LAG RmAA TICA IXIL GLEílAílY RES CH� CENTDREOI NVESTIGRAECGIIOONNEDASELM EESS OAMERICA LA GRAMATICA IXIL LA GRAMATICA IXIL GlennA yres Guatemal1a9,9 1 CH� Centrdoe InvestigaciRoengeiso naldees M esoamérica LaA ntiguGau atemala PlumsocMke soamericSatnu dies SouthW oodstocVke,r mont DerechRoess ervad©o 1s9 91G,l enAny res ISBN0:- 910443-09-2 LibroafrCy o ngreCsast alCoagr dN umber9:1 -071410 LA GRAMATICA IXIL PRÓLOGO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vil AGRADECIMIENT.O.S. . . . . . . ...... . . . . . . . . . . . . .v.i.i.i NOTACIÓN ESPE.C.I.A.L. . . . . . . . . ........ . . . . . .....i.x INTRODUCCI.Ó N. . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . . .. .. . .. •. . . . XI CAPÍTUL1O Escrityu prrao nuncia.c.i.ó.n. ...... . CAPíTuL2o Fonolog. .í a. . . . . . . . 1.3 . . . . . . . . . . . . . . . CAPÍTUL3O Formacidóenp alabra.s . . . 3.1 . . . . . . . . CAPÍTUL4O Frasessu stantiv. .a l.e s. . . .7 1. . . . . . . . . CAPÍTUL5O Frasevse rbal. .e.s. . . . . . ...... . .. .. .1 05 CAPÍTUL6O Oracionseism pl.e.s. . . . . . . . . . . . .1.5.5. CAPíTuL7o Oracionceosm puest. a. .s. . . .... . . . .1 97 TEXTOS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............2 .1l ÍNDICE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2.1.7. . . . . . Prólogo Unag ramáteisuc naa d escripdceci óómnos ef ormalnao sr aciodneue nsi dioma. Laso raciosnoenss e cuendceis aosn idqouses e unepna rfao rmpaarl abdreav sa ricalsa sesL.a sp alabsreau sn enp arfao rmafrr asye lsa fsr aspeasr fao rmoarra cionEens . estoab rsae d escreilib dei oIxmila, d esdseu sso nidhoass tsauos r aciones. Lap rimepraar tqeu,ea barlcoaCs a pítu1ly o2 s,t radteal osso nidqousep, u eden considelraap rasretm eá sb ásidceau ni diomEan.e stoab rsae u sae la lfaboeftioc ial paraap untlaorss o nideolcs u,a sle e xpleince alp rimcearp ítuElnoc .i erctaosso usn, sonido piunefdlleuap i rro nuncidaeco itórno cusaeun ndeopn a rfao rmpaarl abcroas, mo sen otean e lC apít2u.l o Las egunpdaar tdee scrcióbmeoe stáfno rmadlaasps a laberanes l,c asdoe p ala braqsu et ienpeanr tqeuses ep uedeind entiyf aincaalri zar. Consta3 .d el Capítulo Lat ercpearrat qeu,ei nclluoydsee mácsa pítulosd,el ast irnattaoax ciósm,oc om binapra labpraarsfa o rmoarra ciones. Gelnaeosrr aalcmieonnntoere se suldtiarne cta mentdee l au niódnep alabsrianslo,a psa labsreaj su ntparni mepraor fao rmfarra soe s sintagdmeal sa,cs u alseecs o nstrluayoser na cioLneosst. i pmoáss i mportadnets eisn tagmean I xislo nl ossi guielnatf ersass:ue s tanot siivnatla ngommai n(aCla pít4u)ll,oa frase voe sribnatla vgemra boa flr avsee rb(aCla pít5u)ll,oa f rarseel aci(o40n-A1a)ll,a frapsree posic(i4-o1nyDal Blaf) raasdev erb(6i-a5l) . Tambihéany p alabqruaens o s ej unteannf rasoe ssi ntagamlea msp leaernso er a cionseesm :e ncioanlagnu ncalsa seens6 - 3a 6-y7 7-1L.a ss intagym laasps a labsrea s unepna rfao rmuanra u nidqaude s el lamuan ao racisóinm pol uen ac láuseuxlpal,i cada 6. ene lC apítulLoa so raciocnoemsp uesstefa osr madnem ásd eu nac láuscuolmaos, e señaelnae lC apít7ul.o All ector gelneae croanls pesrjeia n cicpoinla aIr n troduyce clCi aópní t1u,lp oe ro qued ejleo Csa pítu2ly o 3sh asta dedselp eueélrso Csa pítu4l,5o s6 y .D adal ai m portandceli aas ecci5-óe3n n l as intasxesi usg,i qeurees el eea� paa rtanet edsec omen zacro ne lC apít4u.lo Aquís eh at rataddeeo x plilcaga rra mátdiect aaf lo rmqau el ag entsei fno rma cióinn tegernea lle studdielo o isd iompause dean tendeprolrla oq, u es eh ai ntentado evitcaorm plicaciinonneecse sya erxipalsic coancr l arildoatsdé rminnooc so munqeuse sen ecesitó eSmipnel mebaarr.g1lo e,ee rs toab rrae quiuenre es fueprozrpo a rtdeel os lectorNeods e.b lee ercsoem os if ueurnaa n ovelMau.c havse ceessn ecesadreitoe ner seu nm omentpoa rpae nspaarr,ea n tenldaeesrx plicaoc ciaopntelaso res j empylb ouss carl aesx plicacdieco uneesst iroenleasc ioqnuaeds aees n cuenternoa tnr apsa rtdeesl trabaAj poe.s adree see sfuecrizeor,pt aarst peosd rpáanr ecdeedr i fíccoimlp rensión. Otraad verteanl colisea c toersqe usel ap reseonbtrena o e su nad escripccoimón pleyte ax acdteail d ioImxai sli,nu on p ashoa ctiaadl e scripUcnii ódni.o emsaa lgmou y extenysa oq,u síó lsoeh ap rincipai daedsoc reilbIx iil.r S eguramesneht aenc ometido errorye nso,s eh anc onsidearlagduonc ause stiiomnpeosr tanSteeo sf.r eecset oab ra escreintC aa stelcloanln aoe speradnezq au ea lgúdní al ohsa blandteIxe ils a umentye n corriljada ens cripqcuiecó onn tideer.s eui dioma. Parau nai ntroducaclei sótnu ddieol osi diomcaosn r elacai ólnos i diomMaasy asv,é asNeo raC . Engla(nd1 98[81)1 troduccai lóa1L 1i ngüístIidciao:m aMsa yas.L aA ntigGuuaa temalPar:o yecLtion güístico FranciMsacror oquín. vii Agradecimientos Estoab reas u nar evisdiemó int esdiosc toprraels enatlaD deap artamdeenL tion güístUinciav,e rsdiedC aadl iforrenciiadn,et B oe rkeley. Seb aspar incipaelnmi ennvtees tigsaocbiroeenli e dsi olmxali lle vaad caasb eon e l ProyecLtion güísFtriacnoc iMsacror oqudíunr,a notcet ubdree1 795a diciemdber e 1798L.a o bra hnaob rsíiad poo sisbillnea c olabordaecglir óunp lox dileP l. L.F.iMn.t, e gradpoo rl osse ñorPeasb lMoo y PedrLoá yneRzi vedreaC hajuAln;d réRsa mirez PéreDzi,e gGou zmáDne Leóyn V icenGtuez máPné redzeN ebaAjn;t onCieod ilClhae ) y DomingSoá nchBerzi tdoel aa ldeTaz albdaeNl e bajT.a mbiféunei ndispenlsaa ble colabordaeclsi eóñno Sre bastCiaábnaC hivdaezC hajuAld.e máhse,t eniedlop lacer det rabacjoanlr a ssi guiepnetresso nBaasl:t aAssairc ona Mendoza,C abBaye rnardo Cab,aD omingAos icoLnaay nye Gsa spaArs icoPnaac hedceoC hajuVli;c enDteeL eón Cetdae lN ebayj J;u aSná nchMeazg,d aleCnoab oy PedrSoá nchBerzi tdoel aa ldea TzalbdaeNl e batjo;d oesl lhoasb landtele xsqi ule t rabajpaorrpo enr íobdroesv oe lsa r gose ne lP .L.F.AMd. icionalhmeea nptreo,v ecmhuacdholo a dsi scusicoonnoe tsr olsi n güisqtuaest rabajeanbe alnP . .LF.Me.s, pecialcmoenen ltD er .T homaWs. L arseDnr,. William NoDrrm.Ta enr,r ence KaDurf.Jm oahnnP, . D ayleDyr,a M.a rgarDeatt yz DraJ.u diMtaxwhe ll.M ip untdoe v isstoab rleo isd iomMaasy asse d ebmeu chtoa m biéanl os apuntes daeln oócsnu irmsodosesP l . L.F.DMu. ranmtiee stanecniG au atema lal,a d ireccdieóPl.n L .F.mMe. p rovedyeóu na mbiente epxcaerllale envtaae cr a bloa s investigalciingoüníesslt oci ucaaalsg ,r adeezscpoe cialam leonsste eñ orNeasr ciCsooj tí M.,Fe rnanEd.Fo e rnánPd.eM,za rtCíhna caCc.hy J uaMna ldonaAd.eo,n tondceel sa Direccyi,aó sni,m isaml oo,ss e ñordeesCl o nseDjior ectivo. Posteriortmuevlneato ep ortundiedt arda baejnaC ra lifoernn1 i89a2 -s8o3b rlex il cone lD r.B enjamNíinc olCáosl byy c one ls eñoJra cinDteoP azP éreyz s uh ermano Pedraom,b odse plu ebdleoN ebaqju,i enmeesp roporciodnaatroaosdn i cioúntailleess . Al prepalraav re rsifóinnt aalm,b iréenc iabyíu ddae sle ñoMra nueLló peSza ntia god eN ebaajc,t ualmreenstied ednelt aeA ntigGuuaa temayl dae,sl e ñoMra nueCla ba Cabad eC hajul. Muchapse rsohnaansc ontribau miidf oo rmaccioómnol ingüpiesrtsoao, nt antas quen oe sp osibnloem braral taosd assi,en m bargsoi,e mplreeds o yl agsr aciAagsr.a dezcaol omsi embrdoescl o midteém it esDirs.:C harlJe.Fs i llmdoirree,c Dtro.Br r;e nt Berlíyn D;r a.L eannHei ntonQ.u iermoe ncionuanrav ezm ása lD r.T errence Kaufmaqnu,i etnu vloa a mabiliddela ede grr apna rteenb orrayd doerd armmeu chas sugerenvcailaiso sPaosrs. ua yudcao ne lC astellaagnroa,d eaz lcaLo i cdGau.i llermina Herreqruai,em ne h izvoa risausg erenecnci uaasn at loa t erminollionggíüaí ys tliaac a, LicdPaa.t riBcaiqau edaLnóop eqzu,i etna mbiaéynu dcóo nl am ecanogrdaelf aít ae sis. Pareas tead icidóenC I RMA, bajloa s uperviseidóint odreiS atle phRe.nE lliott, ElaiDn.eE llitoutvtlo a b ondaddeh aceerll evantdaedt oe xetnoc omputadionrcao,r poranmduoc hocsa mbipoasr pao nelrao braa t oncoo nc orrieanctteusae lnel sal ingüís ticMaa ya.G uiseAlsae nsLiuoe pgr epaerlfó o rmayt loap resentsaecd ieóbnae e lla. AngelBiakuae hri zeold isedñeol ap ortada. Finalmemniteen,t ersatsa ibnav estieglai nddioo ym aes cribieesntodabo r ar,ec ibí empleyo a yuda findaenlCc uieerrpado e P azd;e lD epartamdeenL tion güísdteli ac a UniversdiedC aadl iforrenciiadn,et B oe rkelJeaUy n;i versdiedC aadl iforniad,e recinto Irvinpeo,ru naa portadceil óaNn a tioSncaile nFcoeu ndatdielo onEs E .UU.y;d em isp a dreEs.,T hompsAoynr eyss eñora. A todolse,es s tmouyy a gradecido. VIII