dorota Gil, Lech Miodyński & the respective authors This is an Open Access book distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 3.0 PL License (creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/), which permits redistribution, commercial and noncommercial, provided that the book is properly cited. ISBN 978-83-64031-96-0 ISSN 2545-1774 (Idee Wędrowne na Słowiańskich Bałkanach) Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk ul. Bartoszewicza 1b/17, 00-337 Warszawa tel. 22 826 76 88 [email protected]; www.ispan.waw.pl SPIS TREŚCI Nowoczesność 6 Bośnia i Hercegowina 7 – Bułgaria 13 – Chorwacja 22 – Macedonia 29 – Serbia i Czarnogóra 35 – Słowenia 47 Sekularyzacja 56 Bośnia i Hercegowina 57 – Bułgaria 65 – Chorwacja 75 – Czarnogóra 86 – Macedonia 95 – Serbia 101 – Słowenia 113 Postęp 120 Bośnia i Hercegowina 121 – Bułgaria i Macedonia 128 – Chorwacja 144 – Czarnogóra 153 – Serbia 160 – Słowenia 171 Aneks. Anamneza 180 Nowoczesność 181 Sekularyzacja 188 Postęp 198 Abstract Lexicon of Migrating Ideas in the Slavic Balkans (XVIII–XXI c.). Vol. 4: Modernity, Secularization, and Progress 211 NOWOCZESNOŚĆ NOWOCZESNOŚĆ (Bośnia i Hercegowina) moderno doba novo doba doba modernizacije Początek refleksji nad nowoczesnością (bośn. moderni,zacija , ) datowany jest w Bośni i Hercegowinie (dalej: BiH) na ostatnie lata XIX wieku. Współcześnie termin modernizacja( ), w sensie unowocześnienia, niemaHl iasutotorimjaa btoycsaznnsiek eł ądcuzhoonvyn joesstti. zE pauohstar om-wodęegrineirzsakciimje okresem w historii BiH. Przykładem może być obszerne opracowanie Muha- meda Filipovicia (ur. 1929) (2004), w którym autor epoką modernizacji nazywa okres w dziejach BiH pod panowaniem Austro-Węgier, czyli lata 1878–1914. Pierwsze lata XIX wieku to okres buntów i powstań w BiH, przy czym w od- różnieniu od buntów chłopskich w XVIII wieku powstania wzniecali konser- watywni, czyli chcący zachować własne przywileje przedstawiciele lokalnej władzy ajani i bejowie (→ bejowie) w reakcji na reformy modernizacyjne suł- tana Mahuda II Adiego (panował w latach 1808–1839), nazywanego Piotrem Wielkim imperium osmańskiego, przeprowadzone w 1808 roku. Modernizacja z perspektywy osmańskiej miała polegać na ukróceniu samowoli i bogacenia się lokalnych bośniackich władz – temu miała służyć likwidacja oddziału jan- czarów i przebudowa porządku feudalnego w paszałyku bośniackim, odebra- nie władzy wojskowym i zastąpienie jej nowoczesną, cywilną administracją, której symbolem miały być nowoczesne, wzorowane na europejskich (francu- skich) mundury. W odpowiedzi na modernizacyjne reformy doszło w BiH do powstania. Na jego czele stanął Husein-kapetan Gradaščević (1802–1834), który do bośniackiej epiki ludowej przeszedł jako „Smok z Bośni” (Zmaj od Bosne). Pierwsza wzmianka o działalności Gradaščevicia pojawia się w dziele Savfet-bega BašaKgriactikaa ( u1p8u7t0a– u1 9p3ro4š)l,o hstis Btoorsynkea, polityka i działacza na rzecz odrodzenia narodowego muzułmanów pod panowaniem austro-węgierskim, autora studium wydanego w 1900 roku. Warto zaznaczyć, że Bašagić, zwolennik zaprowadzenia w BiH nowoczesnych porząd- ków, choć doceniał walkę Smoka z Bośni o autonomię kraju w ramach impe- rium, odniósł się krytycznie do powstania. W kolejnych latach postać GradKaašpčee-- vtaicniiaje i jue gBoo sznryi wi Hue orpceisgaołv hinisi toryk czasów osmańskich w BiH, profesor medresy Gazi-husrev Bega Hamdija Kreševljaković (1888–1959) w opracowaniu (1954). Ocena Kreševljakovicia nie pokrywała się Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach XVIII–XXI wiek 8 ze współcAzejasnnią. sPorciljoalgis itzyuczčnaąva inntjuer plorkeatalncjeą vdlzaisatłia lun onśacšii mHu zseeminl-jbaemgaa jzaak ov prirjzeemde- sTtuarwaikcaie la wyższej klasy walczącego z reformami modernizacyjnymi (np. w opra- cowaniu , 1954). Od lat 90. XX wieku, w okresie tzw. trzeciego boszniackiego odrodzenia narodowego (→ odrodzenie narodowe), gdy kluczowa stała się pozytywna interpretacja postaci bejów i ajanów już nie jako przedstawicieli klasy wyzyskiwaczy, lecz jako bośniackich patriotów, Gradaščević został znów uznany za bohaHteisrtao nriajaro Bdoošwnjeagkoa, a jego opór wobec reform mających zmoder- nizować Bośnię – za „wyższą konieczność” podyktowaną celami politycznymi (M. Imamović, , 1997). Kolejnym krokiem w kierunku modernizacj i i europeizacji Bośni od strony prawno-administracyjnej były r. eformy przetparnozwimadazt/otnaen zwy mimapteriutman ozsimmaatń--i shkaiymri,e które do historii przeszły jako tanzimat,aktóre siłą rzeczy objęły także kraje bałkańskie, w tym Bośnię Terminami: lub (tur. ‘dobroczynne reformy’) określa się okres znaczących przeobrażeń w Turcji w latach 1839–1876 za panowania sułtana Abdülmecida I (1823–1861) i jego następcy Abdülaziza (1861–1876). Wszystkie te reformy modernizacyj- ne wpłynęły rzecz jasna na zmiany w samej Bośni. Ostateczne zniesienie od- działów janczarów sprawiło, że niemal zupełnie zniknął problem konserwa- tywnych i opornych na wszelkie reformy środowisk. Już w połowie XIX wieku zaczęto otwierać coraz liczniej szkoły (→ oświata), na początku głównie przy- klasztorne lub prowadzonnoveu pmrzez prawosławnych mnichów (tradycja mekte- bów przy poszczególnych meczetach istniała niemal od początku tureckiego panowania nad Bośnią, stanowiły szkoły otwierane przez inne wspól- noty wyznaniowe). Pojawiły się też pierwsze bośniackie czasopisma i drukar- nie, co przyczyniło się do rozwoju piśmiennictwa i komunikacji masowej. Poza granicami Bośni również zaczęły ukazywać się pierwsze czasopisma bośniac- kie przeniknięte duchem nowoczesnego podejścia do spraw narodowych – pe- riodyki: „Srpsko-dalmatinski magazin” (1836–1873) wydawany w Szybeniku i redagowany przez Božidara Petranovicia (1809–1874) oraz „Bosanski prija- telj” fra Ivana Franjo Jukicia (od 1850). Chociaż Bośni nie dotknęły bezpośrednio przemiany społeczne będące skutkiem rewolucji francuskiej (→ rewolucja) ani wojen napoleońskich i Wio- sny Ludów 1848 (idea równości obywateli, idee narodowowyzwoleńcze), to jednak docierały tam za pośrednictwem krajów sąsiednich. Jednym z takich wydarzeń było powołanie przez Napoleona Bonaparte Prowincji Iliryjskich bezpośrednio sąsiadujących z Hercegowiną. Ten nowy organizm polityczny w Dalmacji w obrębie dwóch enklaw pozostających do tej pory pod panowa- niem osmańskim – Neum i Sutorina – bardzo szybko stał się wzorem dla wszystkichC ondaer ocdivóiwl pozostających pod okupacją lub administracją obcych mocarstw. Tym, co najbardziej inspirowało, był wprowadzony w Prowincjach Iliryjskich , kodeks cywilny oparty na ideologicznycThr azvdnoibčkyac zharcohn irkea- wolucji francuskiej. Czasy tych gwałtownych przemian Ivo Andrić poetycko nazwał „czasami konsulów”, jak głosił podtytuł jego powieści
The list of books you might like
