Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach : XVIII-XXI wiek. T. 1, Oświecenie, religia, racjonalizm

2018·2.3 MB·Polish

by  Anna Boguska

Recenzje wydawnicze
dr hab. Krystyna Pieniążek-Marković, prof. UAM, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza,
Poznań & dr Maciej Falski, Uniwersytet Warszawski
Publikacja powstała w ramach projektu badawczego pt. „Idee wędrowne
na słowiańskich Bałkanach (XVIII–XX w.)”, sfinansowanego ze środków
Narodowego Centrum Nauki (nr projektu 2014/13/B/HS2/01057).
Redakcja merytoryczna
Grażyna Szwat-Gyłybowa (Bułgaria, Macedonia oraz całość),
Dorota Gil (BiH, Czarnogóra, Serbia), Lech Miodyński (Chorwacja, Słowenia)
Tłumaczenia
Ewelina Drzewiecka (z bułgarskiego), Joanna Patuła-Krasteva (z bułgarskiego),
Krzysztof Usakiewicz (z angielskiego, bułgarskiego i greckiego)
Okładka i layout serii
Barbara Grunwald-Hajdasz
Redakcja
Joanna Pomorska
Korekta
Dorota Muszyńska-Wolny
Skład i łamanie
Andrzej Cedro
Copyright © by Grażyna Szwat-Gyłybowa, Dorota Gil,
Lech Miodyński & the respective authors
This is an Open Access book distributed under the terms of the Creative Commons
Attribution 3.0 PL License (creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/),
which permits redistribution, commercial and noncommercial,
provided that the book is properly cited.
ISBN 978-83-64031-75-5
Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk
ul. Bartoszewicza 1b/17, 00-337 Warszawa
tel. [phone]
[email protected]; www.ispan.waw.pl
SPIS TREŚCI
Wstęp
Grażyna Szwat-Gyłybowa
Kilka uwag o sile i bezsilności badaczy idei wędrownych
7
Oświecenie 17
Bośnia i Hercegowina 19 – Bułgaria 26 – Chorwacja 37 – Czarnogóra 46 –
Macedonia 54 – Serbia 62 – Słowenia 73
Religia 85

Bośnia i Hercegowina 87 – Bułgaria 94 – Chorwacja 103 – Czarnogóra 113 –
Macedonia 122 – Serbia 133 – Słowenia 147
Racjonalizm 155

Bośnia i Hercegowina 157 – Bułgaria 162 – Chorwacja 171 – Czarnogóra 181 –
Macedonia 185 – Serbia 191 – Słowenia 200
Aneks. Anamneza 209
Oświecenie 210
Religia 221
Racjonalizm 230
Abstract
Lexicon of Migrating Ideas in the Slavic Balkans (XVIII–XXI c.). Vol. 1:
Enlightenment, Religion, and Rationalism 239

WSTĘP
Kilka uwag o sile i bezsilności badaczy idei wędrownych
W niniejszym tomie prezentujemy pierwszą część efektów pracy nad projektem
badawczym „Idee wędrowne na słowiańskich Bałkanach. XVIII–XX wiek”, re-
alizowanym w latach 2015–2018 w ramach grantu NCN OPUS (2014/13/B/
HS2/01057) przez wieloosobowy zespół, którego najściślejsze grono stanowili:
pisząca te słowa Grażyna Szwat-Gyłybowa (kierowniczka grantu), Dorota Gil
i Lech Miodyński (główni wykonawcy) oraz Anna Boguska, Ewelina Drzewiecka,
Agata Jawoszek, Celina Juda, Damian Kubik, Jasmina Šuler-Galos, Katarzyna
Sudnik i Ewa Wróblewska-Trochimiuk (wykonawcy). Współpracowali z nami
jako współautorzy: Nina Dimitrowa, I1da Ciesielska oraz Paulina Dominik,
Agnieszka Ayşen Kaim, Aleksandra Sfini , Michail D. Konaris, Niketas Siniosso-
glou, Ikaros Mantuwalos, Ksenia Marinu, Dimitrios Stamatupulos, Leonidas
Kaliwertakis, Przemysław Kordos, Konrad Kuczara i Catherine Brégianni.
Nasz projekt wyrósł z przekonania, że tzw. małe kultury warto badać w uję-
ciu relacyjnym (co nie musi oznaczać podejścia konfrontatywnego), gdyż mają
one światu humanistów do powiedzenia coś, co się wymyka (jak to ujęła Su-
san Buck-Morss) „tradycyjnym hierarchiom znaczenia w tworzeniu wiedzy”
(Buck-Morss 2014: 22). Wyczulenie na problematykę wytwarzania lokalnych
wyobrażeń na temat tzw. uniwersaliówA Skeuclutularro Awgyech doby nowoczesności
(przy założeniu, że rozpoczyna się ona w okresie oświecenia, choć niektórzy
badacze, jak np. Charles Taylor w książce (2007), wskazują na rok
1500 jako początek przemian) od kilku dziesięcioleci należy do standardów
humanistyki. Problem przepływu idei (w tym politycznych) i weryfikacja nauko-
wych przesądów na temat ich lokalnego i ponadlokalnego znaczenia wchodzi
w zakres m.in. studiów postkolonialnych, badań nad transferem kulturowym;
1
Pisownia nazwisk greckich i bułgarskich nastręcza wiele problemów ze względu na funkcjono-
wanie w obiegu międzynarodowym wielu różnych norm transkrypcji (np. Кьосев/Kiossev/Kiosew;
Ευγένιος Βούλγαρης / EugeAnriocysd Bzoieułlag alriteesr a/t Euuryg ennoiwoso gVroeuclkgiaerjis / Ewjenios Wulgaris). Nazwiska
greckie zapisujemy w jednolitej transkrypcji polonizującej zgodnie z normą nowogrecką, zastosowaną
w wielotomowej antologii (2004) pod. red. M. Borowskiej;
nazwiska bułgarskie – w transkrypcji polonizującej lub zgodnie z przyjętym zapisem bibliogra-
ficznym niebułgarskojęzycznej i niegrecko- lub niepolskojęzycznej literatury przedmiotu.
Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach XVIII–XXI wiek
8
budzi zainteresowanie historyków pojęć i historyków idei (Dosse 2003). Ba-
dania nad pamięcią pozwalają spojrzeć świeżym okiem na kwestię ciągłości
i zerwań w transmisji kulturowej, na problem szlaków transferu, rolę merkuria-
nów i materialnych nośników pamięci, a zwłaszcza na przygodność tego wszyst-
kiego, co nazywane bywa doświadczeniem pierwotnym. Korzystając z istnie-
jących już cząstkowych badań, ale też z ożywczych inspiracji ze strony tak
różnych badaczy nowoczesności, jak m.in. Arjun Appadurai, Pierre Nora, Rein-
hart Koselleck, Anthony Giddens, Aleida i Jan Assmannowie, Edward Said, Zyg-
munt Bauman, Paul Ricoeur, podjęliśmy próbę przeprowadzenia rozległej
(może nawet nazbyt rozległej jak na trzy lata trwania grantu) eksploracji ma-
teriałowej po to, by zweryfikować utrwalony w obiegu akademickim i w wielu
przypadkach spetryfikowany obraz lokalnych procesów negocjowania znaczeń
adaptowanych idei uniwersalnych, które niosły obietnicę lepszej przyszłości
i podpowiadały możliwe strategie jej budowania.
Analiza udokumentowanej w tekstach kultury – jak się okazało – meandrycz-
nej semantyki historycznej wybranych idei (czy też może, jak by wolał powie-
dzieć Appadurai, „ideoobrazów” – Appadurai 2005: 51–66), które napływały od
końca XVIII wieku na Półwysep Bałkański z wielu ośrodków zewnętrznych,
pozwoliła nam dostrzec różnorodne formy i aspekty pragmatyzmu społecz-
nych aktywistów każdej z następujących po sobie epok. Niejednokrotnie ów
sytuacyjny racjonalizm i utylitaryzm wiązał się z rozpaczliwymi wysiłkami
inteligencji, by wprowadzić własny świat do głównego ponadlokalnego nurtu
zdarzeń, odkryć, dyskusji światopoglądowych, przemian. Problem adaptacji
zapożyczeń w refleksji współczesnych słowiańsko-bałkańskich filozofów czy
kulturoznawców ujmowany jest najczęściej za pomocą metafor wyposażo-
nych w silny potencjał emotywny. I tak na przykład bułgarski badacz Aleksan-
der Kiosew w latach 90. XX wieku posługiwał się (ostatecznie odrzuconą prze-
zeń) metaforą „samokolonizacji”, która sugeruje autodestruktywną przemoc
wobec własnej kultury i autokonstruktywny wysiłek adaptacji do nowego,
obcego paradygmatu (Kiossev 1999, Кьосев 1998). Świadom niedostatków
tej metafory Kiosew zamiast niej wprowadził inną, w której w nowym sztafa-
żu i spauperyzowanej wersji powróciła heglowska me tafora pana i niewolni-
ka. Poszukując genealogii nowoczesności, badacz zobrazował ją jako struktu-
rę będącą splotem pozostających w interakcji kultur „narcystycznych” (cen-
tralnych) i „traumatycznych” (peryferyjnych), które łączy moment powstania,
współistnienie i współoddziaływanie, ale dzieli wszystko, co ma związek
ze sposobem przeżywania świata. Z kolei macedoński filozof konserwatyw-
ny Bronislav Sarkanjac w odniesieniu do rodzimej kultury używa kategorii
„katachrezy” na określenie świadomej gry Macedończyków, werbalnie mani-
festujących swoje przysposobienie do Zachodu, a w istocie zachowujących peł-
ną suwerenność w sferze wartości (Саркањац 2009). Byłby to zatem przypadek
niejawnej przemocy wobec tzw. kultury dominującej. Ujęcia te, bez wątpienia
dyskusyjne, wydają się ważne, gdyż na metapoziomie eksponują wewnątrzkul-
turową potrzebę pozycjonowania samych siebie w warunkach cywilizacyjnej